Ərdəhan qalası

Qalanın tikilmə tarixi dəqiq bilinməsə də, XVI əsrin ortalarında Osmanlılar Ərdəhan qalasını ələ keçirəndə qala və qəsəbə Parakani adlanırdı.

Bu səbəbdən 1595-ci il tarixli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Georgia adlı Osmanlı təfərrüatlı kitabında qala və onun ətrafındakı yaşayış məntəqəsi "Rabat-ı Kələ-i Parakan" olaraq qeyd edilmişdir.

Bu dövrdə Ərdahan adı yalnız bölgə üçün işlədilmiş və qəsəbə mərkəzi Parakan adlandırılmışdır.

Bu səbəbdən də qala mənbələrdə Parakan qalası kimi də xatırlanır.

Osmanlılar 1551-ci ildə gürcülərdən əvvəlcə Artanuci, sonra isə Artani bölgələrini aldılar.

Qalanın üzərindəki Osmanlı yazısı Osmanlıların bu tikilini 1556-cı ildə bərpa etdiyini göstərir.

Bu bərpa zamanı qalanın içərisində olan gürcü kilsəsi sökülüb və onun daşlarından qalanın divarlarında istifadə olunub.

Əslində, qala divarlarında gürcü yazıları olan daşlar günümüzə qədər gəlib çatmışdır.

Ərdahan qalası Ərdahan şəhər mərkəzinin şimalında Xəlil Əfəndi məhəlləsini şəhər mərkəzindən ayıran Kür çayının sol sahilində yerləşir.

Qala divarları orta və kiçik ölçülü kobud yonma daşların horasan məhlulu ilə birləşdirilərək tikilmişdir.

Qalanın şərq-qərb istiqamətində daxili divarlarının maksimal uzunluğu 268 metr, şimal-cənub istiqamətində əhatə etdiyi ərazi isə 119-170 metr arasında dəyişir.

Qüllə künclərində daha iri ölçülü müntəzəm kəsilmiş daşlardan istifadə edilmişdir.

Torpağın yamacına görə qalanın şimal və cənub yarısı arasında yüksəklik fərqi var.

Kür çayına daha yaxın olan cənub hissəsi şimal hissəsindən alçaqdır.

İki hissə arasındakı bu səviyyə fərqi qərbdən şərqə doğru artır.

Qalanın cənubundakı ən aşağı quru səviyyəsi ilə şimaldakı ən yüksək səviyyə arasındakı fərq təxminən 35-37 metrdir.

Bundan əlavə, qalanın cənub istehkam divarının hündürlüyü şimal divarının demək olar ki, yarısıdır.

Gürcü tədqiqatçısı və jurnalist Konstantin Martvileli 1917-ci ildə qalanın adını Artaani qalası (არტაანის ციხე) kimi yazmışdır.

Ərdahan qalasının Ərdəhan mahalının ikinci ən böyük qalası olduğunu bildirən Martvileli, baxımsızlıq üzündən yıxılsa da, nəhəng bir təpə kimi ucalan qıvrımlı divarlarına Birinci Dünya Müharibəsi belə zərər verə bilməyəcəyini ifadə etdi.

O zaman qala divarlarına söykənən evlər də möhkəm dayanmışdı. Lakin kilsə və qalanın tikililəri yarı dağılıb.

Yalnız kilsənin kiçik divarları görünürdü.

Qalanın çöl hissəsində gürcü əlifbasının hutsuri hərfləri ilə yazılmış iki gürcü yazısı var idi.

Qalanın daxili və xarici fasadlarında daşa həkk olunmuş gürcü yazıları bu gün də qalmaqdadır.

İçərisində daş üzərində qırmızı boya ilə yazılmış erməni yazısı da var.