Ərəb dünyası–Nasist Almaniyası münasibətləri — 1933–1945-ci illərdə Adolf Hitlerin rəhbərlik etdiyi nasist Almaniyası ilə ərəb ölkələri və ərəb icmaları arasında formalaşmış siyasi, ideoloji və praktiki əlaqələr sistemi. Bu münasibətlər bir tərəfdən nasist rejiminin imperialist və antisemit ideologiyası, digər tərəfdən isə ərəb dünyasının müstəmləkəçilik əleyhinə hərəkatları, milliyyətçi çağırışları və regional ambisiyaları fonunda inkişaf etmişdir. Sözügedən münasibətlər laqeydlik, qorxu, düşmənçilik, qarşıdurma[1][2] və kollaborsionizmdən[3][4][5][6] ibarət geniş bir spektrdə dəyişirdi. Qarşıdurma baxımından, ərəb intellektual elitası nasizmi totalitar, irqçi, antisemit və imperialist bir fenomen kimi qəbul etmiş, ona çox tənqidi yanaşırdı.[7] Nasizm həm liberallar, həm də marksistlər və solçu milliyyətçilər tərəfindən imperializmin başqa bir forması kimi qınanırdı.
Nasist Almaniyasının ərəb xalqlarına münasibəti rəsmi irqi nəzəriyyələrin onlara qarşı mənfi münasibətinə baxmayaraq, situativ siyasi maraqlar əsasında dəyişkən olmuşdur. Rəsmi nasist ideologiyası ərəbləri "ari" irqindən aşağı sayırdı, lakin Üçüncü Reyx geosiyasi maraqları çərçivəsində, xüsusilə Britaniya imperiyası və Fransa kimi ərəb dünyasında müstəmləkələri olan müttəfiq dövlətlərə qarşı ərəb dünyasında dəstək qazanmağa çalışmışdır. Odur ki, bəzi ərəb və müsəlman liderlər üçün nasistlərin müstəmləkəçi imperiyalara qarşı düşmənçiliyi əməkdaşlıq üçün bir fürsət təklif edirdi.[8][9] Əmin əl-Hüseyni də daxil olmaqla Adolf Hitlerin bəzi ərəb liderləri ilə şəxsi və siyasi əlaqələri bu siyasətin praktik təzahürləri kimi təhlil olunur. Bu düşmənçilik nasist təbliğatında Almaniyanın anti-kolonial ümumi maraqları olduğu iddiasını irəli sürmək üçün istifadə olunurdu,[10] lakin bu maraqlar ərəb dünyasında müstəmləkələri olan müttəfiqləri – Franko İspaniyası, Vişi Fransası və Faşist İtaliyası ilə ziddiyyət təşkil edirdi və buna görə də regionda rəqabətli maraqları idarə etməli idi.[11]
Müxtəlif nasist rəsmiləri, o cümlədən Yozef Gebbels və Henrix Himmler bəzi ərəb liderləri ilə görüşlər keçirmiş və müəyyən hallarda onları "fəxri ari" statusu ilə təltif etmişdilər. Əmin əl-Hüseyni və Rəşid Əli əl-Geylani kimi şəxslər nasistlərin strateji müttəfiqlərinə çevrilmiş, onların yardımı ilə islam dünyasında antisemit və antimüstəmləkəçilik mövqelərinin gücləndirilməsinə çalışmışlar. Bununla belə, bu əlaqələr daha çox taktiki xarakter daşıyırdı və nasist rəhbərliyi ərəbləri bərabərhüquqlu tərəfdaşlar kimi yox, faydalı alətlər kimi dəyərləndirirdi. Məsələn, Britaniya–İraq müharibəsində "Qızıl meydan" adında Rəşid Əli əl-Geylaninin rəhbərlik etdiyi dörd generaldan ibarət siyasi klik İraqda Britaniya tərəfdarı Abdullah ibn Əli əl-Haşiminin regentliyini devirmiş, Ox dövlətləri tərəfdarı hökumət qurmuşdur, lakin bu hökumət Britaniya qüvvələri tərəfindən, əsasən xristian aysorlardan və sünni kürdlərdən ibarət lokal çağırışçı qüvvələrinin köməyi ilə tezliklə devrilmişdir.[12][13][14]
Şəxsi söhbətlərdə Adolf Hitler və Henrix Himmlerin islamı həm din, həm də siyasi ideologiya kimi təriflədikləri, onu xristianlıqdan daha intizamlı, militarist, siyasi və praktik bir din forması kimi təsvir etdikləri və Məhəmmədin siyasi və hərbi liderlik bacarıqlarını təqdir etdikləri qeydə alınmışdır.[15][16] Buna zidd olaraq, ehtimal olunur ki, yalan istinadlar da mövcuddur. Əmin əl-Hüseyni müharibədən sonrakı xatirələrində Qottlob Bergerin Osmanlı imperiyasına dair islam ilə bağlı simpatik xarakter daşıyan ifadəsini yanlışlıqla Himmlerə aid etmiş ola bilər, çünki bir SS zabitinin əvvəlki müsahibəsi Bergerin bu ifadəni verdiyini təsdiqləmişdi. Hitlerin vəziyyəti daha mübahisəlidir.[17] Tarixçi Mikael Nilsson qeyd etmişdir ki, bu ifadələrin çoxlarının mənbəyi Hitlerin masa söhbətləridir. Bunlar Bormann və onun işçiləri tərəfindən adətən hadisə baş verəndən ertəsi gün yazılmış və müharibədən sonra daha da edilmiş qeydlərdir. Bormann bu qeydləri öz görüşlərinə uyğunlaşdırmaq üçün ciddi şəkildə dəyişdirirdi və sübutlara görə, Hitlerin arxasınca xristianlıq əleyhinə gündəmini həyata keçirməyə hazır idi. Qeydləri yazmaqla məşğul olanlar Henri Piker və Henrix Heym idi. Piker hətta Bormannın ona eşitmədiyi ifadələri daxil etməyə məcbur etdiyini qeyd etmişdi və Heymin fəaliyyəti də oxşar idi. 1951-ci ildə buraxılmış nəşrin naşirlərindən biri olan Ritter Hitlerin Barbarossa əməliyyatını təsvir etmək üçün istifadə etdiyi "səlib yürüşü" sözünü belə silmişdi.[18] Masa söhbətlərinin çoxuna sahib olan Fransua Jenod onları daha da təhrif etmişdi. Onun "Hitlerin siyasi vəsiyyəti"ni saxtalaşdırdığı aşkarlanmışdı və burada öz gündəminə görə ərəb tərəfdarı və antikolonial ifadələri Hitlerə aid etmək üçün motivasiya olunmuşdu.[19]
Nasist Almaniyasının ərəb dünyasında həyata keçirdiyi təbliğat kampaniyaları antisemitizmin təşviqi və müstəmləkəçilik əleyhinə ritorika ətrafında qurulmuşdu.[20] Berlin və Bari radioları vasitəsilə yayımlanan ərəbdilli proqramlar "Quran" ayələrindən istifadə edərək yəhudilərin əleyhinə çağırışlar edir, Hitleri Qərbin imperializminə qarşı mübarizədə müttəfiq kimi təqdim edirdi.[21] Buna baxmayaraq, son tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu təbliğatın effektivliyi məhdud olmuş, ərəb dinləyicilərinin əksəriyyəti daha çox Qahirə, London və Qüds kimi digər radioyayım stansiyalarına qulaq asmağa üstünlük vermişdir. Müharibədən əvvəl Yaxın Şərqdə lokal alman diasporu tərəfindən kiçik nasist partiya şöbələri qurulmuşdu.[22] 1941-ci ilin iyununda Vermaxt Ali Komandanlığının 32 saylı direktivi və "Xüsusi Ştab F üçün təlimatlar" Xüsusi Ştab F-ni ərəb dünyasına təsir edən bütün məsələlər üçün Vermaxtın mərkəzi orqanı kimi təyin etmişdir.[23] Nasist Almaniyası və Faşist İtaliyası Britaniya–İraq müharibəsi zamanı "Qızıl meydan"ın Ox dövlətləri tərəfdarı qüvvələrinə rəsmilər və hərbi avadanlıq göndərmişdir. Bu, İkinci Dünya müharibəsinin daha geniş Yaxın Şərq cəbhəsinin bir hissəsi idi.
Nasist Almaniyasının antisemit və irqçi siyasəti ərəbəsilli insanlara qarşı da yönəlmişdir. Avropada yaşayan ərəb tələbələr, həkimlər və əməkçilər nasist repressiyalarına məruz qalmış, həbs edilmiş, zorakılığa uğramış və bəzi hallarda ölüm düşərgələrinə göndərilmişdir. Əlcəzairli, mərakeşli və misirli şəxslər də daxil olmaqla 450-dən çox ərəbəsilli insan müxtəlif nasist düşərgələrində saxlanılmış, onların beşdə biri həyatını itirmişdir. Bununla yanaşı, Məhəmməd Helmi kimi fərdi ərəb şəxslər yəhudiləri xilas edərək "Dünya xalqları ədalətliləri" kimi tanınmışlar.
Ərəb ölkələrində nasizmə münasibət birmənalı olmamışdır. Misirdə və Əlcəzairdə bir çox intellektual, jurnalist və dini lider nasist ideologiyasını tənqid etmiş, onu islam dəyərlərinə və bəşəri əxlaqa zidd hesab etmişdir. "Əl-Əhram", "ər-Risalə", "Əl-Hilal" kimi nəşrlərdə nasist rejiminin aqressiyası, antisemitizmi və totalitarizmi sərt şəkildə pislənmişdir. Taha Hüseyn, Əhməd Həsən əz-Zəyyat kimi mütəfəkkirlər bu ideoloji hücumlara qarşı aydın mövqe ortaya qoymuşdular. Əlcəzairdə və digər Şimali Afrika ərazilərində yaşayan ərəb icmaları nasistlərin və Vişi rejiminin yəhudilərə qarşı siyasətinə birmənalı şəkildə qarşı çıxmışdır. Əlcəzair müsəlman elitası yəhudilərin hüquqlarının pozulmasına etiraz etmiş, müsadirə olunan əmlakın geri qaytarılmasını və yəhudi–müsəlman həmrəyliyini müdafiə etmişdir. Bir çox müsəlman din xadimi, ictimai xadim və müqavimətçi yəhudiləri gizlətmiş və qorumuş, bəzi hallarda isə bu səbəbdən nasist düşərgələrinə göndərilmişdir.
Bununla belə, müstəmləkəçilikdən əziyyət çəkən bəzi ərəb milliyyətçiləri nasist Almaniyasına potensial xilaskar kimi baxmışdır. İkinci Dünya müharibəsinin əvvəlində bəzi ərəb şəhərlərində "Allah göydə, Hitler yerdədir" kimi şüarlar səsləndirilmiş, Hitlerə qarşı simpatiya ifadə olunmuşdur. Bu tendensiya daha çox Britaniya və Fransa əleyhinə siyasi narazılıqlarla əlaqədar olmuş, nasizmin ideoloji əsaslarından çox, onun Qərb müstəmləkəçiliyinə alternativ kimi görünməsi ilə izah olunmuşdur. Ərəb–nasist münasibətləri kontekstində Əmin əl-Hüseyninin rolu xüsusilə mübahisəlidir. O, Hitlerin, Himmlerin və Eyxmanın yaxın çevrəsi ilə əlaqə saxlamış, Bosniyada SS diviziyalarının yaradılmasında vasitəçilik etmiş və yəhudilərin Fələstinə köçürülməsinin qarşısını almağa çalışmışdır. Onun "Son həll" planından xəbərdar olub-olmaması müasir tarixşünaslıqda müzakirə mövzusudur. Əl-Hüseyni sonradan bütün ittihamları rədd etmiş və özünü haqsız yerə günahlandırılmış şəxs kimi təqdim etmişdir.
