Əsaslandırma (epistemologiya)

Əsaslandırma (həmçinin epistemik əsaslandırma adlanır) müəyyən normalara cavab verən və insanın nəyə inanmalı olduğunu göstərən inancların xüsusiyyətidir.^[1]^[2] Epistemoloqlar əsaslandırmanı biliyi sadəcə doğru rəy və ya fikirdən fərqləndirən əsas komponentlərdən biri kimi qəbul edirlər.^[3] Onlar bir şəxsin müəyyən bir inancı niyə qəbul etdiyini əsaslandıran səbəbləri araşdırırlar.^[4] Epistemoloqlar inancın müxtəlif xüsusiyyətləri ilə maraqlanırlar; bunlara əsaslandırma (inanmağın düzgün əsaslara söykənməsi), bilik, rasionallıq və ehtimal kimi anlayışlar daxildir.

Epistemik əsaslandırma ətrafında gedən mübahisələr tez-tez əsaslandırmanın strukturu ilə bağlı olur; yəni, əsaslandırılmış ilkin inancların mövcud olub-olmaması və ya inanclar sisteminin əsaslandırılmış sayılması üçün sadəcə koherentliyin kifayət edib-etməməsi məsələsi müzakirə edilir. Digər əsas müzakirə mövzusu isə əsaslandırmanın mənbələridir; bunlara qavrayış təcrübəsi (hiss orqanlarının təqdim etdiyi sübutlar), ağıl və nüfuzlu şəhadət kimi mənbələr daxil ola bilər.

Əsaslandırma və bilik

"Əsaslandırma" bir şəxsin mövcud sübutlara əsaslanaraq saxlamalı olduğu bir inancı niyə qəbul etdiyini izah edən səbəbləri əhatə edir.^[4] Əsaslandırma inancların qınanılmaz şəkildə qəbul edilməsi baxımından onların xüsusiyyətidir. Başqa sözlə, əsaslandırılmış inanc, şəxsin inanmaq hüququna malik olduğu bir inancdır.

Platon dövründən etibarən bir çox filosoflar "əsaslandırılmış doğru inanc"ın biliyi təşkil etdiyini qəbul etmişlər. Bu yanaşma xüsusilə onun Menon və Theaetetus dialoqlarında müzakirə olunan nəzəriyyə ilə əlaqələndirilir. Bununla belə, Platonun Theaetetus dialoqunun sonunda əsaslandırılmış doğru inancın biliyi təşkil etdiyini rədd etdiyi görünür. Buna baxmayaraq, Platonun bu biliyə dair yanaşmanı şübhəsiz qəbul etdiyi fikri Qettiyer problemi irəli sürülənədək geniş yayılmışdı.^[4]

Əsaslandırma mövzusu biliyin "əsaslandırılmış doğru inanc" kimi dəyərinin qiymətləndirilməsində mühüm rol oynamışdır. Müasir epistemoloqlardan bəziləri, məsələn Conatan Kvanviq, həqiqətə çatmaq və səhvlərdən qaçmaq üçün əsaslandırmanın zəruri olmadığını iddia edirlər. Kvanvig biliyin doğru inancdan daha dəyərli olmadığını göstərməyə çalışır və bu prosesdə əsaslandırmanın həqiqətlə birbaşa əlaqəli olmaması səbəbilə onun zəruriliyini rədd edir.

Əsaslandırma anlayışları

Vilyam Alston əsaslandırmanın iki anlayışını fərqləndirir.^[5] Birinci anlayış "deontoloji" əsaslandırmadır; bu yanaşmaya görə əsaslandırma, şəxsin yalnız doğru inanclara sahib olma borcu və məsuliyyətini qiymətləndirir. Məsələn, bir şəxs əlindən gələni etsə, lakin mövcud sübutlardan düzgün nəticə çıxarmağa qadir olmasa belə, bu yanaşmaya görə onun inancı əsaslandırılmış sayılır. Əsaslandırmanın deontoloji anlayışı epistemik internalizm ilə uyğunluq təşkil edir.

İkinci anlayış isə "həqiqətə yönəlmiş" əsaslandırmadır; bu yanaşmaya görə əsaslandırma, inancın ən azı böyük ehtimalla doğru olmasını təmin edən kifayət qədər sübut və ya səbəblərə əsaslanmalıdır. Əsaslandırmanın həqiqətə yönəlmiş anlayışı epistemik eksternalizm ilə uyğun gəlir.

Əsaslandırma nəzəriyyələri

Əsaslandırmanın nəyi ehtiva etdiyi ilə bağlı müxtəlif baxışlar mövcuddur və bunlar əsasən "inanclar necə əsaslandırılır?" sualına yönəlmişdir. Müxtəlif əsaslandırma nəzəriyyələri inancların əsaslandırılmış sayılması üçün fərqli şərtlər irəli sürür. Əsaslandırma nəzəriyyələri adətən epistemologiyanın digər aspektlərini, o cümlədən biliyin tərifini də əhatə edir.

