Ağsaqqal

Söz ağ + saqqal birləşməsindən yaranmışdır.^{[5][6][7][8][9]} Rus dilinə XIX əsrdə türk dillərindən keçmişdir.^[10] "Ağsaqqal" termini XVIII əsr arxiv materiallarında nadir hallarda rast gəlinir.^[11]

Ağsaqqal adı həmişə saçı ağarmış və xüsusi hörmətə layiq olan şəxslərə verilir.^[12] Bu termin ənənəvi olaraq xalq tərəfindən səlahiyyət qazanmış yaşlı bir şəxsə və ya tayfanın başında duran hörmətli bir ağsaqqala, eləcə də çox səyahət etmiş, müəyyən bir sahədə böyük təcrübə toplamış və bilikləri sayəsində hörmət qazanmış birinə aid etmək üçün istifadə olunurdu.^[5] Ağsaqqal özünün həyat təcrübəsini, xalqın müsbət ənənə və adət-ənənələrini öyrədən, nümunə və örnək göstərən şəxsdir. Hər zaman hikmətli söz söyləyən, qohumluğun, birliyin və dövlətçiliyin qorunması yolunda nəsihət verən bir ağsaqqaldır. Ağsaqqal təkcə ailənin yox, bütün kəndin gündəlik həyatına və təsərrüfatına rəhbərlik edir, müsbət təsirini göstərir. O, gəncləri elmə, ədəb-ərkanlı olmağa və zəhmətə alışdırmaqla yanaşı, kənd daxilində yaranan mübahisə və qarşıdurmalarda da barışdırıcı söz söyləyərək tərəfləri uzlaşdırır və yaxınlaşdırır. Ağsaqqalın dediyi hikmətli söz heç vaxt tapdalanmamışdır. Hikmətli sözü saya salmamaq tərbiyəsizlik və özbaşınalıq hesab olunur. Təsərrüfat, iqtisadiyyat, tərbiyə və digər məsələlər üzrə yeri gəldikdə rəsmi rəhbərlər də ağsaqqallarla məsləhətləşirlər.^[13]

Qazaxıstan cəmiyyətində 45 yaşlı kişiyə qarasaqqal deyilir və insanlar ona qulaq asmağa başlayırlar, çünki bu yaşda yetkin kişiyə müdriklik gəldiyi hesab edilir. 70 yaşa çatdıqda qarasaqqal aqsaqqal statusuna yüksəlir, lakin bütün yaşlılar ağsaqqal adına layiq görülmür. Buna baxmayaraq, gənc nəsil tərəfindən qeyd-şərtsiz hörmət qazanırlar.^[14]

Bu ifadə həm də nağıllarda yaxşı xüsusiyyətlər daşıyan yaşlılar üçün istifadə olunur. İnsanların çətin anlarında köməklərinə çatır. Buna görə də islamiyyətdən sonrakı bəzi əfsanələrdə Xızır peyğəmbərlə eyniləşdirilmişdir.^[15] Uluqayın ağacından enərək uşaqlara yardım edir və ad qoyur. Ağsaqqal qoca birdən-birə görünür və birdən-birə yoxa çıxır.^[16]

Qazaxəsilli SSRİ zabiti və yazıçısı Bauırjan Momışulı yaşlı kişiləri dörd qrupa bölmüşdür. Bunlardan şal yalnız xırda məişət məsələlərindən başqa heç bir sualı həll edə bilmir, başqalarının evlərini qoruyur və qeybət yayır. Qariya öz tayfasına rəhbərlik edir, hər şeyi nizamda saxlayır. Ağsaqqal bütün kəndin qayğısına qalır. Abız mübahisələri həll edir, namus uğrunda mübarizə aparır, xalqı adına danışır, alovlu nitqlər söyləyir və biliklərini paylaşır.^[14]