Mövzu ilə bağlı son tədqiqatlar ərəb dünyasında nasist Almaniyasına münasibətin ideoloji yox, çox zaman taktiki və lokal səbəblərlə müəyyən edildiyini göstərmişdir. Ərəb dünyasında antisemitizmin artması, nasist təbliğatının real təsiri və yerli cəmiyyətlərin yəhudilərlə münasibətləri mürəkkəb və kontekstual yanaşma tələb edən məsələlər olaraq qalır. Bu münasibətlər eyni zamanda, Holokost və antikolonial mübarizə tarixçiliyinin kəsişdiyi bir nümunə qiymətləndirilmişdir.[24]
Adolf Hitlerin islam haqqında müsbət fikirlər səsləndirmiş olduğu iddia edilir. Buna nümunə kimi o, iddialara görə, demişdir ki, "islam xalqları həmişə bizə, məsələn, Fransadan daha yaxın olacaq".[16] Bu ifadə "Hitlerin siyasi vəsiyyəti"ndən gəlir və saxta olduğu sübut edilmişdir. Müharibə zamanı Əmin əl-Hüseyni ilə əlaqədə olan isveçrəli nasist tərəfdarı Fransua Jenod, bu qeydləri Valter Funkdan əldə etdiyini söyləmiş, lakin heç kəsə göstərməmiş və 1978-ci ildə nəşr etmiş və Martin Bormanna aid etmişdir. Almanca orijinalının harada olduğu barədə soruşduqda onları artıq vəfat etmiş Funka qaytardığını və onun bunları məhv etdiyini iddia etmişdir. Bundan əlavə, Almaniya sosioloqu Eduard Baumqartenin müsahibə aldığı dörd şəxs Funkun fürerbunkerdə olmadığını açıq şəkildə bildirmişdir. Həmçinin, sənəddə qeyri-mümkün hadisələr, fransız dilindən almancaya nin baş verdiyinə dair sübutları və bütün mövcud şəhadətlərlə təkzib edilən yoxlanılmamış hadisələr var idi. Jenod ərəb terrorizmi ilə əlaqələri səbəbindən Hitlerə ərəb və islam tərəfdarı ifadələri aid etmək üçün şəxsi motivlərə malik idi.[19] Nilsson qeyd etmişdir ki, o, "Hitlerin siyasi vəsiyyəti"nin saxta olduğunu sübut etmişdir. Jenod həmçinin, Hitlerin masa söhbətlərinin almanca əlyazmasını fransızcaya tərcümə edərkən mətni yenidən yazmaqla və Hitleri daha çox xristianlıq əleyhdarı göstərmək üçün "tamamilə yeni ifadələr əlavə etməkdə" günahkar bilinmişdi.[26]
Hitlerin belə dediyi qeydə alınmışdır:[27]
|
Əgər Karl Martell Puatye döyüşündə qalib gəlməsəydi [...] biz böyük ehtimalla məhəmmədçiliyə keçərdik, bu, qəhrəmanlığı ucaldan və cəsur döyüşçüyə yalnız yeddinci səmanı açan bir kultdur. O zaman german irqləri dünyanı fəth edərdi. | 
|
Bu söhbət Hitler Səudiyyə Ərəbistanı hökmdarı Əbdüləziz bin Əbdürrəhman əs-Səudun xüsusi elçisi Xalid əl-Hud əl-Gərganini qəbul etdiyi zaman baş vermişdir. Bu görüşdə daha əvvəl Hitler iddia etmişdi ki, nasist Almaniyasının ərəblərə marağının üç səbəbindən biri onların "yəhudilərə qarşı birgə mübarizə aparmağı" idi. Bu, onu Fələstin və oradakı vəziyyəti müzakirə etməyə vadar etmiş və o, son yəhudinin Almaniyanı tərk etməsinə qədər dayanmayacağını bildirmişdir. Həmin söhbətdə Xalid əl-Hud qeyd etmişdir ki, "Peyğəmbər Məhəmməd […] eyni şəkildə hərəkət etmişdi. O, yəhudiləri Ərəbistandan qovmuşdu […]".[28]
Livan akademiki Jilber Aşkar yazmışdır ki, Hitler bu görüşdə ərəb qonaqlarına o vaxta qədər alman yəhudilərini Fələstinə köçməyə təhrik etdiyini və Üçüncü Reyxin sionist təşkilatlarına Britaniyanın yəhudilərin immiqrasiyasına qoyduğu məhdudiyyətləri aşmaqda fəal kömək etdiyini qeyd etməyi "faydalı" hesab etməmişdi.[29]
Hitler 1939-cu ildə, İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasından az əvvəl hərbi komandirlərinə demişdi: "Biz Uzaq Şərqdə və Ərəbistanda iğtişaşlar yaratmağa davam edəcəyik. Kişi kimi düşünək və bu xalqlarda ən yaxşı halda cilalanmış yarımmeymunlar görək, onlar qamçını hiss etmək istəyirlər".[30] Rəsmi nasist irqi ideologiyası ərəbləri almanlardan irqi cəhətdən aşağı hesab edirdi. Bu, Hitler və digər nasist liderlərinin aşağılayıcı ifadələrində əks olunurdu. Ərəb dünyasına istinadən Hitler "Mənim mübarizəm" (1925) əsərində yazmışdı: "İrqi əsasda insanların dəyərini qiymətləndirən bir fölkiş insan kimi, guya zülmə məruz qalan millətlərin irqi aşağılığını bilməklə, xalqımın taleyini onlarınki ilə bağlamaqdan mənə maneə törədilir".[31] Bundan əvvəlki mətndə o, müsəlmanların "müqəddəs müharibə" ideyasını istehza ilə pisləmişdi.[32]
Almaniya qoşunları Şimali Afrikada yerləşdirilən zaman bir ərəb şikayət etmişdi:[33]
|
|
Almanların əsl fikirləri və hissləri onların hökumət idarələrinin bəyanatları və yayımları ilə ziddiyyət təşkil edir. ... Hər yerdə bizə "rəngli" və ya hətta "qara" deyilir; demək olar ki, hər alman əsgəri bizə dünyanın ən nifrət edilən irqlərindən biri olduğumuzu açıq şəkildə başa salır. Hətta "yəhudi", "zənci", "qara alçaqlar" kimi ifadələr də nadir deyil. |
|
Nasist irqi nəzəriyyəsinə baxmayaraq, ərəbləri irqi cəhətdən aşağı sayan nasistlər Müttəfiqlərə qarşı mübarizədə Üçüncü Reyxə kömək edən fərdi ərəblərə ləyaqət və hörmətlə yanaşırdılar. Məsələn, Qüdsün Böyük Müftisi Əmin əl-Hüseyni Hitler və Üçüncü Reyx ilə sıx əməkdaşlığına görə nasistlər tərəfindən "fəxri ari" statusu almışdı.[34] Əl-Hüseyni ilə görüşdən sonra Hitler qeyd etmişdi:[35]
|
|
Sarı saçları və mavi gözləri ilə o, hiyləgər üzünə baxmayaraq, əcdadlarının daha çox ari olduğu təəssüratı yaradır və bəlkə də ən yaxşı Roma qanından törəmişdir [...] Zəkaca demək olar ki, yaponlara yaxındır. |
|
Yozef Gebbels öz gündəliyində əl-Hüseyni haqqında yazmışdı:[36]
|
|
Fürer Qüdsün Böyük Müftisi haqqında mənimlə eyni təəssürata malikdir. Onu səlibçilərin törəməsi hesab edir və o, həqiqətən də elə görünür [...] Bu Böyük Müfti məndə çox yaxşı təəssürat yaradır. Demək olar ki, onun tamamilə skandinaviyalı görünüşünə inanmaq olar. |
|
Ərəblər o dövrdə Avropada kiçik bir əhali təşkil edirdi, lakin nasist təqiblərindən yayına bilməmişdilər. Nasistlərin ərəblərə qarşı repressiya kampaniyası 1932-ci ildən başlamışdı.[37] Avstriyanın Qrats şəhərində yerləşən Misir Tələbələr Assosiasiyasının üzvləri Vyanadakı Misir konsulluğuna nasistlərin bəzi üzvlərə hücum etdiyini, onlara pivə stəkanları və kreslolar ataraq xəsarət yetirdiklərini və "təəccüblü şəkildə" polisin təcavüzkarları deyil, misirliləri həbs etdiyini bildirmişdilər.[38] Nasist hücumçular sonradan bəraət etdirilmişdir. Bir polis məmuru hücuma məruz qalan üç misirlinin adından sonra "yəhudi" sözünü qeyd etmişdi. 1934-cü ilin fevralında Berlində yerləşən Misir səfirliyi Almaniya Daxili İşlər Nazirliyinə Tyubingendəki rəqs zalında bir tələbəyə hücum edildiyindən və təhqir olunduğundan şikayət etmişdir. Hücumçu "alman" qadını ilə rəqs etməyə icazə verilmədiyini, zərərçəkəni "qara" və "aşağı irq" olduğu üçün yumruqlandığını bildirmişdi. Hücumçu cəzalandırılmamışdır. Müharibənin başlanğıcında Almaniyada yaşayan misirlilər Misirdə almanların izolyasiya altına alınmasına cavab olaraq həbs olunmuşdular.[39]
Məhəmməd Helmi bu misirlilərdən biri idi. İxtisasca həkim olan Helmi "Hami övladları"ndan olduğu üçün xəstəxanadan qovulmuş və tibb praktikası ilə məşğul olmaq qadağan edilmişdi. O həmçinin, irqi səbəblərlə almanmənşəli nişanlısı ilə evlənməkdən məhrum edilmişdi. Misir hökuməti onun səhhətinin pis olması səbəbindən azadlığını təmin edə bilmişdi. Rejimin hədəfinə çevrilməsinə baxmayaraq, o, xarici işçilərə və almanlara çağırışdan yayınmağa kömək etmiş, müharibə zamanı yəhudi pasiyenti Anna Borosu gizlətmişdi. Helmi Borosun mühafizəsi üçün sənədlər əldə etmiş, o cümlədən onun İslama keçməsi haqqında şəhadətnamə və evlilik şəhadətnaməsi almışdı. Helmi həmçinin Borosun ailəsi üçün gizlənmə yerləri tapmaqda kömək etmişdi. O, sonradan "Dünya xalqları ədalətliləri"dən biri kimi tanınmış ilk Ərəb olmuşdur.[40][41]
Başqa bir nümunədə Hans Hauk 1920-ci ildə Frankfurtda anadan olmuşdu. Atası əslən əlcəzairli olduğu üçün yarı ərəb kimi təqib olunurdu. 17 yaşında Gestapo tərəfindən çağırılmış və sterilizasiya edilmişdi. 14 yaşlı Lusi M. 1943-cü ildə yarı mərakeşli olduğu üçün Ravensbrük həbs düşərgəsinə göndərilmişdi. Nasistlər yüzlərlə "yarımcinsli" almanı, əsasən də afrikalılarla qarışıq olan almanları sterilizasiya etmişdilər.[42]
Nasist Almaniyası ilə əməkdaşlıq edən ərəblər, məsələn Əmin əl-Hüseyni və Rəşid Əli əl-Geylani ərəbmənşəli məhbusların varlığından xəbərdar idilər, lakin onları azad etmək üçün heç bir addım atmamışdılar. Əl-Hüseyni "siyasi ifadələr"ə görə həbs olunaraq Berlində yerləşən əmək düşərgəsinə göndərilən fələstinli Butros S. üçün müdaxilə etməkdən imtina etmişdir. 1943-cü ilin dekabrında iraqlı tələbə Seyid Davud Y. Vermaxtda qrenader olan qaynının qaçmasına kömək etdiyi üçün həbs olunmuşdur. Davud onun bacısı ilə nişanlanmış və ondan bir övladı var idi, lakin "irqi mülahizələr"ə görə onunla evlənməsinə icazə verilməmişdi. Onun qardaşı əl-Hüseyni və əl-Geylaniyə müraciət edərək kömək istəmişdilər, lakin onlar bu məsələyə müdaxilə etməkdən imtina etmişdilər. O, 1945-ci ilin aprelində Daxau həbs düşərgəsinə gətirilmişdir.[43]
Fransa Müqavimət Hərəkatında iştirak edən ərəblər, məsələn, Fransa kommunist qrupu "Gənclər batalyonları"nın ərəb üzvləri ən ağır təqiblərə məruz qalmışdılar.[44] Livanmənşəli Antuan Hacı kommunist müqavimətində iştirak etdiyinə görə nasistlər tərəfindən öldürülmüşdü.[45][46] O, son məktubunda o yazmışdı:[47][48]
|
|
Mən Rualye düşərgəsindən həmkarlarımız Pitard və Rolnikas ilə birlikdə Səhiyyə Həbsxanasının alman bölməsinə yeni gəldim. Bir zabit bizə bildirdi ki, ali hakimiyyətin əmri ilə bu səhər girov kimi güllələnəcəyik. Biz etiraz etdik, lakin bu, nəticəsiz qldı. Ölümlə üz-üzəyik, hər vəziyyətdə vəzifəmizi, bütün vəzifəmizi yerinə yetirdiyimizə razıyıq. Tale bizi vurur və tale, təəssüf ki, ədalətsizdir. Vaxtından əvvəl ölürük, lakin bu, Fransa üçündür. Bununla fəxr edirik. |
|
Səid Həddad, Məhəmməd Sami-Ləhdər və Məhəmməd Süleyman kimi aktiv müqavimət üzvləri olanlar da öldürülmüşdür.[49][50] Məhəmməd Süleyman Əlcəzairdən gəlmişdi və Parisdə tibb qardaşı kimi işləyirdi. Beş uşaq atası idi və "Diot" müqavimət qrupuna, "Xüsusi Təşkilat"a mənsub idi. Müharibə başlayandan sonra bir çox digər ərəblər kimi, nasist hakimiyyətinə qarşı silahlı müqavimətdə iştirak etmişdir. O, həbs olunmuş və 1 avqust 1942-ci ildə Sante həbsxanasında güllələnmişdir.[51][52] Ləhdər "Fran-tiryor və partizanlar" təşkilatının üzvü idi. O, 1 yanvar 1943-cü ildə vərəqələr payladıqdan sonra həbs olunmuşdur. Əlcəzairli Məhəmməd Ləttəb Rualyedə həbs edilmiş, sonradan 6 iyul 1942-ci ildə Auşvitz həbs düşərgəsi göndərilmiş və burada 5 mart 1943-cü ildə öldürülmüşdür. Onun məhbus nömrəsi 45730 idi.[53][54][55] Mərakeşli fremdarbayter Abdullah ibn Əhməd və Səlim Əmmənuş saxta sənədlər və qida talonları ilə ticarət etməkdə ittiham olunmuşdular.[56][57] Birincisi 1944-cü ilin martında Brandenburq həbsxanasında vərəmdən həlak olmuş, ikincisi isə 1945-ci ilin aprel ortalarında Plyotsenzee həbsxanasında edam edilmişdir.[58] Cəfər Həmdudi Lionda yəhudiləri xilas etdiyinə görə Noyenqamme həbs düşərgəsinə məhkum edilmişdir.[59]
Ümumilikdə, tarixçi Gerhard Höpp nasist həbs düşərgələrində, o cümlədən Auşvits (34),[a] Bergen-Belzen həbs düşərgəsi (21), Buxenvald (148), Daxau (84), Flossenburq (39), Qross-Rozen (12), Hintsert (3), Mauthauzen (62), Mittelbau-Dora (39), Natsveyler-Ştrutqof həbs düşərgəsi (37), Noyenqamme (110 – 73-ü Alderney peyk düşərgəsində), Ravensbrük (25), Zaksenhauzen (42) və digərlərində 450-dən çox ərəb məhbusun olduğunu təsdiqləmişdir. Məhbusların əksəriyyəti Fransada yaşayan əlcəzairlilər idi və nasistlər tərəfindən kölə əməyi üçün istifadə olunurdular. Hər beş ərəbdən biri düşərgələrdə həlak olmuşdur. Bir nəfər – Məhəmməd Buyad adlı mərakeşli Mauthauzendə oranın azad edilməsindən cəmi on bir gün əvvəl qaz kamerasında öldürülmüşdür.[61]
