Ərdəhan qalası (Gürcücə: არტანის ციხე) — indiki Ərdahan şəhərinin mərkəzində, tarixi Artani bölgəsində orta əsrlərə aid gürcü qalasıdır. Ərdahan şəhərinin köhnə adı ilə Parakani qalası (ფარაკანის ციხე) kimi də tanınır.
| Ərdəhan qalası | |
|---|---|
 | |
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Ölkə | |
| Koordinatlar | 41°07′06″ şm. e. 42°42′10″ ş. u.HGYO |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qalanın tikilmə tarixi dəqiq bilinməməklə yanaşı, XVI əsrin ortalarında Osmanlılar Ərdəhan qalasını ələ keçirəndə qala və qəsəbə Parakani adlanırdı. Bu səbəbdən 1595-ci il tarixli Dəftər-i Müfəssəl-i Vilayət-i Gürcüstan adlı Osmanlı təfərrüat kitabında qala və onun ətrafındakı yaşayış məntəqəsi "Rabat-i Kala-i Parakan" (رباط قلعە پرە كن) olaraq qeyd edilmişdir. Bu dövrdə Ərdahan adı yalnız bölgə üçün işlədilmiş və qəsəbə mərkəzi Parakan adlandırılmışdır. Bu səbəbdən də qala mənbələrdə Parakan qalası kimi də xatırlanır[1]. Osmanlılar 1551-ci ildə gürcülərdən əvvəlcə Artanucu, sonra isə Artani bölgələrini aldılar[2]. Qalanın üzərindəki Osmanlı kitabəsi Osmanlıların bu tikilini 1556-cı ildə bərpa etdiyini göstərir. Bu bərpa zamanı qalanın içərisində olan gürcü kilsəsi sökülüb və onun daşlarından qalanın divarlarında istifadə olunub. Əslində, qala divarlarında üzərində gürcü yazıları olan daşlar günümüzə qədər gəlib çatmışdır[3][4][5].
Ərdahan qalası Ərdahan şəhər mərkəzinin şimalında Xəlil Əfəndi məhəlləsini şəhər mərkəzindən ayıran Kür çayının sol sahilində yerləşir. Qala divarları orta və kiçik ölçülü kobud yonma daşları horasan məhlulu ilə birləşdirilərək tikilmişdir. Qalanın şərq-qərb istiqamətində daxili divarlarının maksimal uzunluğu 268 metr, şimal-cənub istiqamətində əhatə etdiyi ərazi isə 119-170 metr arasında dəyişir. Qüllə künclərində daha iri ölçülü hamar kəsilmiş daşlardan istifadə edilmişdir. Relyef maili olduğundan qalanın şimal və cənub yarısı arasında yüksəklik fərqi var. Kür çayına daha yaxın olan cənub hissəsi şimal hissəsindən alçaqdır. İki hissə arasındakı bu səviyyə fərqi qərbdən şərqə doğru artır. Qalanın cənubundakı ən aşağı quru səviyyəsi ilə şimaldakı ən yüksək səviyyə arasındakı fərq təxminən 35-37 metrdir. Bundan əlavə, qalanın cənub istehkam divarının hündürlüyü şimal divarının demək olar ki, yarısı qədərdir[6].
Gürcü tədqiqatçısı və jurnalist Konstantin Martvileli 1917-ci ildə qalanın adını Artaani qalası (არტაანის ციხე) kimi yazmışdır. Ərdahan qalasının Ərdəhan mahalının ikinci ən böyük qalası olduğunu bildirən Martvileli, baxımsızlıqdan dağılsa da, nəhəng bir təpə kimi ucalan mazğallı divarlarına Birinci Dünya Müharibəsi belə zərər verə bilməyəcəyini ifadə etdi. O zaman qala divarlarına söykənən evlər də möhkəm dayanmışdı. Lakin qalanın kilsəsi və tikililəri yarıya qədər dağılıb. Kilsənin yalnız kiçik divarları görünürdü. Qalanın çöl hissəsində iki yerdə gürcü əlifbasının hutsuri hərfləri ilə yazılmış gürcü yazısı var idi. Qalanın daxili və xarici fasadlarında daşa həkk olunmuş gürcü yazıları bu gün də qalmaqdadır[7].
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-07-07.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-07-07.
- ↑ Sami Patacı, Ardahan Kale ve Kuleleri, Ardahan, 2016, s. 68. Arxiv surəti 25 iyun 2021 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2021-06-25 at the Wayback Machine ISBN 978-605-030-254-7
- ↑ Ekvtime Takaişvili, Материалы по археологии Кавказа, собранные экспедициями Московского археологического общества : Выпуск XII veya Христианские памятники, Moskova, 1909, s. 76-78.
- ↑ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (ტაო-კლარჯეთის ძეგლების 2016 წლის საკვლევი ექსპედიციების ანგარიშები), Tiflis, 2017, s. 105. Arxiv surəti 17 aprel 2020 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2020-04-17 at the Wayback Machine ISBN 978-9941-9470-8-7
- ↑ Sami Patacı, Ardahan Kale ve Kuleleri, Ardahan, 2016, s. 69. Arxiv surəti 25 iyun 2021 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2021-06-25 at the Wayback Machine ISBN 978-605-030-254-7
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-11-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-07-07.