Çeçenistanda Ağsaqqalın xidmət müddəti onun tukhumunun istəyindən asılı olurdu, bəzən isə qabiliyyətli şəxslər arasında birbaşa nəsildən-nəsilə və ya eyni tukhumun yan xəttindən keçərək irsi olurdu. Beləliklə, təkcə irsilik aqsaqqal olmaq hüququ vermirdi, varisin seçilməsi üçün tukhum üzvlərinin razılığı da tələb olunurdu.^[17]

Qədim dövrlərdə ağsaqqallar tayfa və icmaların başçısı hesab olunurdular, sonrakı dövrlərdə isə nüfuzlu məmurlar kateqoriyasına daxil edilirdilər. Məsələn, Xivə xanlığında ağsaqqallar səfirlərin qəbulunda və bir çox digər tədbirlərdə fəal iştirak edirdilər.^[18]

Türk xalqlarında tayfaların hər alt bölməsinin digər tayfa başçılarından adətən müstəqil olan öz ayrı başçısı — ağsaqqalı, vəkili, baxşısı, kəndxudası olurdu. Ağsaqqal adətən qəbilənin ən varlı və nüfuzlu şəxsləri arasından irəli çəkilirdi.^[19]

İcmalar ağsaqqalları bu şəkildə mükafatlandırırdı: icmanın maraqları naminə səfər üçün at verir; bütün toy və yas mərasimlərinə dəvət edir, ağsaqqala ailə üzvlərindən birini gətirməyə icazə verilir; qan davası işlərinin baxılmasından sonra aqsaqqal iddiaçıdan məhkəmə qərarı ilə silah, qab-qacaqdan bir əşya və ya digər ağsaqqallar və əfəndilərin aldığı əşyalarla dəyər baxımından bərabər parça alırdı. Ağsaqqalın ən yaxın icraçıları iki çavuş olurdu.^[17] İcmanın hörmətli və yaşlı üzvləri toy ilə bağlı bütün məsləhətləşmələrdə iştirak edirdilər.^[20] burada ağsaqqal tez-tez ikinci qayınata rolunda çıxış edirdi.^[11] Süfrə açılışında ev sahibi ən hörmətli qonağa "buyurun" deyərək öz qədəhi ilə onun qədəhinə toxunur və bu, yeməyin başlanğıc işarəsi hesab olunurdu. Ağsaqqal öz sağında oturan qonağın qədəhinə öz qədəhi ilə toxuna bilərdi.^[21] Qazaxların gündəlik həyatında səyyahlar hansısa kəndi ziyarət edən zaman əvvəlcə ağsaqqalların yanına gedir, onlarla məsləhətləşərək səfərin məqsədini bildirir və tövsiyələr alırdılar.^[14]

Rusiya imperiyasında Qazaxıstanın inzibati quruluşuna görə, "Volostlar volost idarəçiləri, aul cəmiyyətləri isə aul ağsaqqalları tərəfindən idarə olunurdu".^[22]

Azərbaycan cəmiyyətində ağsaqqal anlayışı qədim tarixi və zəngin mədəni ənənələrə əsaslanır. Xalqın mənəvi dünyasında ağsaqqallar müdriklik, həyat təcrübəsi və ictimai nüfuzla səciyyələnən şəxslər kimi qəbul edilmişdir. Odur ki, Azərbaycanda ağsaqqal anlayışı tarixən cəmiyyətdə hörmət və nüfuzla qarşılanmış sosial institut kimi formalaşmışdır. Xalqın mentalitetində ağsaqqalların məsləhəti və xeyir-duası mühüm əhəmiyyət daşıyır və həm gündəlik həyatda, həm də mühüm sosial məqamlarda istiqamətverici rol oynamışdır. Ağsaqqallar ənənəvi olaraq milli adət-ənənələrin qorunması və nəsillərarası ötürülməsində vasitəçi funksiyasını yerinə yetirmişdilər. Tarixən ailə və icma həyatında mühüm rol oynayan ağsaqqallar mübahisələrin həlli, mühüm qərarların qəbul edilməsi, ailə qurulması və ictimai münasibətlərin tənzimlənməsində məsləhətçi funksiyasını yerinə yetirmişlər. Onlar həmçinin, adət-ənənələrin qorunması və gənc nəslə ötürülməsində vasitəçi rol oynamışlar. Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərləri sistemində ağsaqqallar cəmiyyətdə yüksək hörmət və nüfuz sahibi olmuş, müxtəlif tarixi dövrlərdə ictimai-siyasi proseslərdə mənəvi rəhbərlik funksiyasını icra etmişdilər. Xüsusilə mürəkkəb və böhranlı dövrlərdə ağsaqqalların mövqeyi cəmiyyətin sabitliyinin qorunmasında və ictimai həmrəyliyin möhkəmləndirilməsində əhəmiyyətli hesab edilmişdir.^[23][24][25]