Holokostdan sağ qalanların şəhadətləri ərəb məhbuslara necə rəftar edildiyi haqqında məlumat verir. Keçmiş polyak hərbi əsiri xatırlayırdı: "Polyak və ya fransızların döyülməsi nadir hallarda baş verirdi. Mərakeşlilərə daha pis, yəhudilərə isə ən pis şəkildə rəftar edilirdi".[62]
Zaksenhauzendə keçmiş məhbusuYozef R. 1966-cı ildə "Əli" adlı, "heç alman dilində danışa bilməyən ərəb" haqqında şəhadət vermişdir:[63]
|
|
Soyuq bir qış idi və Əli saatlarla açıq havada dayanmalı, üzərinə soyuq su tökülməli, yumruqlanmalı və təpiklənməli idi. Əli o vaxt təxminən 45 yaşında idi və bu, şübhəsiz ki, onun dözə biləcəyindən artıq idi, lakin o vaxt Əliyə kimin, hansı SS zabitinin bunu etdiyini bilmirəm. |
|
Ərəblər Buxenvald müqavimətində iştirak edirdilər. Əlcəzairlilər Kermiş Areski və Məsud ibn Hamiş 1944-cü ilin iyununda düşərgədə yaradılmış "Fransa Azadlıq Fəaliyyət Briqadası"na mənsub idilər. 11 aprel 1945-ci ildə bu briqada məhbusların silahlı üsyanında iştirak edərək düşərgənin ABŞ qoşunlarına təhvil verilməsini mümkün etmişdir.[63]
1929–1934-cü illər|Liviya soyqırımı ilə Holokost arasında çoxsaylı birbaşa əlaqələr mövcuddur. İtaliya hökumətinin dəstəklədiyi ərəbdilli nəşrlər, xüsusilə "Libya əl-Musavara" və müstəmləkə dövründən olan filmlər nasist Almaniyasından rəsmilərin Liviyaya çoxsaylı səfərlərini göstərirdi. Tarixçi Əli Əbdüllətif Əhməd bildirmişdir ki, italyan faşistlərin liviyalılara qarşı həyata keçirdiyi ifrat zorakılıq nasist Almaniyasının sonradan Avropada törətdiyi vəhşiliklər üçün plan rolunu oynamışdır.[64]
1939-cu ilin aprelində Nasist Almaniyasının feldmarşalı Herman Görinq Tripoliyə rəsmi səfər etmişdir və burada İtaliyanın müstəmləkə general-qubernatoru İtalo Balbo ilə müzakirələr aparmışdır. Yerli xalqın təmizlənməsini və 20,000 italyan kəndlisinin yerləşdirilməsinə şahid olan Görinq bu prosesi "uğurlu" adlandırmışdır. Bu, Şərqi Avropada 15 milyon almanı yerləşdirməyi planlaşdıran nasist liderlər üçün əsas mövzu idi. Herman Görinq sonradan Holokostda ilk həba düşərgəsinə rəhbərlik etmişdir.[65]
Həmçinin, 1939-cu ildə SS rəhbəri və həbs düşərgələrinin memarı Henrix Himmler də İtaliyanın metodlarının nəticələrini görmək üçün Liviyaya rəsmi səfər etmişdir. Ona "Son həll" ideyasının müəllifi qəbul edilir.[65]
Tarixçi Patrik Bernhard qeyd etmişdir ki, Nasist Komissarlığı Liviya müstəmləkəsinə səfərlər üçün xüsusi proqramlar təşkil etmişdir. 1937 və 1938-ci illərdə Robert Ley, Rudolf Hess, SS rəhbəri Henrix Himmler və marşal Herman Görinq kimi yüksəksəviyyəli nasist liderləri tərəfindən Tripoliyə səfərlər baş tutmuşdur. Bu, 1937-ci ildə Romada yerləşən İtaliya Müstəmləkə Məktəbində 150 SS zabitinin təlim keçməsi üçün müqavilənin imzalanmasına səbəb olmuşdur. Bundan əlavə, alman dövlət rəsmiləri 1938–1941-ci illər arasında İtaliyanın müstəmləkə təcrübəsini araşdırmaq, İtaliya dövlət rəsmiləri ilə əlaqə qurmaq, İtaliya və onun Liviya müstəmləkəsinə səhra səfərləri keçirmək üçün aktiv proqram başlatmışdılar. Bu dövrdə çoxlu sayda almanca kitablar və mətbuat məqalələri nəşr olunmuşdur.[66]
Nasist Almaniyasının müharibədən əvvəl ərəb müstəqillik hərəkatlarını hansı dərəcədə dəstəklədiyi aydın deyil. O dövrdə Qüdsdə Almaniya Baş Konsulu Henrix Volff 1934-cü ildə İordaniya Əmiri I Abdullah ilə ərəb məsələlərində əməkdaşlıq axtarmaq üçün razılaşmadan imtina etmişdir.[67] Almaniya Xarici İşlər Nazirliyi suriyalı milliyyətçi Şəkib Arslan ilə Adolf Hitler arasında görüş təşkil etməkdən imtina etmiş, "Almaniya ərəbləri pul və ya silahla dəstəkləyə bilməz" qənaətinə gəlmişdir.[68] 1935-ci ildə İraqda Almaniya səfiri Frits Qrobba Bağdadda panərəb komitəsi ilə yaxın əməkdaşlıq təşkil etmək üçün görüşmüşdür. Qrobba ərəblərə şifahi olaraq xoş arzularını bildirmişdir, lakin o dövrdə hər hansı maddi dəstəyi rədd etmişdir. Sonradan Berlindən gələn teleqramda ona göstəriş verilmişdir ki, "həmin qrup və ya onun nümayəndələri ilə hər hansı əlaqədən qaçınılsın". Teleqramda qeyd edilmişdir ki, Nasist Almaniyası bu cəhdlərlə heç bir əlaqəsinin olmasını istəmir və məlumat mübadiləsi qətiyyən mümkün deyil. Eyni dövrdə Beyrutda yerləşən Almaniya konsulluğu regionda Fransa müstəmləkəçiləri ilə ərəblər arasındakı düşmənçiliklə bağlı oxşar siyasət yürüdürdü. Konsulluq bildirmişdir ki, "panislamçı milliyyətçilərlə birgə iş görməyə cəhd kimi yozula biləcək hər şeydən qaçmaq üçün hər cür səy göstərməliyik".[67]
Nasist Almaniyası 1936-cı il Fələstin üsyanı ilə bağlı neytral mövqe tutmuşdu. Üsyanın başlanmasından qısa müddət sonra, 1936-cı ilin dekabrında üsyançı komandir Fəvzi əl-Qavuqçu, 1937-ci ilin yanvarında isə Ərəb Ali Komitəsinin nümayəndələri Almaniyaya silah və pul tələbi ilə müraciət etmişdilər, lakin bu da nəticəsiz qalmışdır.[69] İyulda Əmin əl-Hüseyni özü Qüdsün yeni baş konsulu Henrix Doleyə "yəhudilərə qarşı mübarizə" üçün dəstək istəmişdir.[70] Dole Almaniyanın üsyançıları dəstəkləməkdə tərəddüd etməsinin Fələstində yaşayan ərəblər arasında alman tərəfdarı əhval-ruhiyyənin zəifləməsinə səbəb olduğunu müəyyən etmişdir.[71] 1938-ci ilin yayında nasistlər üsyanı məhdud şəkildə maliyyələşdirmişdir və bu, Çexoslovakiyanın işğalı zamanı britaniyalıları yayındırmaq məqsədilə bağlı idi.[72] Abver əl-Hüseyniyə pul vermiş[73] və digər məbləğlər Səudiyyə Ərəbistanı vasitəsilə yönləndirilmişdir.[74]
Müharibə zamanı Nasist Almaniyası ərəb dünyası üçün geniş təbliğat kampaniyası başlamışdır.[75] Bu təbliğat Almaniyanı ərəblərin müstəmləkəçilikdən "xilaskarı" kimi təsvir edirdi. Təbliğat çərçivəsində regionda antisemitizmi alovlandırmaq üçün "Quran"da yəhudi əleyhinə ayələrə çox istinad edilirdi. Berlin Radiosu və İtaliyada fəaliyyət göstərən Bari Radiosu regiona məğlubiyyət mesajları yayımlayaraq ərəb üsyanını tətikləməyə ümid edirdi.[21]
Məsələn, Nasist Almaniyası öz təbliğatçısı Volfqanq Diverge vasitəsilə 1930-cu illərdə Misirdə antisemitizmi yaymağa çalışmışdır. Rəsmi narrativdə onlar bunu "yəhudi təsirini" neytrallaşdırmaq məqsədi etdiklərini bildirirdilər, lakin əslində, Misir hökumətini yerli yəhudi anti-nasist fəaliyyətlərinə qarşı təzyiq göstərmək üçün həyata keçirirdilər. Bir alman hüquqşunasına görə, "yəhudi təsiri" o qədər güclü idi ki, "qəzetlər yəhudilərə qarşı hər hansı şəkildə təhqiramiz ola biləcək məqalələri dərc etməyə" hazır deyildilər. O, əlavə etmişdir ki, "yəhudi təsirinin alman təsirindən qat-qat böyük olduğunu həmişə nəzərə almalısınız və burada maddi maraqlar hər yerdən daha çox təkbaşına həlledici rol oynayır […] Geniş kütlələrin təhsil səviyyəsi irqi nəzəriyyəni başa düşəcək qədər inkişaf etməyib. Yəhudi təhlükəsi haqqında şüur hələ burada oyanmayıb".[76]
Qahirədə yerləşən ortsqruppe belə nəticəyə gəlmişdir ki, "ərəblər və yəhudilər arasında real maraq toqquşmalarının mövcud olduğu məsələdən başlamaq lazımdır: Fələstin. Orada mövcud olan ərəb–yəhudi antaqonizmi Misirə köçürülməlidir".[76]
Müharibə zamanı Misirə yayımlanan bir verilişdə elan edilmişdir:[77][78]
|
|
Britaniyalıların bu barbar proseduru ilə üzləşirik, Misir xalqının həyatını xilas etmək üçün ən yaxşı yolun misirlilərin bir nəfər kimi qalxıb yəhudiləri, Misir xalqına xəyanət etmək şansından əvvəl öldürmələri olduğunu düşünürük. Misirlilərin vəzifəsi yəhudiləri məhv etmək və onların əmlakını dağıtmaqdır. Misir heç vaxt unuda bilməz ki, yəhudilər Ərəb ölkələrində Britaniyanın imperialist siyasətini həyata keçirir və Şərq ölkələrinə gələn bütün fəlakətlərin mənbəyidir. Yəhudilər Ərəb ölkələri boyunca hökmranlıqlarını genişləndirməyi hədəfləyir, lakin onların gələcəyi Britaniyanın qələbəsindən asılıdır. Buna görə də onlar Britaniyanı taleyindən xilas etməyə çalışır və Britaniya onların ərəbləri öldürmək və Britaniya imperiyasını xilas etmək üçün silahlandırır.
Onlar sizə atəş açmamışdan əvvəl siz yəhudiləri öldürməlisiniz. Yəhudiləri öldürün, onlar sizin sərvətinizi mənimsəyib və təhlükəsizliyinizə qarşı planlar qururlar. Suriya, İraq və Fələstin ərəbləri, nəyi gözləyirsiniz? Yəhudilər qadınlarınıza təcavüz etməyi, uşaqlarınızı öldürməyi və sizi məhv etməyi planlaşdırır. İslam dininə görə, həyatınızı müdafiə etmək yalnız yəhudiləri məhv etməklə yerinə yetirilə bilən bir vəzifədir. Bu çirkli irqdən, haqlarınızı ələ keçirən və ölkələrinizə bədbəxtlik və məhv gətirən bu irqdən qurtulmaq üçün ən yaxşı fürsətinizdir. Yəhudiləri öldürün, onların əmlakını yandırın, mağazalarını dağıdın, Britaniya imperializminin bu alçaq tərəfdarlarını məhv edin. Xilas olmaq üçün yeganə ümidiniz yəhudiləri onlar sizi məhv etməzdən əvvəl məhv etməkdədir. |
|
Bu yayımların təsiri, xüsusilə müharibədən sonra radikal antisemit nifrətin artmasına səbəb olub-olmaması sual altında qalır. Tarixçi Coel Beynin "Ərəb dünyasında nasist təbliğatı" kitabının müəllifi Ceffri Herfin gəldiyi nəticələri şübhə altına alır, çünki Ərəb dünyasında radio qəbulediciləri az idi və onların əksəriyyəti yəhudilərə və ya Müttəfiq qoşunlarına məxsus idi.[79] Məsələn, Herf iddia etmişdir ki, radikal islam üçün ilham mənbəyi kimi qəbul edilən Seyid Qütb müharibə zamanı Misirdə nasist təbliğatını dinləyərək radikallaşmış ola bilər. Beynin buna etiraz edir, Qütbun antisemitizmi və artan radikalizmi üçün sübutların ən erkən 1948-ci ildə Ərəb–İsrail münaqişəsinin başlanğıcına qədər mövcud olmadığını, buna görə də Herfin bu təklifinin sadəcə fərziyyə olduğunu müdafiə etmişdir.[80]
1943-cü ildə Fələstin dinləyiciləri arasında radio sorğusu keçirilmişdir. Müsahibə edilən 1516 dinləyicidən yalnız 13%-i Berlin stansiyasına qulaq asırdı. Onlardan 8 faizi ayda bir dəfə, 4 faizi gündəlik, 1 faizi gündə iki dəfə, lakin heç biri üç dəfə qulaq asmırdı. Dinləyicilərin əksəriyyəti Qahirə (98%), Qüds (98%), London (87%), Şərq əl-Ədna (93%), Beyrut (66%) və Ankaranı (32%) üstün tuturdu. Berlin stansiyası bütün stansiyalar arasında ən pis etibarlılıq reytinqinə malik idi. Müsahibələr yalnız musiqi proqramlarını dinləmək üçün qoşulduqlarını izah etmişdilər.[81][82] 1943-cü ildə Britaniya Xarici İşlər Nazirliyi Misirdə ox təbliğatının "ümumilikdə təəccüblü dərəcədə az təsir göstərdiyini" bildirmişdir. Misirə səfər edən bir Britaniya rəsmisi lokal Misir stansiyalarının dinlənilməsindən zövq alındığını və "alman yayımlarının təhqiramiz zibil kimi dərhal söndürüldüyünü" bildirmişdir.[83]
Siyasi vəsiyyətində Hitler İtaliyanın Liviya və Şərqi Afrikadakı müstəmləkələrinin və nasistlərin Şimali Afrikadakı Fransa müstəmləkələrinə dəstəyinin müsəlman ölkələrində Ox dövlətlərinin işinə zərər verdiyini və nasist antikolonial siyasətinin qeyri-kafi və fəlakətli olduğunu qeyd etmişdir.[84][85][86]
Ərəb dünyasında bəziləri Nasist Almaniyasının Fransa və Britaniya hakimiyyətindən müstəqillik qazanmaqda onlara kömək edəcəyinə inanırdı. 1940-cı ildə Fransanın Nasist Almaniyası tərəfindən məğlub edilməsindən sonra bəzi ərəblər Dəməşqin küçələrində fransız və ingilislərə qarşı açıq şüarlar səsləndirirdilər: "Artıq misyöyə yox, artıq misterə yox, Allah göydə, Hitler isə yerdədir".[87] Suriyanın şəhərlərində mağazalarda ərəb dilində "Sənin hökmdarın göydə Allah, yerdə isə Hitlerdir" yazılan plakatlar tez-tez nümayiş etdirilirdi.[88]
