Ağ terror (rus. Белый террор) — Rusiya vətəndaş müharibəsi dövründə (1917–1923) Ağ hərəkatı qüvvələrinin nəzarət etdikləri ərazilərdə həyata keçirdikləri siyasi repressiyalar, kütləvi həbslər, qətllər və zorakılıqlar kompleksi. Bu terror əsasən bolşeviklərə, sosialistlərə, fəhlə və kəndli təşkilatlarına, həmçinin yəhudilərə və digər etnik azlıqlara qarşı yönəlmişdi. Ağ terror, Qırmızı terrorla birlikdə müharibə dövrünün ən qanlı səhifələrindən biri hesab olunur.
| Ağ terror | |
|---|---|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
1917-ci ildə Oktyabr inqilabı nəticəsində Rusiya imperiyası süqut etdi və bolşeviklər hakimiyyətə gəldi. Buna qarşı çıxan müxtəlif siyasi və hərbi qüvvələr Ağ hərəkatını təşkil etdilər. Bu qüvvələr bolşevik hakimiyyətini devirmək, mülkiyyət münasibətlərini bərpa etmək və vahid, milli dövləti dirçəltmək məqsədi güdürdülər. Ağ hərəkatın tərkibinə çar tərəfdarları, mühafizəkarlar, liberallar, monarxistlər, kazaklar və bəzi sosialistlər daxil idi. Ağ terror bolşeviklərin apardığı Qırmızı terrora cavab kimi formalaşsa da, öz miqyasına, vəhşiliyinə və ideoloji yönümünə görə müstəqil xarakter daşıyırdı.
Ağ terrora rəhbərlik və onu həyata keçirən əsas qüvvələr aşağıdakılar idi:
- Anton Denikin – Cənub Ordusu komandanı, 1918–1919-cu illərdə Ukrayna və Cənubi Rusiyada terror əməliyyatlarına rəhbərlik etmişdi.
- Aleksandr Kolçak – Sibir və Uzaq Şərqdə "Ali hökumət rəhbəri" kimi çıxış etmişdi, onun əsgərləri kütləvi represiyalar həyata keçirmişdilər.
- Nikolay Yudeniç – Şimal-Qərb Ordusunun başçısı kimi Petroqrada doğru yürüş zamanı zorakılıqlar törətmişdi.
- Pyotr Vranqel – Krımda bolşeviklərə və onların tərəfdarlarına qarşı kütləvi repressiyalar aparmışdı.
Ağ terror müxtəlif bölgələrdə müxtəlif formalarda həyata keçirilirdi. Bolşeviklərə azacıq rəğbət göstərən şəxslər belə edam olunurdu. Xüsusilə fəhlə və kəndli komitələrinin üzvləri hədəfə alınırdı. Xüsusilə Ukraynada Ağ Orduların və kazak dəstələrinin iştirakı ilə onlarla yəhudi kəndi məhv edilmişdi. Təkcə Petlyura qüvvələri və Ağ Ordunun hücumları nəticəsində minlərlə yəhudi öldürülmüşdü. Sosialistlər, sol eserçilər və hətta bəzi liberallar belə "bolşevizm tərəfdarları" adı ilə repressiyalara məruz qalırdı. Bəzi ərazilərdə qəsdən vəhşiliklər həyata keçirilir, asılmış və edam olunmuş şəxslər nümayiş etdirilirdi ki, digər əhali qorxsun və müqavimət göstərməsin.
Ağ terror Qərb dövlətləri tərəfindən geniş şəkildə pislənməsə də, bəzi beynəlxalq müşahidəçilər və jurnalistlər Ağ Ordunun həyata keçirdiyi zorakılıqları sənədləşdirmişdir. Lakin Antanta dövlətləri bolşeviklərin düşməni olduğu üçün, Ağ hərəkatla hərbi və maliyyə əməkdaşlığı davam etdirilmişdir.
Tarixçilərin hesablamalarına görə, Ağ terror nəticəsində on minlərlə insan həyatını itirmişdir. Yalnız Kolçakın nəzarətində olan Sibir və Urallarda 25.000-dən çox insanın edam edildiyi bildirilir. Denikin və Vrangelin nəzarətində olan ərazilərdə də kütləvi qırğınlar baş vermişdi. Bəzi bölgələrdə Ağ Ordular kəndləri tamamilə yandırır və əhalini qırırdılar. Ağ terror, Ağ hərəkatın legitimliyini zəiflətdi və onların xalq arasında dəstəyini azaltdı. Repressiyalar və pogromlar, xüsusilə kəndli və işçi sinfinin Ağ Ordudan uzaqlaşmasına səbəb oldu. Bu, dolayısı ilə bolşeviklərin qələbəsini asanlaşdırdı.
Post-sovet tarixşünaslığında Ağ terror uzun müddət kölgədə qalsa da, son onilliklərdə tarixi balanslı qiymətləndirməyə çalışılmışdır. Bu zorakılıqlar bir tərəfli şəkildə "Qırmızı terror"a cavab kimi deyil, vətəndaş müharibəsinin qarşılıqlı qəddarlığının tərkib hissəsi kimi araşdırılır.