1989-cu ildə Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası MK-nin birinci katibi İmam Mustafayev tərəfindən Azərbaycan Ağsaqqallar Şurası təsis olunmuşdur.^[26] 1990-cı ildə dövlət qeydiyyatından keçmiş və rəsmi fəaliyyətə başlamışdır. 1998-ci ildə İmam Mustafayevin vəfatından sonra akademik Budaq Budaqov 1998–2012-ci illərdə sədrlik etmişdir. 2012–2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı Fəttah Heydərov rəhbərlik etmişdir.^[27] 2020-ci ildə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı, Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin rektoru professor Eldar Quliyev keçirilən qurultayda sədr seçilmişdir.^[28]

Azərbaycan Ağsaqqallar Şurası milli-mənəvi dəyərlərin qorunması, vətənpərvərlik tərbiyəsinin təşviqi, gənc nəslin formalaşması və cəmiyyətin sosial problemlərinə münasibət bildirilməsi istiqamətində fəaliyyət göstərir. Təşkilat Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində görüşlər, tədbirlər və layihələr təşkil edərək ictimai fəallıq nümayiş etdirir. Bu fəaliyyətlər çərçivəsində gənclərlə görüşlər keçirilir, sosial və mədəni mövzular müzakirə olunur, həmçinin tarixi hadisələrin xatirəsinin yad edilməsi və xeyriyyə təşəbbüsləri həyata keçirilir. Şura eyni zamanda beynəlxalq səviyyədə, xüsusilə türkdilli ölkələrin oxşar qurumları ilə əlaqələrin inkişafına diqqət yetirir.^[23]

Azərbaycanda ağsaqqalların ictimai fəaliyyəti regional səviyyədə də təşkilatlanmış şəkildə həyata keçirilir. Rayon və şəhər ağsaqqallar şuraları yerli ictimai həyatın müxtəlif sahələrində iştirak edir, sosial və mədəni məsələlərlə bağlı mövqelərini ifadə edirlər. Bu cür qurumlar yerli ziyalılar, ictimaiyyət nümayəndələri və idarəetmə strukturları ilə əməkdaşlıq çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər. Rayon ağsaqqallar şuralarının fəaliyyətində hesabat və konfrans formatlı toplantılar mühüm yer tutur. Bu tədbirlər zamanı şuraların əvvəlki dövrdə gördüyü işlər müzakirə edilir, ictimai-siyasi proseslərə münasibət bildirilir və gələcək fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirilir. Ağsaqqallar bu platformalarda cəmiyyətin qarşılaşdığı sosial problemlər, ictimai həmrəyliyin möhkəmləndirilməsi və yerli səviyyədə sabitliyin qorunması məsələlərinə diqqət yetirirlər. Rayon ağsaqqallar şuralarının fəaliyyətində hesabat və konfrans formatlı toplantılar mühüm yer tutur. Bu tədbirlər zamanı şuraların əvvəlki dövrdə gördüyü işlər müzakirə edilir, ictimai-siyasi proseslərə münasibət bildirilir və gələcək fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirilir. Ağsaqqallar bu platformalarda cəmiyyətin qarşılaşdığı sosial problemlər, ictimai həmrəyliyin möhkəmləndirilməsi və yerli səviyyədə sabitliyin qorunması məsələlərinə diqqət yetirirlər.^[29]