Nasistlərlə fəal əməkdaşlıq edən ən məşhur iki ərəb siyasətçi Qüdsün Böyük Müftisi Əmin əl-Hüseyni[13][89] və İraqın Baş naziri Rəşid Əli əl-Geylani[90][91] idi. Britaniyalılar Əmin əl-Hüseynini 1936–1939-cu illərdə baş tutmuş Fələstin üsyanındakı rolu səbəbindən sürgünə göndərmişdilər. Keçmiş müfti İraq krallığında, Fransanın Suriya mandatında və Britaniyanın Fələstin mandatında agentlərə malik idi. 1941-ci ildə əl-Hüseyni İraqda Rəşid Əli əl-Geylaninin rəhbərlik etdiyi "Qızıl meydan" çevrilişini fəal şəkildə dəstəkləmişdir.[92]
İraqdakı "Qızıl meydan" rejimi Britaniya qüvvələri və aysorlardan ibarət çağırışçı qüvvələr tərəfindən məğlub edildikdən sonra Rəşid Əli, əl-Hüseyni və digər Ox dövlətləri tərəfdarı İraq veteranları Avropada özlərinə sığınacaq tapmış və burada Ox dövlətlərinin maraqlarını dəstəkləmişdilər. Onlar xüsusilə bir neçə on minlərlə müsəlmanın Mühafizə dəstələri (SS) bölmələrinə üzv qəbul edilməsində və ərəbdilli dünya üçün təbliğatçı kimi uğur qazanmışdılar.[93] Əməkdaşlıq fəaliyyətlərinin diapazonu geniş idi. Məsələn, sonradan Misirin prezidenti olan Ənvər Sədatın öz xatirələrinə görə o, Nasist Almaniyasının casusluğunda könüllü əməkdaş idi. Hitler 28 noyabr 1941-ci ildə Əmin əl-Hüseyni ilə görüşmüşdür. Bu görüşün rəsmi qeydləri Avropada və onun xaricində yəhudilər ilə mübarizəyə dair çoxsaylı istinadları özündə əks etdirir. Görüşdən aşağıdakı çıxarışlar Hitlerin əl-Hüseyniyə dediyi sözlərdir:[94][95][96]
|
|
Almaniya yəhudilərə qarşı barışmaz müharibə tərəfdarı idi. Bu, təbii ki, Fələstindəki yəhudi milli evinə fəal müqaviməti əhatə edirdi. Bu, yəhudi maraqlarının dağıdıcı təsirini həyata keçirmək üçün bir dövlət formasında mərkəzdən başqa bir şey deyildi [...] Bu, həlledici mübarizə idi. Bu, siyasi səviyyədə, əsasən, Almaniya ilə Britaniya arasında münaqişə kimi təzahür edirdi, lakin ideoloji olaraq bu, nasional-sosializm ilə yəhudilər arasında döyüş idi. Almaniyanın eyni mübarizədə iştirak edən ərəblərə müsbət və praktik yardım göstərəcəyi öz-özünə aydın idi, çünki platonik vədlər həyatda qalma və ya məhv olma müharibəsində faydasız qalırdı, burada yəhudilər öz məqsədləri üçün Britaniyanın bütün gücünü səfərbər edə bilirdilər [...] Fürer öz təşəbbüsü ilə ərəb dünyasına azadlıq saatının gəldiyinə dair təminat verəcəkdi. Almaniyanın məqsədi yalnız Britaniya hakimiyyətinin himayəsi altında ərəb sahəsində yaşayan yəhudi elementinin məhv edilməsi olacaqdı. O zaman Müfti ərəb dünyasının ən səlahiyyətli sözçüsü olacaqdı. Onun vəzifəsi gizli şəkildə hazırladığı ərəb əməliyyatlarını başlatmaq olacaqdı. O zaman gələndə Almaniya belə bir bəyannaməyə Fransa reaksiyasına laqeyd qala bilərdi. |
|
Əmin əl-Hüseyni Ox dövlətləri ilə kollaborsionizm fəaliyyəti göstərən ən görkəmli ərəb olmuşdur. O, Henrix Himmler, Yoaxim fon Ribbentrop və Adolf Eyxmann kimi yüksəkrütbəli nasistlərlə dostluq münasibətləri qurmuçdur. Əl-Hüseyni Ox dövlətlərinun təbliğat xidmətlərinə töhfə vermiş və həm ərəb müsəlman, həm də qeyri-ərəb müsəlman əsgərləri nasist silahlı qüvvələrinə cəlb edilməsində rol oynamışdır. üçün, o cümlədən Bosniya müsəlmanlarından ibarət üç SS diviziyasının cəlb edilməsinə kömək etmişdir.[97] O, Fələstin və İraqda müharibə vaxtı əməliyyatlarının planlaşdırılmasında iştirak etmiş, həmçinin yəhudilərə qarşı hücumları təşkil etmək üçün alman və ərəb agentlərinin paraşütlə endirilməsini təşkil etmişdir.[98] Əl-Hüseyni Almaniyanın Şimali Afrikaya, xüsusilə Tunis və Liviyaya daxil olmasına kömək etmişdir. Onun casus şəbəkəsi Vermaxta Müttəfiq dövlətlərin Şimali Afrikaya hücumu barədə qırx səkkiz saatlıq xəbərdarlıq vermişdir, lakin Vermaxt bu məlumatı, tamamilə dəqiq olduğu ortaya çıxmasına baxmayaraq, nəzərə almamışdı. Əl-Hüseyni yəhudilərin Fələstin mandatı ərazisinə köçməsinin qarşısını almaq üçün hökumət orqanlarına müdaxilə etmişdir.[99] Onun nasistlərin "Son həll" planından xəbərdar olduğuna dair inandırıcı sübutlar var.[100] Əl-Hüseyni müharibə bitdikdən sonra məhv düşərgələri haqqında heç vaxt məlumatlı olmadığını, nasistlərin Avropa yəhudilərinə qarşı soyqırım planları haqqında məlumatı olmadığını iddia etmiş, həmçinin ona qarşı istifadə edilən sübutların yəhudi düşmənləri tərəfindən saxtalaşdırıldığını və Eyxmann ilə görüşdüyünü təsdiq edən dəlillərin həqiqiliyini inkar etmişdir. O, indiki dövrdə də mübahisəli bir fiqur olaraq qalır. Əl-Hüseyni müasir ərəb dünyasında fərqli siyasi qruplar tərəfindən həm təhqir edilir, həm də şərəfləndirilir.[101]
Ceffri Herf, Meyr Samir və Hans Qoldenbaum kimi tədqiqatçılar Yaxın Şərq və Şimali Afrikadakı alman təbliğat səylərinin əhəmiyyəti barədə razılaşırlar, lakin ərəbcə yayımların geniş və təsirli olması ilə bağlı ən son tədqiqatlar "mətnlərin alman personalı tərəfindən təmin edildiyini və bəzən inanıldığı kimi ərəbcə yayımların oxucuları tərəfindən yazılmadığını" sübut edə bilmişdir. Qoldenbaum nəticəyə gəlir ki, "uzun müddət Reyxin ən mühüm müsəlmanı hesab edilən" Qüds Müftisi Məhəmməd Əmin əl-Hüseyni bu işdə xüsusi bir rol oynamamışdır. Onun ərəb dilindəki çıxışlarının Berlin Radiosu tərəfindən yayımlanmasına və həmişə nümunə kimi təqdim edilməsinə baxmayaraq, əl-Hüseyni yayımların məzmununa heç bir təsir göstərməmişdi. O, qeyd etmişdir ki, "ümumiyyətlə, ərəblər nasistlər tərəfindən bərabərhüquqlu tərəfdaşlar hesab edilmirdilər. Əksinə, onlar təbliğatın və əmrlərin ikinci dərəcəli alıcıları idilər. Onların əməkdaşlığı heç vaxt vurğulanan ümumi antikolonial mübarizədən kənara çıxmamışdır".[102][10]
Fransa müstəmləkəçiliyi Əlcəzairin şimalında 1830-cu illərdə başlamış, 1870-ci illərdə möhkəmlənmişdi. Əlcəzair 1848-ci ildən Fransa ilə inteqrasiya edilmişdi, lakin az sayda əlcəzairliyə Fransa vətəndaşlığı verilmişdi. Əlcəzair yəhudiləri 1870-ci il Kremyö fərmanından bəri rəsmi olaraq Fransa vətəndaşı idilər. Fransanın protektoratları olan Mərakeş və Tunisdə yəhudilər sultan və bəylərin təbəəsi hesab olunurdu. Fransada antisemitizm siyasi elita arasında artan bir hərəkat idi.[103] Ən pis hallardan biri 1870-ci ildə Dreyfus işi zamanı baş tutmuşdur. Bu zaman yəhudi əsilli kapitan Alfred Dreyfus saxta sənədlərlə xəyanətdə günahlandırıldı. Tarixçi Bernard Luisə görə, müsəlmanlar ümumiyyətlə Dreyfusun tərəfini tuturdular.[104] Antisemitizmin müsəlman dünyasında əvvəllər də mövcud olmağına baxmayaraq, Fransa antisemitizminin idxalı ilə çox cəhətdən təsirlənmişdir.[105]
Bu dövrdə, 1920-ci illərdə Bernar Lekaş tərəfindən Antisemitizmə Qarşı Beynəlxalq Liqa (LICA) təsis edilmişdir.[106] Bəzi müsəlman islahatçılar, o cümlədən Əbdülhəmid ibn Badis, Məhəmməd Salah Bincəlal və Şeyx Tayyib əl-Ükbi Lekaş ilə razılaşırdılar. Lekaş artan icmalararası gərginliklərə qarşı ərəb–yəhudi barışığına inanırdı. Əl-Ükbi sonradan deyəcəkdi: "LICA islam ruhunun həqiqi təcəssümüdür. "Quran"da deyilir ki, insanlar qardaş olaraq doğulur və islam irqlər arasında fərq qoymur. Həqiqi müsəlmanlar digər irqləri kiçiltmir. Onlar nifrətə, ədalətsizliyə və bərabərsizliyə qarşıdırlar".[107] Bu müsəlman ziyalıların bəziləri yəhudi liderlərlə ittifaq qurduqlarına və müsəlman–yəhudi əməkdaşlığına çağırış etdiklərinə görə tənqid olunmuşdular.[108]
1939-cu ildə Əbdülrəhman Fitrav "İrqçilik və islam" adlı kitab nəşr etmiş, burada nasizm və faşizmin islam təlimlərinə zidd olduğunu göstərməklə onların təhlükəsini vurğulamağa çalışırmışdır.[109][110][111] Kitabda nasizm və faşizmə qarşı müsəlman icmasını xəbərdar etmək üçün illüstrasiyalar və həm ərəb, həm də fransız dillərində "Mənim mübarizəm"dən çıxarışlar var idi.[112] Kitabın ön sözündə o yazırdı:[113]
|
|
Müsəlman dininin təlimlərinə tamamilə zidd olan bu doktrinanı qəbul edə bilməz. O, rəsmi olaraq "qanun alman xalqına fayda verən şeydir" fikrini elan edən Üçüncü Reyxə simpatiya göstərə bilməz. Hitler və Mussolini eyni doktrinanın iki marabutudur. Aşağıdakı illüstrasiyalar alman və ya italyan irqçiliyinin qələbəsinin islam dünyası üçün dəhşətli nəticələrini göstərir. Afrikadakı hüquqlarını müdafiə etməklə Fransa öz təbəələrini müdafiə edir. O, onların irqçiliyin köləsi olmasını istəmir. |
|
20 yanvar 1942-ci ildə 15 yüksəkrütbəli Nasist Partiyası və Almaniya hökuməti rəsmiləri Berlinin ətrafında yerləşən Vanzedə bir villada "Yəhudi məsələsinin" "Son həll"inin icra edilməsini əlaqələndirmək üçün toplanmışdılar. Vanze Konfransında Henrix Himmlerin müavini və Reyx Təhlükəsizliyinin Baş İdarəsi rəhbəri Reynhard Heydrix hər ərazidə məhv ediləcək yəhudilərin sayını qeyd etmişdir. Fransaya aid qeydlərdə iki giriş var: İşğal olunmuş Fransa üçün 165,000, işğal olunmamış zona üçün isə 700,000 nəfər. Bura Fransanın Şimali Afrika mülkləri, yəni Mərakeş, Əlcəzair və Tunis daxil idi.[114][115][116] SS 1942-ci ildə Şimali Afrikada yəhudiləri öldürmək üçün 22 nəfərlik xüsusi bölmə yaratmışdı. Bu bölməyə SS funksioneri Valter Rauff rəhbərlik edirdi. O, SSRİ-də və Polşada Qızıl Ordu əsirlərini və yəhudiləri öldürmək üçün istifadə olunan mobil qaz kameralarını inkişaf etdirmişdi. Tunis, Əlcəzair və Mərakeşdə əmək düşərgələri şəbəkəsi qurulmuşdu.[117] 1941-ci ildə bəzi yəhudilər antinasist yeraltı üsyan hərəkatlarına qoşulmuşdular.[118][119][120] Bu yəhudilərin çoxu saxlanılmış, əmək düşərgələrinə göndərilmiş və ya edam olunmuşdur.[121][122][123] Holokostdan sağ qalan əlcəzairli yəhudilər Almaniyadan kompensasiya alan sonuncu zərərçəkənlər olmuşdular.[124]
Fransanın süqutundan sonra Vişi rejimi Kremyö fərmanını ləğv etmişdir. Fərmanın ləğv edilməsi rejimin tətbiq etdiyi antisemit qanunlar üçün hüquqi əsas təşkil etmişdir. Fransa faşistləri bu fərmanı ləğv etməklə Əlcəzairdə müsəlman milliyyətçilər arasında populyarlıqlarını artırmağı düşünürdülər, lakin bu baş verməmişdir. Əlcəzairli milliyyətçi Fərhad Abbas cavab olaraq bildirmişdir: "Sizin [fransız] irqçiliyiniz hər istiqamətdə işləyir, bu gün yəhudilərə qarşı, həmişə ərəblərə qarşı". Əlcəzair Xalq Partiyasının qurucusu Məssali Hacı yazmışdır ki, "bu, Əlcəzair xalqı üçün irəliləyiş kimi qəbul edilə bilməz. Yəhudilərin hüquqlarını aşağı salmaq müsəlmanların hüquqlarını artırmadı".[125] Hacı həbs olunduğu zaman Fransa faşist kollaborsionisti Filipp Petenə dəstək bəyannaməsi yazmaq müqabilində azadlıq təklifini rədd etmişdir.[126] Nəticədə o, on altı il ağır əmək cəzasına məhkum edilmiş, Fransaya iyirmi il səfər qadağası qoyulmuş və bütün əmlakı müsadirə olunmuşdur.[127] Əlcəzairli siyasətçi Əhməd Bumencel yerli yəhudi liderlərə yazdığı məktubda qeyd etmişdir:[128]
|
|
Sizə əminliklə deyə bilərəm ki, ümumiyyətlə, müsəlmanlar Əlcəzair yəhudilərinin qurbanı olduqları xüsusi tədbirlərdən sevinməyin yersiz olduğunu başa düşüblər. Onlar irqçilik adına hər gün özləri zərbə alan zaman irqi siyasət tətbiq etməyə çalışanların arxasınca gedə bilməzlər. Rəqiblərimiz yəhudiləri aşağı salmaqla onların müsəlmanlara yaxınlaşdırılacağını şübhələnmirdilər. Onların çoxu müsəlmanların Kremye Fərmanının ləğvindən məmnun qalacağını düşünürdü, halbuki onlar sadəcə yetmiş il istifadə edildikdən sonra geri alına bilən vətəndaşlığın şübhəli dəyərini anlaya bilərdilər... Onlar ‘həddindən artıq böyümüş uşaqlar’, aldadılanlar və ya danışıq fişəngləri olmaqdan imtina edirlər. |