Əsaslandırmanın tanınmış nəzəriyyələrinə aşağıdakılar daxildir:

Fundamentalizm – Əsas inanclar digər, qeyri-əsas inancları əsaslandırır.
Epistemik koherentizm – İnanclar bir şəxsin sahib olduğu digər inanclarla uyğunluq təşkil etdikdə əsaslandırılmış sayılır; hər bir inanc bütöv inanclar sistemi ilə koherent olduqda əsaslandırılır.
İnfinitizm – İnanclar sonsuz səbəblər zənciri vasitəsilə əsaslandırılır.
Foundherentizm – Həm xətaya açıq əsaslar, həm də koherentlik əsaslandırmanın tərkib hissələridir — Syuzen Haak tərəfindən irəli sürülmüşdür.
İnternalizm və eksternalizm – İnanan şəxs bir inancı daxili bilik vasitəsilə (internalizm) və ya xarici bilik mənbələri vasitəsilə (eksternalizm) əsaslandırmalıdır.
Reformasiya epistemologiyası – İnanclar düzgün fəaliyyət göstərən idrak mexanizmləri ilə əsaslandırılır — Alvin Plantinqa tərəfindən irəli sürülmüşdür.
Evidensializm – İnanclar yalnız mövcud sübutlara əsaslanır.
Reliabilizm – Bir inanc etibarlı bir prosesin nəticəsi olduqda əsaslandırılmış sayılır.
İnfallyabilizm – Bilik yanılma ehtimalı ilə uyğun gəlmir.
Fallibilizm – İddialar qəti şəkildə sübut edilə və ya əsaslandırıla bilməsə belə qəbul edilə bilər.
Qeyri-əsaslandırmaçılıq – Bilik iddiaların əsaslandırılması ilə deyil, onların tənqid və təkzibi yolu ilə formalaşır.
Skeptisizm – Bilik mümkün deyil və ya qərarsızdır.

Əsaslandırma nəzəriyyələrinin tənqidi

Robert Fogelin əsaslandırma nəzəriyyələri ilə inancın dayandırılmasına gətirib çıxaran Aqrippanın beş üsulu arasında şübhəli bir oxşarlıq aşkar etdiyini iddia edir. O, belə nəticəyə gəlir ki, müasir tərəfdarlar qədim pirrhonçu skeptisizmin irəli sürdüyü bu üsullara cavab verməkdə ciddi irəliləyiş əldə etməmişlər.^[6]

Vilyam Alston isə əsaslandırma nəzəriyyəsinin öz ideyasını tənqid edir. O bildirir: “‘Əsaslandırılmış’ anlayışı ilə seçilən, epistemik baxımdan mühüm və vahid bir inanc xüsusiyyəti mövcud deyil. Bunun əksini düşünən epistemoloqlar əslində bir xülya arxasınca qaçmışlar. Əslində baş verən budur ki, müxtəlif epistemoloqlar idrakın məqsədləri baxımından dəyərli olan fərqli epistemik istəkləri və inanc xüsusiyyətlərini ön plana çəkmiş, onlara diqqət yetirmiş və vurğulamışlar.”^[5]

Həmçinin bax

İstinadlar

↑ Blaauw, Martijn; Pritchard, Duncan. Epistemology A-Z. Edinburgh University Press. 2005. 92–93. ISBN 978-0-7486-2213-9.
↑ Goldman, Alvin; Bender, John. Justification, Epistemic // Honderich, Ted (redaktor). The Oxford Companion to Philosophy. Oxford University Press. 2005. səh. 465. ISBN 978-0-19-926479-7.
↑ Kvanvig, Jonathan L. Epistemic justification // Bernecker, Sven; Pritchard, Duncan (redaktorlar ). The Routledge Companion to Epistemology (ingilis). Routledge. 2011. 25–26. ISBN 978-1-136-88200-5.
↑ ¹ ² ³ "Epistemic Justification". Internet Encyclopedia of Philosophy. 3 avqust 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 iyul 2020.
↑ ¹ ² Alston, William P. Beyond "Justification": Dimensions of Epistemic Evaluation. Cornell University Press. 2005. ISBN 978-0-80-144291-9.
↑ Fogelin, Robert J. Pyrrhonian Reflections on Knowledge and Justification. Oxford University Press. 1994. ISBN 978-0-19-508987-5.

Fəlsəfə İnternet Ensiklopediyası

[1] Blaauw, Martijn; Pritchard, Duncan. Epistemology A-Z. Edinburgh University Press. 2005. 92–93. ISBN 978-0-7486-2213-9.

[2] Goldman, Alvin; Bender, John. Justification, Epistemic // Honderich, Ted (redaktor). The Oxford Companion to Philosophy. Oxford University Press. 2005. səh. 465. ISBN 978-0-19-926479-7.

[3] Kvanvig, Jonathan L. Epistemic justification // Bernecker, Sven; Pritchard, Duncan (redaktorlar ). The Routledge Companion to Epistemology (ingilis). Routledge. 2011. 25–26. ISBN 978-1-136-88200-5.

[IEP_Just-4] ¹ ² ³ "Epistemic Justification". Internet Encyclopedia of Philosophy. 3 avqust 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 iyul 2020.

[Alston-5] ¹ ² Alston, William P. Beyond "Justification": Dimensions of Epistemic Evaluation. Cornell University Press. 2005. ISBN 978-0-80-144291-9.

[6] Fogelin, Robert J. Pyrrhonian Reflections on Knowledge and Justification. Oxford University Press. 1994. ISBN 978-0-19-508987-5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]