Müasir dövrdə Azərbaycan cəmiyyətində ağsaqqal institutunun rolu və nüfuzu ilə bağlı müxtəlif müzakirələr mövcuddur. Tədqiqatçılar və ictimai müşahidəçilər qeyd edirlər ki, qloballaşma prosesləri, kütləvi informasiya vasitələrinin təsirinin artması və sosial münasibətlərin transformasiyası ənənəvi sosial institutların, o cümlədən ağsaqqallıq anlayışının funksional mövqeyinə təsir göstərmişdir. Ənənəvi cəmiyyətlərdə ağsaqqal anlayışı ailə və icma daxilində yüksək nüfuzla əlaqələndirilmiş, məsləhətçilik və vasitəçilik funksiyasını yerinə yetirmişdir, lakin müasir informasiya cəmiyyətində bu rolun bir hissəsi media, rəqəmsal platformalar və digər sosial institutlar tərəfindən əvəz olunmuşdur. Bu da ağsaqqal institutunun bəzi hallarda simvolik və ya formal xarakter almasına gətirib çıxarmışdır.^[30]

Ənənəvi olaraq daha şəhərli cəmiyyət olan Özbəkistanda şəhərlər məhəllələrə bölünür.^[31] Hər məhəllənin rayon rəhbəri funksiyasını yerinə yetirən ağsaqqalı olur.^[32]

1995-ci ildə Qırğızıstanın o zamankı prezidenti Askar Akayev aqsaqqal məhkəmələrini canlandırmaq haqqında fərman elan etmişdir. Bu məhkəmələr əmlak, zərər və ailə hüququ sahələrində yurisdiksiyaya malik olmuşdur. Ağsaqqal məhkəmələri nəhayət Qırğızıstan Konstitusiyasının 92-ci maddəsinə daxil edilmişdir. 2006-cı ilə olan məlumata görə, Qırğızıstanda, o cümlədən paytaxt Bişkekdə təxminən 1000 ağsaqqal məhkəməsi fəaliyyət göstərmişdir.^[33] Akayev bu məhkəmələrin inkişafını qırğız milli kimliyinin yenidən alovlanması ilə əlaqələndirmişdir. O, 2005-ci ildəki çıxışında məhkəmələri ölkənin köçəri keçmişi ilə bağlamış və məhkəmələrin qırğızların özünüidarəetmə qabiliyyətini ifadə etdiyini tərifləmişdir.^[34] Müasir dövrdə bəzi cəmiyyətlərdə ağsaqqallar məhkəməsinə rəhbərlik etmək imkanı qadınlara da verilmişdir.^[35]

Ağsaqqal anlayışının hüquq sisteminə inteqrasiyası üçün oxşar mexanizmlər Türkmənistan, Tacikistan, Özbəkistan və Qazaxıstanda da mövcuddur.^[36]

Müasir dövrdə ağsaqqal ənənəsinin problemlərindən biri, məsələn, hökumət məmurları tərəfindən ağsaqqalların manipulyasiya edilməsi və korrupsiya hallarıdır. Bu məsələ o qədər irəli getmişdir ki, ağsaqqal adı alçaldıcı formada ağçaqqal (ağ + çaqqal) kimi istifadə olunur.^[37]

Qazax ata sözləri bəzən ağsaqqallar haqqında da olur.^[14][38]

Rəsul Həmzətovun "Mənim Dağıstanım" kitabının əsas qəhrəmanlarından biri şair, aqsaqqal Abutalıb Qafurov olmuşdur.^[39]

Tatar yazıçısı Tufan Minnullin yaradıcılığında tez-tez ağsaqqal mövzusuna toxunmuşdur.^[40]