|
Tayyib əl-Ükbi Əlcəzair İslah Partiyasının üzvü idi. O, müxtəlif dinlərə və mədəniyyətlərə tolerant olan Əlcəzair islahatçısı Əbdülhəmid İbn Badis ilə dost idi. Əl-Ükbi faşist tərəfdarı "Fransız Döyüşçülər Legionu" qrupunun liderlərinin müsəlman qoşunları ilə yəhudilərə qarşı poqrom törətməyi planlaşdırdığını kəşf edən zaman müsəlmanlara yəhudilərə hücum etməməyi əmr edən fətva vermişdir.[129] Onun hərəkətləri Avropada çoxsaylı yəhudini xilas edən Fransa arxiyepiskopları Jül-Jero Salyej və Pyer-Mari Jerlye ilə müqayisə edilmişdir. Buna baxmayaraq, o, Fransa müstəmləkəsində müsəlman olaraq daha çox şəxsi risk almışdır.[130]
1941-ci ildə Vişi Fransası yəhudilərin əmlakının müsadirəsini əmr etmişdir, lakin həmrəylik əlaməti olaraq, bir dənə də olsun Əlcəzair müsəlmanı bu qanundan istifadə edərək müsadirə edilmiş yəhudi əmlakını əldə etməmişdir. 1941-ci ildə bir cümə günü Əlcəzair boyunca dini liderlər müsəlmanları yəhudilərin əmlakını ələ keçirmə sxemlərində iştirak etməmək barədə xəbərdar edən xütbələr oxumuşdular.[131]
Fransa Əlcəzairində antinasist müqavimətin lideri, Əlcəzairli yəhudi[132] Jose Əbulkir ərəblərin təmkinliliyini tərifləmişdir:[133]
|
|
Ərəblər [Vişi rejiminə qarşı mübarizədə] iştirak etmirlər. Bu onların müharibəsi deyil, lakin yəhudilərə gələn zaman onlar mükəmməl davranırlar. [Vişi] məmurları [və] alman agentləri onları nümayişlərə və poqromlara sövq etməyə çalışırlar, lakin bu, boşunadur. Yəhudi məhsulları açıq hərraca qoyuldan zaman məscidlərdə bir göstəriş yayılmışdır ki, qardaşlarımız bədbəxtlik çəkir. Onların məhsullarını almayın. Heç bir ərəb [əmlak] idarəçisi olmamışdır. Belə heyrətamiz, kollektiv ləyaqətin başqa nümunələrini bilirsinizmi? |
|
Əlcəzair müsəlman siyasi elitasının bəzən Fransa rəsmilərinin artan antisemitizminə narazılıq ifadə etməsinə baxmayaraq, nəticədə Əlcəzair siyasətçiləri Vişi rejimi ilə "Yəhudi məsələsi" üzərində birbaşa münaqişədən qaçmağa çalışırdılar.[134] 14 sentyabr 1940-cı il tarixli bir Fransa hesabatında yerli müsəlman liderin dedikləri sitat gətirilmişdir:[135]
|
|
Biz başqalarının şikayətlərinin aləti olmaq istəmirik, çünki bunun nəticələrini yalnız biz daşıyarıq. Şeytan fransızları yəhudilərə qarşı qızışdırmağa davam edir, biz sadəcə tamaşaçı olacağıq. |
|
Həmin il Vişi rejimi tibb peşəsində yəhudilər üçün iki faiz kvota tətbiq etmişdir. Cavab olaraq, Əlcəzairli yəhudi həkim Marsel Lufrani və onun iki müsəlman həmkarı – Sədan və Buməli əlcəzairli yəhudi həkimlərin işlərinə bərpa edilməsini tələb edən petisiya yaratmışdılar. Petisiya sonradan Məhəmməd Saleh Bincəlil, Quzan, Binismayyə və Fərhad Abbas tərəfindən imzalanmışdır.[136] Vişi Fransası və Holokost üzrə tarixçilər Maykl Robert Merrus və Robert Ouen Pekstona görə:[137]
|
|
Əlcəzairin anti-yəhudi kampaniyasının müsəlman təzyiqlərinə güzəşt olduğu iddiasında heç bir həqiqət yoxdur. Müqavimətə meyilli olan və Qərbdə təhsil almmış müsəlman elitasının hətta yəhudiləri dəstəklədiyi müşahidə olunur [...] 29 noyabr 1942-ci ildə Əlcəzairli müsəlman liderlər qrupu, o cümlədən Bumincel və Əlcəzair müsəlmanlarının mənəvi lideri Şeyx Əl-Ükbi, yəhudi-müsəlman anlaşmasına tərəfdar olan doktor Məhəmməd Lufraniyə məktub göndərərək Əlcəzairdə yəhudilər və müsəlmanlar arasında antaqonizmin olmadığını inkar etdilər. Kremyö fərmanının ləğv edilməsinə sevinmək əvəzinə, onlar yazırdılar ki, Əlcəzair müsəlmanları “yetmiş il istifadə edilməsindən sonra geri alına bilən vətəndaşlığın şübhəli dəyərini” görmüşdülər. Vəhran ümumi məclisinin 1943-cü il aprel sessiyasında regional idarəetmə orqanının bütün müsəlman üzvləri “İsrail dinindən olan fransızlarla səmimi dostluq anlaşması” və Kremyö fərmanının bərpa edilməsini dəstəklədiklərini bəyan edən bəyannamə imzalamışdılar. Əlcəzairdə yaşayan avropalı köçkünlər Müttəfiq orduları 1942-ci ilin noyabrında gəldikdən sonra belə anti-yəhudi qanunvericiliyini saxlamağa çalışmışdılar. |
|
Robert Setloffa görə, İkinci Dünya müharibəsində Şimali Afrikada yalnız bir ərəb – Həsən Fərcani yəhudilərin ölümünə səbəb olan hərəkətlərə görə Müttəfiq hərbi tribunalı tərəfindən məhkum edilmişdir, halbuki bir çox digər ərəblər yəhudiləri xilas etmək üçün hərəkətə keçmişdir.[138] Əlcəzair dini liderləri Əbdülqədir ibn Qəbri və Əbdülqədir Məsli Paris Böyük məscidinin zirzəmilərində yəhudiləri gizlətmiş və onları xilas etmişdir.[139][140][141][142] Məsli sonradan Daxau və Mauthauzenə göndərilmişdir.[143][144] Parisdə yazılmış əlyazma qeyddə bildirilmişdir:[145]
|
|
Dünən axşam Parisin yəhudiləri – yaşlılar, qadınlar və uşaqlar həbs olundular. Onlar bizim kimi sürgündə, bizim kimi işçilər, bunlar bizim qardaşlarımızdır. Onların uşaqları bizim uşaqlarımız kimidir. Əgər onların uşağından birinə rast gəlsəniz, bədbəxtlik və ya kədər keçənə qədər ona sığınacaq və qoruma verməlisiniz. Ey vətənimin insanı, sizin ürəyiniz səxavətlidir. |
|
Fransanın Lion şəhərində şəhərin imamı Bel Hacı Əl-Maafi Fransa Müqavimətinə qoşulmuş və Cəfər Həmdudinin köməyi ilə Sen-Fon və Venisyö yəhudilərini qorumuşdur.[146][147] 200,000 ilə 250,000 arasında Şimali Afrika müsəlmanı Müttəfiqlər tərəfində Fransa ordularında xidmət etmişdir. Metropoliyada "Şimali Afrikanın Gələcəyi" adlı qrup müsəlmanları Müttəfiqlərə qoşulmağa çağırmışdır. Çağırışda bildirilmişdir ki, "Şimali Afrika mübarizəsinə həmişə sadiq olduğunu bildiyiniz adamlar indi [bizim tərəfimizdədir]. Onlar sizi islamın düşməni, insanlığın düşməni Hitler və nasist rejiminə qarşı müqəddəs müharibəyə çağırırlar".[148]
Tarixçi Heym Sədunun fikrinə görə, bəzi istisnalar olmaqla, müsəlmanlar tərəfindən yəhudilərə qarşı zorakılıq baş tutmamışdır. O, əlavə etmişdir ki, yəhudilər və müsəlmanlar arasında xüsusi bir yoldaşlıq hissinin olmamağına baxmayaraq, onlar bir-birlərinə kifayət qədər yaxşı rəftar etmuşdilər.[149]
Məhəmməd Ərəzki Bərkani "Şimali Afrika Ulduzu" və Əlcəzair Xalq Partiyasının fəal üzvü olan ərəb milliyyətçisi idi. Fəaliyyətlərinə görə 1941-ci ildə Vişi Fransası hakimiyyəti tərəfindən Əlcəzairli kommunist Lərbi Buhali ilə birlikdə Cenyan-Burzeq həbs düşərgəsinə göndərilmişdir.[150] Bərkaninin memuarı yəhudilərlə yanaşı Fransa həbs düşərgəsində müsəlman kimi həyat haqqında məlumat verən unikal sənədlərdir.[151][152][153] O, düşərgə komandiri leytenant Derikonun ərəblər və yəhudilər arasında dava salmağa çalışdığını izah etmişdir:[154]
|
|
Bu hələ hamısı deyildi. O, həmişə məhbuslar arasında problemlər yaratmaq üçün yeni yollar axtarırdı. Birinci bölməni ikinci bölmədən ayıran divarı yıxmış, birinci bölməyə dörd-beş otaq əlavə etmişdir. Bu otaqlar əvvəllər ikinci bölməyə məxsus idi. O, orada əvvəllər avropalılarla qarışıq olan düşərgənin yəhudilərini toplayıb fransızlardan, daha doğrusu, avropalılardan ayırmışdı. Bu bədbəxt Deriko daha çox təxribatlara cavabdeh idi. Avropalılar bir tərəfdə, ərəblər bir tərəfdə, yəhudilər də həmçinin. Eyni həyət həm müsəlmanlara, həm də yəhudilərə xidmət edirdi. Şübhə yox id ki, Deriko bunu yəhudilərin müsəlmanlar tərəfindən uzaqlaşdırılmasını görmək niyyəti ilə etmişdi, çünki yəhudilərin sayı çox deyildi, lakin yəhudilər də, ərəblər də onun sxemini başa düşnüşdülər. Komandir Deriko ərəblər və yəhudilərin bir-birini bıçaqlamasını istəyirdi, lakin əksinə olmuşdu. İki icma arasında dostluq anlaşması yayılmışdı. Heç vaxt inanmazdınız ki, düşərgənin birinci bölməsindəki ərəblər və yəhudilər əsl dost, hətta qardaş olacaqlar. Həqiqətən də, istəsələr də, istəməsələr də, onlar Derikonun düşərgəsində aclıq, əzab, səfalət, kədər və s. baxımından qardaş idilər [...] Yəhudilər və ərəblər üçün qurulan tələ heç bir nəticə vermədiyinə görə gözəl bir gündə komandir Lui həyəti təbaşirlə yəhudilər və ərəblər arasında bölmüş, sərhədi demarkasiya etmişdi və hər kəsə öz sərhədləri daxilində qalması barədə məlumat vermişdi. Sadəcə olaraq, nəinki müsəlman fəallara, xüsusilə təşkilatçılara, həm də Deriko və onun müavininin ərəblər və yəhudilər arasında insidentləri təhrik etmək cəhdlərini bacarıqla boşa çıxaran yəhudilərə hörmətimi ifadə etməklə yekunlaşdırmaq istərdim. |
|
Misir cəmiyyətində faşizm bir çoxları tərəfindən pislənirdi.[155] Misir qəzeti "Əl-Əhram" İtaliyanın Efiopiyaya hücumunu qınamışdır.[156] Qəzetdə yalnız İtaliyanın vəhşi işğalı yox, həm də Millətlər Liqasını öz üzvü olan bir ölkənin işğalına icazə verdiyi üçün tənqid etmişdir. Qəzet müharibədən əvvəl Almaniyanın aqressiv genişlənməsini də pisləmişdir. Həftəlik "ər-Risalə" qəzetində Hitlerə qarşı tənqidi məqalələr dərc olunurdu. Məsələn, 1939-cu il redaksiya məqaləsində "nasizm öz təbiətinə görə ifadə azadlığına və fikir azadlığına ziddir. Bu, gücün hökmranlığına əsaslanır"[157] və "faşizm və hitlerizm arasındakı rəqabət xalqların kölələşdirilməsi üçündür" kimi ifadələr qeyd edilmişdir. Həmçinin, qəzetdə faşist rejimlərin qadınlara rəftarını tənqid edən digər məqalələr nəşr olunurdu.[158][159][160][161] "ər-Risalə"nin redaktoru Əhməd Həsən əz-Zəyyat Hitler və faşizmi sərt şəkildə tənqid edən məqalələr yazmışdır.[162][163] Əbdülmünəm Xəllaf "xalqın xatirinə ölüm" anlayışını pisləmiş, islamın etnik mənşəyi və ya irqi yox, mərhəmət və şəfqəti dəyərləndirdiyini müdafiə etmişdir.[164] "Əl-Müqəddəm" qəzeti nasist irqi ideologiyasını və antisemitizmini tənqid edən məqalələr dərc etmişdir.[165] Misir mədəniyyət və ədəbiyyat jurnalı "Əl-Hilal" Nasist Almaniyasını Sparta ilə müqayisə etmişdir. Jurnal bu müqayisəni tərif kimi yox, "fərdin dağılması"nı tənqid etmək üçün istifadə edirdi və Afina dəyərlərinin – maarifçilik və demokratiyanın uğursuz Sparta şəhər-dövlətindən daha uzunömürlü olduğu fikrini müdafiə edirdi.[166][167]
Misir akademiki və Ədəbiyyat üzrə "Nobel" mükafatına iyirmi bir dəfə namizəd olmuş[168] Taha Hüseyn Nasist Almaniyasında fikir azadlığının olmamasını tənqid etmişdir və yazmışdır ki, "onlar qarışqa yuvasındakı qarışqalar və ya arı pətəyindəki arılar kimi cəmiyyət kimi yaşayırlar".[169] Hüseyn neytrallığa qarşı çıxmış, misirliləri müharibədə almanlara qarşı mübarizə aparmağa çağırırdı.[170] O, 1940-cı ildə Herman Rauşninqin "Hitler danışır" kitabının rəyini yazaraq belə bəyan etmişdir:[171]
|
|
Hitler intellektual cəhətdən məhdud bir insandır, problemlərə dərindən girməyi və ya dərin düşünməyi sevmir. O, kitablara və mədəniyyətə nifrət edir, elm və təcrübənin ona təklif edə biləcəyi şeylərdən son dərəcə cahildir və yalnız dəqiq məqsədi olmayan vəhşi xəyallara əl atır. O, filosoflara, siyasətçilərə və düşüncə adamlarına nifrət edir. O, Almaniyanı və onunla birlikdə dünyanı taleyinin yeni bir mərhələsinə aparmaq üçün mövcud olduğunu düşünür [...] Mən müharibə elanını gözləmədən Hitlerə və onun rejiminə nifrət etdiyimə görə Allaha şükür edirəm. Əslində, mən onların ortaya çıxdığı andan bəri onlara nifrət etmişəm. Mən bütün gücümlə onlara qarşı müqavimət göstərmişəm. Mən həmişə Hitleri vicdanı qan damcılayan, heç bir şeyi hörmətəlayiq və ya müqəddəs hesab etməyən, ruhun, insanlığın və sivilizasiyanın bütün ideallarının düşməni kimi görmüşəm. İndi onun hərəkətləri və sözləri onun uğursuz yüksəlişinin əvvəlindən anladığım şeyi hamının gözündə təsdiqləyir. Buna görə də mənəvi, əxlaqi və dini dəyərlərə, azadlığa inanan hər kəs üçün bu adam və bu rejimə düşmən kimi qalxmaq, insanlığın sivilizasiyasını toxunulmaz və vicdanını bütöv saxlamaq üçün hər bir vasitəni səfərbər etmək bir haqqdan daha çox vəzifədir. |
|
Misirli hüquq alimi Əbdülrəzzaq əs-Sənhuri Bağdadda hüquq tədris edən zaman nasizmin ərəblərə qarşı da olduğunu müdafiə edirdi.[164] O, "Əl-Hilal" jurnalı üçün yazdığı essedə faşizmi pisləmiş və o nəticəyə gəlmişdir ki, "demokratik sistem hələ də insan nəslinin tanıdığı ən yaxşı, ən uyğun sistemdir".[172] Misirli jurnalist Salama Musa "Əl-Məcəllə Əl-Cədidə" jurnalında ilk növbədə Hitlerin rəhbərliyi altında Almaniyanın sənayeləşməsini dəstəkləmiş, lakin sonradan onu totalitar dövlət kimi pisləmiç və ənənəvi liberal demokratik dəyərləri müdafiə etmişdir.[173] İslamçı "Müsəlman Qardaşları"nın qurucusu Həsən əl-Bənna da "İslamda sülh" kitabında faşizmi tənqid etmişdir.[174]
Misirli vəkil Həmid Məlici Hitlerin irqi nəzəriyyələrini "Mənim mübarizəm" ərəbcə dilinə tərcümə olunduqdan sonra pisləmişdir.[175][176] Misirli jurnalist Məhəmməd Zəki Əbdülqədir sakitləşdirmə siyasətini tənqid etmiş, Qərbin sakitləşdirmədən imtina edib Almaniyaya qarşı çıxmalı olduğunu müdafiə etmişdir.[177] Misir ədəbiyyatının pionerlərindən biri olan Tofiq əl-Həkim "Eşşəyim mənə dedi" kitabında Hitler və Mussolinini birbaşa lağa qoymuşdur.[178][179] Burada Əl-Həkim uydurma ssenarilər vasitəsilə nasizm, faşizm və liberalizm haqqında şərh bildirmişdir. O, Mussolini ilə onun həbsxana gözətçisi arasında uydurma söhbət haqqında yazmışdır. Burada Mussolini milyonlarla italyanın onun devrilməsini bayram etdiyini öyrənir.[180][181] He also writes a conversation between Scheherazade and Hitler.[182][183] O həmçinin, Şəhrizad ilə Hitler arasında söhbət haqqında yazmışdır və burada Şəhrizad vasitəsilə nasizmə qarşı demokratiyanı müdafiə edir.[180]
Misirli jurnalist və şair Abbas Mahmud əl-Əqqad nasizmin açıq tənqidçisi və liberal demokratiyanın dəstəkçisi idi. O, hətta "Hitler tarazlıqda" adlı anti-nasist kitabını nəşr etdiyi üçün Vermaxtın Misirə hücumu zamanı tutulmamaq üçün Sudana qaçmışdır.[184][185][186][187] Əl-Əqqad Hitler və nasizmin azadlıq və liberalizm üçün son təhlükə olduğunu müdafiə edir, Misir üçün diktaturadan daha yaxşı modelin demokratiya olduğuna inanırdı.[188] O, "bu ölkələrin ehtiyaclarının yerinə yetirilməsi yalnız demokratik hökumətlər tərəfindən təmin edilə bilər" fikrini səsləndirmişdir.[189]
Müəllif Məhəmməd Abdullah İnan Nasist Partiyasına, xüsusilə onun irqçiliyinə və azad mətbuatın sıxışdırılmasına qarşı xəbərdarlıq etmişdir.[190][191][192][193][194] O, "Ər-Risalə" qəzetində yazmışdır:[195]
|
|
Alman nasional-sosializmi irqi üstünlük baxışında bu nöqtədə dayanmır, əksinə, çox daha irəli gedir. O, ari irqinin yalnız yəhudi irqi üzərində yox, bütün digər irqlər üzərində üstünlüyünü elan edir və qeyri-ari irqləri aşağı sayır. Cənubi Aralıq dənizi, sami və Şərq xalqları ümumiyyətlə ari irqinin qarışmamaq üçün diqqətli olmalı olduğu aşağı xalqlara aiddir [...] bunun düzgün elmə, düzgün tədqiqata və ya düzgün düşüncəyə əsaslanmadığını söyləməyə ehtiyac yoxdur. Bu, yalnız Qərb xalqlarının [başqalarına] qarşı nifrət münasibətinin yeni forması və Qərb müstəmləkəçiliyinin yeni formasıdır. |
|
O dövrdə Misirdə ən nüfuzlu siyasi partiya 1919-cu il inqilabı zamanı anti-ingilis etirazlarından yaranan Vəfd Partiyası idi. 1942–1944-cü illərdə baş nazir olan vəfdçi misirli siyasətçi Mustafa Nəhhas Paşa nasistlərlə ittifaqa girməkdən imtina etmişdir. Xatirələrinə görə, o, 1936-cı ildə Berlində tətildə olan zaman Hitler ilə ilk dəfə görüşmüşdür.[196][197] Bu görüşdə Hitler ehtirasla Britaniya və Fransanın təşəbbüsü ilə Almaniyanın məruz qaldığı "ədalətsizliklərdən" danışmışdır. Nəhhas getməyə cəhd edən zaman Hitler söhbəti yarım saat daha davam etdirmişdi.[198] Görüşdən sonra Nəhhas belə nəticəyə gəlmişdi ki, "bu qəzəbli, həyəcanlı gənc adam qaçılmaz olaraq bütün Yer kürəsini dünya müharibəsinə sürükləyəcək".[199] 1938-ci ildə Romada İtaliya xarici İşlər naziri Qaleatsso Çiano onunla görüşərək Ox dövlətlərinə qoşulmağa razı salmağa çalışmış, hətta ona Misir respublikasının prezidentliyini vəd etmişdir.[199][200] Nəhhas bu təklifi rədd etmişdir. Sonradan "Əl-Əhram" jurnalisti Mussolininin Misiri fəth etmək təhdidini Nəhhasə çatdıran zaman Nəhhəs jurnalistə tapşırmışdır ki, Mussoliniyə bildirsin: "Duçenin iddiaları Şeytanın Cənnətə girmək istəkləri kimidir, Allah Misiri bu təkəbbürlü adamdan qoruyacaq".[201]
1939-cu ildə Əmin Əl-Hüseyni Nəhhasə məktub yazmış və onu Nasist Almaniyasını dəstəkləməyə çağırmışdır. Nəhhas bu məktubu digər ərəb milliyyətçiləri, o cümlədən Əbdülrəhman Şəhbəndər, Məhəmməd Əli ət-Tahir və Əhməd Hilmi Paşa ilə müzakirə etmişdir. Şəhbəndər məktubun Yozef Gebbels tərəfindən göndərilmiş və əslində, saxta olduğunu, Almaniyanın müharibədə qalib gəlsə belə Fələstindəki vəziyyətin yaxşılaşmayacağını, Əl-Hüseyninin Hitler ilə ittifaq qurmasının böyük itki olacağını bildirmişdir. Suriyalı Haqi əl-Bərudi ərəblərin Fələstin mübarizəsi üçün silahlanmalı olduğunu, lakin Almaniya məsələsində onların da müstəmləkəçi olduğunu, ərəbləri idarə etmək və qarət etmək istədiyini qeyd etmişdir. Görüşdən sonra Nəhhas Əl-Hüseyniyə cavab yazmış, on ehtiyatlı və neytral olmağı, nasist təbliğatına etibar etməməyi məsləhət görmüşdür.[202] 1942-ci ildə Nəhhas ravvin Xaim Nəhum Əfəndiyə vəd etmişdir ki, əgər Misir Almaniyanın əlinə keçərsə, onlar yəhudi əleyhinə qanunlar qəbul etməyəcək.[203][204]
İkinci Dünya müharibəsinin başlamasından az əvvəl nasist təbliğat naziri Yozef Gebbels 1939-cu ilin aprelində Misirə səfər etmişdir.[205][206][207][208][209] O 1937-ci ildə səfər planlaşdırmış, lakin Misir hökumətinin etirazları səbəbindən bu səfəri ləğv etməli olmuşdur. Gebbels 1939-cu ildə rəsmi dövlət səfəri olaraq yox, yalnız turist kimi gəlməyə razılıq əldə etdikdən sonra Misirə gələ bilmişdir.[210][211] Gebbels yerli misirlilərin onu qəbul etmə formasından məyus olmuşdu, çünki o, misirlilərin antisemit olduğunu və səfərindən məmnun qalacaqlarını düşünürdü. Verner Otto fon Hentiq Gebbelsə izah etməli olmuşdur ki, "Misirdə və digər islam ölkələrində antisemitizm yoxdur, əksinə, sionistlər istisna olmaqla, yəhudilərin əksəriyyəti Misir milliyyətindən olan sadiq vətəndaşlar hesab olunur".[212]
"Axır-Saa" qəzetində bildirilmişdir ki, "Heç kəs, hətta misirlilər belə, doktor Gebbelsin istirahət üçün bura uçduğuna inanmır". Burada Gebbelsin yerli alman məktəbində verdiyi nitqdən sitat gətirilmiş və "alman əsgərlərinin Misiri işğal etməsi nə qədər möhtəşəm olardı" deməyi dəlil kimi göstərilmişdir.[213][214]
O dövrdə ərsəyə gətirilən siyasi karikaturalar Misirdəki siyasəti və xarici işləri tez-tez satirik formada təqdim edirdi. Aleksandr Saruxan[215] və "Axır-Saa" tərəfindən hazırlanan karikaturalar, digərləri ilə birlikdə, qəti şəkildə antinasist və antifaşist idi.[216] İtaliya və Almaniyanın Misirdə yerləşən nümayəndəlikləri Misir Xarici İşlər Nazirliyinə "bəzi Misir həftəlik jurnallarında Duçe və Fürerə qarşı absurd karikaturalar" haqqında şikayət etmişdilər.[217] Kod adı "KEM" olan siyasi karikaturaçı Kimon Evan Marenqo müharibə zamanı Misirdə Britaniya Xarici İşlər Nazirliyi üçün anti-nasist karikaturalar hazırlayırdı.[218]
Misirli zabit Əziz Əli əl-Məsrinin müharibənin əvvəlində Ox dövlətləri əlaqədə olmaqda şübhəli bilinirdi. 16 may 1941-ci ildə, Britaniya–İraq müharibəsi zamanı əl-Məsri İraqa uçmağa cəhd etmiş, lakin təyyarənin gücü kəsilmiş və Qahirə yaxınlığında qəzaya uğramışdır. Əl-Məsri həbs edildikdən sonra, həmin regiona getməkdə məqsədinin üsyanı dayandırmaq olduğunu bildirmişdi. İstintaq zamanı müəyyən olunmuşdu ki, o, bu fikri Britaniya ordusunun polkovniki K. M. C. Tornhill ilə keçirdiyi görüş zamanı irəli sürmüşdü. Əl-Məsrinin ifadələrinin həqiqiliyi dəqiqləşdirilməmişdir, lakin görüş zamanı Tornhillin İraq və Misirin Britaniya dominionlarına çevrilməsi təklifini verdiyi məlum olmuşdu. Bu faktın ictimailəşməsi Britaniya üçün ciddi siyasi nəticələr doğura bilərdi. Odur ki, bunun Misir cəmiyyətində geniş narazılıq yaradacağı və Ox dövlətlərinin təbliğatı üçün əlverişli material olacağı ehtimal edilirdi. Bu kontekstdə Britaniya hakimiyyəti Əl-Məsriyə qarşı irəli sürülmüş məhkəmə iddiasını dayandırmaq qərarına gəlmişdi. Nəticədə, Əl-Məsri vəzifəsindən azad edilmişdi. Əlavə olaraq, Əl-Məsrinin antibritaniya mövqeli hərbi zabitlərdən ibarət gizli bir qrupla əlaqədə olduğu ortaya çıxmışdı.[219] Bu qrupun tərkibinə sabiq baş nazir Əli Mahir də daxil idi və onlar 1952-ci il Misir çevrilişinin ideya təşəbbüskarları hesab edilirdilər. Həmin çevrilişdə iştirak edən zabitlər arasında gələcək prezident Ənvər Sədat da yer almışdı.[220]
Müharibə dövründə Ənvər Sədat Ox dövlətləri ilə əməkdaşlıq qurmağa çalışmışdı. O, həm 1957-ci ildə nəşr edilmiş "Nil üzərində üsyan", həm də 1977-ci ildə çap olunan "Şəxsiyyət axtarışında" adlı xatirə əsərlərində Misirdəki hərbi qüvvələri inqilabın əsas aparıcı qüvvəsi kimi dəyərləndirmişdi. Sədat bu qüvvələri, tarixi baxımdan, Ərəbi Paşa üsyanında olduğu kimi, silahlı dəyişikliklərin hərəkətverici elementi kimi görürdü. Yazılarda məlum olmuşdur ki, 1939-cu ildən etibarən aşağı rütbəli zabitlər arasında potensial üsyan ehtimalı ilə bağlı müzakirələr aparılırmışdır. Sədat Misiri "ikinci İraq"a çevirmək arzusunda olduğunu da açıq şəkildə ifadə etmişdi.[221][222] Bundan əlavə, Sədatın qeyd etdiyinə görə, əl-Məsrinin ilkin məqsədi o dövrdə Vişi rejiminin nəzarətində olan Beyruta getmək olmuşdu, lakin yolda maşını sıradan çıxmış və nəticədə o, onu həmin istiqamətə aparmaq üçün nəzərdə tutulmuş gizli bir alman təyyarəsinə çata bilməmişdi. Daha sonra əl-Məsri Misirə məxsus bir təyyarəni də ələ keçirməyə cəhd etmişdi, lakin bu təyyarə havaya qalxan zaman dirəyə çırpılmış və yerə düşərək məhv olmuşdu.[223]
Abdin Sarayı hadisəsi zamanı Britaniya ordusu kral I Faruqa Müttəfiq dövlətlərinə sadiq bir baş nazir təyin etməsi barədə göstəriş vermişdi. Bu hadisədən sonra Ənvər Sədat hökumət çevrilişi planlarını daha da irəlilətmişdi. O, bu məqsədlə "Müsəlman Qardaşları" təşkilatının islamçı lideri Həsən əl-Bənna ilə görüş keçirmişdi, lakin əl-Bənnanın bu planı açıq şəkildə dəstəkləmədiyini öyrənən zaman Sədat ciddi şəkildə məyus olmuşdu.[224] O, daha sonra Qahirədə iki alman agenti ilə görüşərək planları barədə onlarla müzakirələr aparmışdı, lakin bu əlaqələr Britaniya kəşfiyyatı tərəfindən aşkar olunmuş və nəticədə Sədat həbs edilmişdi. O, məhkəmə qərarı ilə iki il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdi.[225][226]
Müharibə dövründə Misir rəsmiləri Ox dövlətləri ilə əlaqələr qurmuşdular.[227] 1941-ci ildə İsveçrədəki Misir səfiri Macarıstan səfirinə bildirmişdi ki, ölkədəki bütün milliyyətçi qüvvələr Ox dövlətlərinin qələbəsini ürəkdən arzulayır. Eyni zamanda qeyd olunmuşdu ki, britaniyalılar məğlub olacağı təqdirdə Misirin tam müstəqilliyinə ümid bəslənir. Macarıstan tərəfi Misirin müstəqil olacağına dair təminat vermişdi, lakin ertəsi gün İtaliyada dərc olunan "Relazioni Internazionali" qəzetində Misir "qalası"nın İtaliya və Almaniyanın nəzarətinə keçəcəyini, ölkənin gələcək taleyinin Romada və Berlində müəyyən ediləcəyini elan edən məqalə səfirdə narahatlıq hissi yaratmışdı.[228] Həmin il İranda fəaliyyət göstərən Misir səfiri Yusif Zülfüqar Paşa kral Faruqun adından həm İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi, həm də İrandakı Almaniya səfirinə mesaj göndərmişdi. Mesajda Britaniyanın İran neft yataqlarını işğal etmək niyyətində olduğu barədə xəbərdarlıq yer almışdı. Bundan əlavə, kral Faruqun Almaniya ilə açıq və sadiq münasibətlər qurmaq arzusunda olduğu da ifadə olunmuşdu.[228] Britaniya hakimiyyəti kralın Ox dövlətlərinə keçəcəyi ehtimalını ciddi təhlükə kimi qiymətləndirirdi. Odur ki, kral Faruq təyyarə ilə İsgəndəriyyə şəhərinə səfər edən zaman onun təyyarəsinə Britaniya qırıcıları tərəfindən müşayiət edilmişdi. Pilotlara göstəriş verilmişdi ki, kralın təyyarəsinin qərb istiqamətinə dönəcəyi halda onu enişə məcbur etsinlər.[229]
1930–1940-cı illərdə Almaniya İraqda nasizmi yaymaq istiqamətində məqsədyönlü fəaliyyət göstərmişdi. Almaniyanın Bağdad şəhərində yerləşən səfiri Frits Qrobbanın təşəbbüsü ilə yerli nasist təşkilatlar yaradılmış, Almaniya ilə ticarət əlaqələri gücləndirilmiş və təhsil vasitəsilə təsir artırılmışdı. 1935–1938-ci illər arasında Almaniya ilə İraq arasındakı ticarət iki dəfə artmışdı. Bağdadda bir uşaq bağçası açılmış, alman dilində bilən iraqlı tələbələr Almaniyada pulsuz təhsil almaq hüququ qazanmışdılar. 1938-ci ildə İraqın Təhsil Baş Direktoru, sonradan Xarici İşlər naziri və Baş nazir olmuş Məhəmməd Fazil əl-Cəmali Nürnberq qurultaylarına nümayəndə heyəti göndərmiş və nümayəndə heyətinin rəhbəri şəxsən Hitler ilə tanış olmuşdu.[230][231] 1937-ci ildə İraqdan olan yəhudi tələbələr Təhsil Nazirliyinə sinifdə alman təbliğatı yayan müəllimlərdən şikayət etmişdilər.[232] Milliyyətçi "Əl-Müsənna" klubunun lideri, həkim Səib Şövkət 1937-ci ildə nasist Almaniyasına səfər etmişdi.[233]
Tarixçi Edqar Flaker "Əl-Ələm Əl-Ərəbi" qəzetinin Bağdadda Almaniya nümayəndəliyi tərəfindən maliyyələşdirildiyini iddia etmişdir, lakin tarixçi Piter Vienə görə, qəzetin avtoritarizm tərəfdarı münasibət göstərən məzmun dərc etməsinin səbəbi xarici maliyyələşdirmədən yox, bu ideyalara səmimi inam olmuşdur.[234] 1934-cü ildə qəzetdə Birinci Dünya müharibəsindən bəri ölkələrin siyasi inkişafları təhlil edilmiş, Yaponiyanın təqlid edilmə üçün ən yaxşı ölkə olduğu fikri müdafiə edilirdi. 1936-cı ildə general Bəkir Sidqi İraq hökumətinə qarşı ölkənin müasir tarixində ilk dövlət çevrilişinə rəhbərlik etmişdir. Həmin ilin aprelində "Əl-Ələm Əl-Ərəbi" qəzetində dərc olunan məqalədə diktaturanın İraq üçün zəruri olduğu, "sözlər" əvəzinə "güc" və "ərdəm" ilə idarə olunan bir millətin lazım olduğu fikri müdafiə edilirdi. Məqalədə Türkiyədə Atatürk, Almaniyada Hitler və İtaliyada Mussolini "özünü düşünməyən" və "ərdəm" əsasında güclü qərarlar qəbul edən liderlər kimi nümunə göstərilirdi.[235] 1935-ci ildə "Əl-Ələm Əl-Ərəbi" qəzetində nasist irqi qanunlarını müdafiə edən məktub dərc olunmuşdur. Vien şübhə edir ki, bu məqalə İraqda yaşayan bir alman tərəfindən yazılmışdır.[236]
1 aprel 1941-ci ildə, general Ervin Rommelin Tunisə hücumuna başladığı günün ertəsi, milliyyətçi siyasətçilərdən ibarət gizli ittifaq tərəfindən idarə olunan "Qızıl meydan" təşkilatı Britaniya imperiyası tərəfdarı İraq krallığını devirərək dövlət çevrilişi həyata keçirmişdir. Nasist Almaniyası Britaniya–İraq müharibəsində Faşist İtaliyazı kimi İraq hökuməti ilə açıq şəkildə ittifaqda olmamışdır, lakin hava dəstəyi təmin etmişdir.[237][238] 30 mayda "Əl-Müsənna" klubunun lideri və əvvəllər "Mənim mübarizəm"i ərəbcə dilinə tərcümə etmiş Yunis əs-Səbavi Bağdadın Baş ravvini Sasun Qədirini öz yanına çağırmışdır. Əs-Səbavi Qədiriyə yəhudi icmasına bir neçə gün evlərində qalmasını, telefonlardan istifadə etməməsini, üç günlük səyahət üçün yemək hazırlamasını, bir çamadan yığmasını və saxlama mərkəzlərinə nəqlə hazırlaşmasını tapşırmışdır.[239] Qədiri və yəhudi icmasının bir neçə aparıcı üzvü Bağdadın meri Ərşəd əl-Öməri ilə gizli görüşdü. Əl-Öməri sonradan əs-Səbaviyə təxminən 16,000 dinar ödəyərək onun şəhəri tərk etməsini təmin etmiş və onun planlaşdırdığı antisemit çıxışının radioda yayımlanmasının qarşısını almışdır.[239]
1 iyun 1941-ci ildə İraqdakı dövlət çevrilişinin liderləri Bağdadı tərk etmişdi. Bu tarix yəhudi icmasının qeyd etdiyi Şavuot bayramı ilə üst-üstə düşmüşdü. Ertəsi gün, 1–2 iyun tarixlərində, Rəşid Əli əl-Geylani hökumətinin süqutundan dərhal sonra Bağdadda yaşayan yəhudilərə qarşı "Fərhud" adlı kütləvi zorakılıq hadisəsi baş vermişdi. Hadisənin təhrikçiləri sırasında Böyük Müfti Əmin əl-Hüseyni və digər anti-semitist şəxslər yer almışdı. Poqrom zamanı yəhudi sakinlər küçələrdə və evlərində öldürülmüş, çox sayda insan yaralanmışdı. Britaniya hərbi qüvvələri yalnız 2 iyun tarixində şəhərə daxil olmuşdu. Hadisənin miqyası ilə bağlı mənbələr arasında fərqlər mövcuddur.[240] Ölüm hallarının sayı 110 ilə 600 arasında, yaralıların sayı isə 240-dan 2000-ə qədər göstərilir. Tarixçi Edvin Blek qeyd etmişdir ki, dəqiq rəqəmlər müəyyən edilə bilməz. Rəsmi sənədlərdə 110 nəfərin öldüyü ehtimal edilir (bu rəqəmə yəhudilər və ərəblər, o cümlədən 28 qadın daxildir), yəhudi mənbələri ölənlərin sayını 600 nəfərə qədər göstərir.[241] Eyni şəkildə, yəhudilərə məxsus evlərin dağıdılması ilə bağlı təxminlər 99 ilə 900 arasında dəyişir. Bu statistika ikinci dərəcəli ədəbiyyatda mübahisəli sayılır lakin ümumilikdə 580-dən çox yəhudi biznesinin talan edildiyi qəbul edilir. "Hitler Gəncliyi"nə bənzər İraq ərəblərinin "Fütüvvə" gənclər təşkilatı bu zorakılıqlarda əsas məsul qruplardan biri kimi göstərilmişdir. Hadisələr zamanı Bağdad Tibb Kollecinin cərrahiyyə şöbəsinin rəhbəri və "Əl-Müsənna" klubunun lideri Səib Şövkət yəhudi yaralılara tibbi yardım göstərmişdi. Bəzi yəhudi tibb bacıları İraq zabitləri tərəfindən təcavüzlə hədələndiklərini bildirmiş, Səib Şövkət isə buna reaksiya olaraq həmin zabitləri onları güllələməklə hədələmişdi.[242][243]
1941-ci ildə Rəşid Əlinin dövlət çevrilişinə cavab olaraq Adolf Hitler İraqdakı Britaniya əleyhdarı qüvvələri dəstəkləmək məqsədilə 30 nömrəli Fürer Direktivini imzalamışdı. Direktivdə Yaxın Şərqdə baş tutan ərəb azadlıq hərəkatının Almaniya üçün təbii müttəfiq olduğu vurğulanırdı.[14] 11 iyun 1941-ci ildə imzalanmış 32 nömrəli Direktivdə Almaniyanın hərbi əməliyyatları zamanı ərəb üsyanlarının Britaniya qüvvələrini zəiflədə biləcəyi qeyd olunurdu. Bu məqsədlə Xüsusi Ştab F adlı struktur təsis edilmişdir. Ərəb coğrafiyasında hərbi, siyasi və təbliğat tədbirlərinin koordinasiyası bu quruma həvalə edilmişdi. Ştabın fəaliyyət istiqamətləri Ali Komandanlıq və Xarici İşlər Nazirliyi arasında razılaşdırılmalı idi.[244]
Nəticə etibarilə, Rəşid Əli hökumətinin süqutundan sonra təşkilatlanmış olan "Qızıl meydan" qrupunun üzvləri ardıcıl şəkildə cəzalandırılmışdılar. 4 may 1942-ci ildə Fəhmi Səid, Mahmud Salman və Yunis əs-Səbavi edam olunmuş, Kamil Şəbib isə iki il sonra eyni aqibəti yaşamışdı. Səlahəddin əs-Səbbah əvvəlcə İrana, sonra Türkiyəyə qaçmış, lakin 1945-ci ildə tutularaq edam edilmişdi. Təşkilatın lideri Rəşid Əli əl-Geylani İrana və oradan İtaliyaya keçmiş, nasist tərəfdarı sürgün hökuməti qurmağa cəhd etmişdi. O, sonradan Səudiyyə Ərəbistanına sığınaraq ələ keçirilməkdən yayınmışdı.[245]
1940-cı illərdə İraqda fəaliyyət göstərən bəzi qəzetlər nasizm və faşizmə qarşı açıq və ardıcıl mövqe sərgiləmişlər. "Səud əl-Şəb" qəzeti qəti şəkildə antialman mövqeyi tutmuş, Nasist Almaniyasını Avropanın kiçik dövlətləri üçün təhlükə kimi təqdim etmişdir.[246] Qəzet demokratiyanı sünnə kimi dəyərləndirmiş, bir xalqın digərinə hökmranlığını isə həm əxlaqa, həm də islama zidd hesab etmişdir.[247] "Səvanih" (hərf. "Düşüncələr") başlıqlı şərhlərdə Almaniya və İtaliya "quzuları ovlayan qurdlar"a bənzədilmiş, Britaniya ilə Almaniya arasındakı fərqlər satirik şəkildə təqdim olunmuşdur.[248] Hekayədə bir alman və bir ingilis təkzolaqlı körpünün ortasında öz avtomobillərini saxlayır. Alman ingilisə niyə geri çəkilməli olduğunu izah edən üç yüz səhifəlik bəyannamə təqdim edir, ingilis isə cavab verir: "Sən bunu oxuyub bitirən zaman mənə xəbər ver ki, mən də oxuya bilim". Alman bu cavaba hirslənir və oradan uzaqlaşır.[249]
"Habazbuz" adlı satirik qəzetin redaktoru Nuri Sabit faşizmi tənqid etmiş, Mussolininin "islamın qoruyucusu" iddiasını ifşa etmiş və Efiopiyanın işğalına qarşı çıxaraq efiopiyalılar ilə həmrəylik göstərmişdir.[250] Sabit eyni zamanda milliyyətçi gənclər arasında tarix barədə savadsızlığı tənqid etmiş, onların tarixi şəxsiyyətləri yanlış tanıdığını satirik nümunələrlə ifşa etmişdir. Bir tələbə Misirin Adəm tərəfindən qurulduğunu və İbrahimin min il padşahlıq etdiyini, sonra Xediv İsmayılın onun yerinə keçdiyini söyləmişdir. Digər bir tələbə Harun ər-Rəşidin dörd haqq xəlifədən biri olduğunu iddia etmişdir. Sabit şikayətlənirdi ki, "Xalid ibn Vəlid haqqında soruşan zaman tələbə sənə onun Napoleonun əmisioğlu olduğunu deyir!"[251]
İspaniyada vətəndaş müharibəsi zamanı ərəb dünyasından təxminən 700 könüllü faşizmə qarşı vuruşmaq üçün Respublikaçıların tərəfinə keçmişdir.[252] Bu könüllülər arasında iraqlı Nuri Rufeyl Kotani və Setti Abraham Horreş Suriyadan Livana, oradan Fransaya və nəhayət, Piriney dağlarını keçərək döyüşlərdə yer almış,[253] Kotani döyüşlərdə göstərdiyi xidmətə görə kapral və daha sonra serjant rütbəsi almışdır.[254]
Şiə alimi və antikolonialist ictimai fəal Hibatuddin Şəhristani nasizmin islam prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etdiyini bəyan etmişdir. O, 1937-ci ildə islamı universal qardaşlıq və fərdi ləyaqət üzərində qurulan bir din kimi təsvir etmiş, etnik və irqi əsaslı ideologiyalara qarşı çıxmışdır. Digər dini liderlər də bu mövqeyi paylaşmışdır. Məsələn, Rauf əl-Müfti Hacı Əmin əl-Hüseyniyə Mosulda yəhudilərə qarşı zorakılığın planlaşdırılmadığını bildirmiş, islamda fərdin öz qonşusunu müdafiə etməyi əmr edildiyini vurğulamışdır.[255]
Yusif Salman Yusif, [256]
İraq Kommunist Partiyası (İKP) 1941-ci ildə İraq çevrilişini əvvəlcə ölkədə Britaniya əleyhdarı kütlələr arasında həqiqi populyarlığına görə dəstəkləmişdi.[257] Kommunist lider Yusif Salman Yusif çevriliş lideri Rəşid əl-Geylaniyə məktub göndərmiş, imperialist və antisemit hesab etdikləri Ox güclərindən uzaq durmağa, bunun əvəzinə Sovet İttifaqı ilə ittifaqa çağırmışdır.[258] Onlar sonradan əl-Geylanini faşist və cinayətkar kimi pisləmiş, əvvəlki dəstəyindən peşman olduğunu açıqlamışdır.[259] İKP daha sonra nasizmə qarşı müharibədə Britaniya və Nuri əs-Səid hökumətini dəstəklədiyini bildirmişdir.[260]
Bağdadda İraq yəhudilərinə qarşı kütləvi qətliam olan Fərhud zamanı Mosul müftisi Şeyx İbrahim ər-Rumi ravvin Yaakov Mutsafiyə polis komandirinin onların təhlükəsizliyinə zəmanət verdiyini vəd etmişdir. İyun ayının 1-də şəhər küçələrində zabitlər növbə çəkirdi. Onlar növbəti gün boyunca bu postlarda qalmışdılar. Süleymaniyyədə şəhərin imamı gənclərin yəhudi əhalisinə hücum planlaşdırdığını eşidən zaman onları islamı rədd edən cinayətkarlar kimi pisləmiş və yəhudilərin onların himayəsində olduğunu vurğulamışdır.[261] Hillədə Əl-Həşimiyyə valisi "Fütüvvə" gənclər hərəkatına silah paylamış və yerli yəhudilərə hücum etməyi tapşırmışdır. Cavab olaraq, yerli müctəhid Mirzə əl-Qəzvini Həşimiyyəni öz qəbiləsi ilə hücum etməklə hədələmişdir. İrimiqyaslı zorakılıq qarşısı alınmışdı, lakin qatara minən zaman üç yəhudi hücuma məruz qalmış və biri sonradan xəstəxanada həlak olmuşdur. Bu hadisədən sonra əl-Qəzvini vali ilə üz-üzə gəlmiş, ona qətlin müqəddəsliyə təhqir olduğunu bildirmişdir.[262]
Zorakılıq əsasən Bağdadda baş vermişdir, lakin Bəsrə şəhərində də yəhudi evləri talan edilmişdir. Tarixçi Orit Başkin Bəsrədə Bağdad miqyasında bir hadisənin yaşanmadığını, çünki milliyyətçi qüvvələrin yerli islam ənənələri qədər güclü olmadığını qeyd etmişdir. Bəsrənin meri Şeyx Əhməd Başəyan şəhərdə nizamı bərpa etmək üçün yerli milis qurmuşdur. Sonradan, səhhəti ilə bağlı Fələstində olan zaman Bəsrə yəhudi icmasının prezidenti Yəhudi Agentliyinə məktub göndərmiş, şeyxin İraq yəhudilərini xilas etmək səylərinin tanınmasını xahiş etmişdir.[263] Digər Bəsrə sakinləri də müdafiədə iştirak etmişdir. Səyyid Məhəmməd Saleh ər-Radini silahlı bir qrup adamla birlikdə yəhudi Sofer ailəsinin evinə soxulmağa cəhd edən iki şəxsi hədələmişdi. Bu iki şəxs sonradan "ehtiyat tədbiri" olaraq döyülmüşdür.[264]
Kürdlər arasında nasist Almaniyasına baxışlar fərqli idi. Bəziləri nasist Almaniyasını Yaxın Şərqdə Britaniya və Fransa qüvvələrinə qarşı Nasist Almaniyasının hərbi əməliyyatları səbəbindən müstəqil mmKürdüstanççın qurulmasına kömək edə biləcək bir müttəfiq kimi görürdü, digərləri isə həm İkinci Dünya müharibəsi zamanı Yaxın Şərq cəbhəsində, həm də Avropada, xüsusən də Britaniya və SSRİ qüvvələri ilə müxtəlif hərbi rollarda Müttəfiq qüvvələrinin tərəfində vuruşmuşdur.[265][266][267]
Livanda nasizm və faşizmə qarşı siyasi və intellektual müqavimət mövcud olmuşdur. Bu mübarizənin önəmli simalarından biri olan Raif Xuri Nasizm və Faşizmə Qarşı Liqanın platformasında fəaliyyət göstərmiş və Livanda çap olunan "Əl-Tarıq" jurnalında müntəzəm olaraq antifaşist mövzulu yazılar dərc etdirmişdir.[268][269] Xuri ictimaiyyətə ünvanlanan məqalələrində insan hüquqlarını həm burjua-demokratik, həm də sosialist kontekstlərdə qorumağın zəruriliyini vurğulamış, faşizmin bu dəyərlərə təhdidini əsaslandırmışdır.[270] O, Livan cəmiyyətini "ikiqat cihada" — hüquqların qorunması və genişləndirilməsi üçün mübarizəyə çağırmışdır.[271] O, yazılarında islamdan və sosialist ideologiyadan, eləcə də Fransa inqilabı və müasir siyasi hərəkatlardan nümunələr gətirmişdir.[272][273]
Digər qəzetlər — "Əl-Hədis", "Əl-Dəbbur", "Lisan əl-Hal" və "Əl-İrfan" da Müttəfiq dövlətlərinə açıq dəstək göstərmiş, antifaşist mövqelər sərgiləmişdir.[272][273] Bundan əlavə, Suriya–Livan Kommunist Partiyasının üzvü Səlim Xəyyata Avropada faşizmin yüksəlişi və İtaliyanın Efiopiyanı işğalı mövzusunda kəskin tənqidi məqalələr yazmışdır.[274][275]
Şəkib Arslan ərəbmənşəli livanlı yazıçı, tarixçi və siyasətçi idi. Onun antikolonial və islamçı mövqeyi XX əsrin əvvəllərində onu ərəb dünyasının ən nüfuzlu ziyalılarından birinə çevirmişdi. Arslanın Almaniya ilə əlaqələri nasistlər dövründən əvvəl başlamışdır. O, 1898-ci ildə kayzer II Vilhelmin Dəməşqdə çıxışı zamanı onun yanında dayanmışdı.[276] Arslan Müharibələrarası dövrdə Almaniya–Osmanlı ittifaqını dirçəltməyə çalışmış və bu məqsədlə Maks fon Oppenheym vasitəsilə Berlin hakimiyyətinə təsir etməyə səy göstərmişdi. Arslan Almaniya və ərəb dünyasının ortaq düşmənləri – Britaniya və Fransaya qarşı ittifaq qurmasını müstəqillik üçün əsas yol hesab edirdi. 1934-cü ildə nasist diplomat Kurt Prüfer onun təşəbbüsünü rədd etmişdir, lakin Arslan bu istiqamətdə səylərini davam etdirmiş,[277] hətta 1939-cu ildə, Polşanın işğalından üç həftə sonra Berlində səfərdə olmuşdu.[278] Arslan əl-Hüseyniyə yazmışdır ki, "mən Ox dövlətlərinin ardınca gedirəm və ümid edirəm ki, onların qələbəsi ilə islam əsarətdən azad olacaq".[279] O, Bennito Mussolini ilə də bir neçə dəfə görüşmüş, onun Efiopiyanı işğal etməsini açıq şəkildə müdafiə etmişdi.[280][281][282] O, "Mənim mübarizəm" əsərinin ərəbcəyə tərcüməsi üçün dəvət almış, ərəb dilində nasist təbliğatı yazıları yazmışdı.[283]
Buna baxmayaraq, o, şəxsi yazışmalarında və gündəliyində onasizmi mənəvi və siyasi baxımdan tənqid edirdi.[284][285] 1939-cu ildə Məhəmməd Əli ət-Tahirə və Nuri Səidə ünvanladığı məktublarda Almaniya ilə ideoloji ziddiyyətlərini ifadə etmiş, Hitleri nə dəstəklədiyini, nə də onun prinsiplərinə inandığını bildirmişdi.[286]
.png)
Arslan 1939-cu ildə öz gündəliyində Sudetenlandın Almaniyanın protektoratına çevrilməsini "məzlumun zalıma çevrilməsi" kimi dəyərləndirmiş və Çexoslovakiyanın faktiki olaraq adi bir alman bölgəsinə çevrildiyini qeyd etmişdir.[287] Arslan Slovakiyanın da oxşar şəkildə Almaniyanın himayəsində "müstəqil" elan edilməsinə və Macarıstanın Ruteniya vilayətini ələ keçirməsinə diqqət çəkmişdir. O, əvvəllər Almaniyaya rəğbət bəslədiyini, bu xalqı seçkin və güclü saydığını, Birinci Dünya müharibəsindən sonra Almaniyanın alçaldılmasını ədalətsizlik hesab etdiyini bildirmişdir. Buna baxmayaraq, Arslan Hitlerin bu davranışlarının Almaniyaya əks-təsir göstərəcəyini, Avropada gərginliyi artıracağını və nəticədə alman xalqına qarşı yeni bir ittifaqın formalaşacağını düşünürdü.[288]
Arslan eyni zamanda İtaliyanın Fələstini ələ keçirdiyi təqdirdə onu azad etməyəcəyini, əksinə müstəmləkəyə çevirəcəyini düşünürdü. O həmçinin, bu inkişafların şərqdəki demokratik hökumətləri sərt tədbirlər görməyə məcbur edəcəyindən və bu təsirin ərəb dünyasında, xüsusən də Suriyada hiss olunacağından ehtiyat edirdi. Bununla belə, bu tənqidlər yalnız şəxsi məkanla məhdudlaşırdı. Arslan ictimai arenada nasist və faşist rejimlərini ərəb siyasi maraqları naminə açıq şəkildə dəstəkləyirdi. Onun mövqeyi "La Nation Arabe" qəzetində çıxmış yazısında "Düşmənimin düşməni mənim dostumdur – bu sərt həqiqətdir" ifadəsində ən dolğun şəkildə əks olunurdu.[289]
İkinci Dünya müharibəsi dövründə Mərakeş sultanı V Məhəmməd Vişi rejiminin yəhudilərə qarşı tədbirlərinə qarşı çıxmış və antisemit siyasətə etiraz etmişdir. O, Mərakeşdə yaşayan yəhudilərin gettolara köçürülməsi və Avropaya deportasiyası planlarını imzalamaqdan imtina etmiş, 1941-ci ildə bütün ravvinləri saray mərasiminə dəvət edərək yəhudilərə dəstəyini nümayiş etdirmişdir.[290][291] Sultan fransız nümayəndələrin iştirak etdiyi mərasimdə açıq şəkildə bəyan etmişdir ki, yəhudilər onun təbəəsidir və onlara qarşı ayrı-seçkilik edilməsinə icazə verməyəcək.[292] Mərakeşdə yaşayan 200 min yəhudinin sarı ulduz taxması tələbi də sultan tərəfindən rədd edilmişdir. O, "Mərakeşdə yəhudi yoxdur, yalnız təbəələr var" ifadəsi ilə bu mövqeyini əsaslandırmışdır.[293] Bununla belə, Vişi rejimi Mərakeşdə sultanın iradəsinə zidd olaraq bəzi antisemit qanunları tətbiq etmişdir.[290]
Eyni dövrdə Mərakeş ordusunun minlərlə əsgəri Fransa kampaniyasında iştirak etmiş, onlardan 2,100-dən çoxu həlak olmuş və minlərlə nəfər əsir düşmüşdür. "Afrika Ordusu" daha sonra 1943-cü ildə Tunis kampaniyasında döyüşmüşdür.[294][295]
1933-cü ildə mərakeşli milliyyətçi Məhəmməd əl-Xülti "L'Action du Peuple" jurnalında dərc olunan yazısında yəhudi və müsəlmanlar arasında əməkdaşlıq çağırışı ilə çıxış etmiş, Mərakeşin həm müsəlmanlar, həm də yəhudilər üçün vətən olduğunu vurğulamışdır.[296] "L'Avenir Illustré" jurnalında dərc edilən bir məqalədə Mərakeş yəhudilərinə ünvanlanaraq bildirilmişdir ki, "Vətəninizi burada axtarın, başqa yerdə yox".[296]
Mərakeş kimi Tunis də de-fakto Fransa müstəmləkəsi hesab olunurdu. Bu dövrdə ölkə Əhməd Paşa Bəy və Münsif Bəytərəfindən idarə edilirdi. Nasist Almaniyası işğal dövründə Tunisdə bir neçə əmək düşərgəsi yaratmışdır. Bu düşərgələrdə yəhudi boksçu Viktor Yanq Peres də daxil olmaqla 2,500-dən çox tunisli yəhudi həlak olmuşdur. Peres Auşvits həbs düşərgəsinə deportasiya olunmuş və ölüm yürüşü zamanı alman zabiti tərəfindən güllələnmişdir.[297][298] Fransa tərəfindən təyin olunmuş Tunis Rezident-Generalı Jan-Pyer Estevanın təzyiqi ilə Əhməd Paşa antisemit qanunvericilik aktlarını imzalamağa məcbur qalmış, lakin onların icrasını bilərəkdən gecikdirmişdir.[299] Onun varisi Münsif Bəy yəhudi icmasına açıq dəstək göstərmiş, taxta çıxdıqdan cəmi səkkiz gün sonra iyirmiyə yaxın tunisli yəhudini ən yüksək kral ordeni ilə təltif etmişdir. O, yəhudilərin müsəlmanlarla bərabər şəkildə "onun övladları" olduqlarını bəyan etmişdir.[300]
Tunis Baş naziri Məhəmməd Şənik antisemit tədbirlərə qarşı mütəmadi şəkildə çıxış etmiş, yəhudi icma liderlərini nasist planları barədə əvvəlcədən xəbərdar etmiş, həbslərin və deportasiyaların qarşısını almağa çalışmış, bəzi hallarda fərdi şəxsləri gizlətmişdir.[301] Eyni dövrdə, Xalid Əbdülvəhhab Holokost zamanı bir neçə tunisli yəhudinin həyatını xilas etmiş və bu fəaliyyətinə görə "Dünya xalqları ədalətliləri" adına namizəd göstərilən ilk ərəb olmuşdur.[302][303] Yerli torpaq sahibi Si Əli Səkkat yaxınlıqdakı əmək düşərgəsindən qaçan altmış yəhudiyə sığınacaq verərək onların təhlükəsizliyini təmin etmişdir.[304][305][306][307] Tunisli yəhudi və sonralar İsrail siyasətçisi olmuş Matilda Qezin yazdığına görə, Münsif Bəy nasistlərin Tunis üzərində təsirinin artdığı dövrdə sarayda yüksəkvəzifəli məmurları toplayaraq onlara aşağıdakı xəbərdarlığı vermişdir:[308]
|
|
Yəhudilər çətin dövr yaşayırlar, lakin onlar bizim himayəmiz altındadır və onların həyatına görə məsuliyyəti biz daşıyırıq. Əgər bir ərəb xəbərçinin bir yəhudiyə zərər verdiyini və ya bir tükünü tökdüyünü öyrənsəm, həmin şəxs bunu həyatı ilə ödəyəcək. |
|
Buna baxmayaraq, Münsif Bəy daha sonra vəzifəsindən kənarlaşdırılmışdır. Fransız səlahiyyətlilər onun guya nasistlərlə əməkdaşlıq etdiyini iddia etmişdilər, lakin bu ittiham general Alfons Jüen tərəfindən şübhə ilə qarşılanmış və o, Münsif Bəyin vəzifədən uzaqlaşdırılmasının qarşısını almağa çalışmışdır. Münsif Bəyin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasının əsl səbəbi onun ilk tamamilə tunislilərdən ibarət hökumət formalaşdırması olmuşdur. Bu, ölkədəki fransız köçkünlər arasında ciddi narazılığa səbəb olmuşdu.[309] The real reason he was removed was because he formed the first solely Tunisian government, causing an outcry by French settlers.[310]
Həbib Burqiba Tunis milliyyətçi hərəkatının lideri və 1957–1987-ci illərdə ölkənin prezidenti olmuşdur. İkinci Dünya müharibəsi başladığı zaman Burqiba Marsel şəhərində həbsdə idi və burada Monji Slim kimi digər tunisli milliyyətçilərlə birlikdə saxlanılırdı.[311] 26 noyabr 1942-ci ildə İtaliya hökuməti Almaniyadan bu liderlərin azad olunmasını tələb etmişdir. Həbsdən azad edildikdən sonra Burqiba və silahdaşları İtaliyanın Tunis üzərində nüfuzunu artırmaq məqsədilə əlaqə saxladığı rəsmi nümayəndələrlə görüşmüşdülər. Onlar lüks iqamətgahlara yerləşdirilmişdi, lakin Burqiba Münsif Bəyin rəhbərlik etdiyi hökumətə dəstək verməkdən və siyasi güzəştlərə razılıq verməkdən imtina etmiş, siyasi şərtlər təmin olunmadığı təqdirdə Ox dövlətləri ilə əməkdaşlıq etməyəcəyini bildirmiş və Tunisə qayıtmağı tələb etmişdir. Bu dövrdə Burqiba gizli şəkildə göndərdiyi məktubda açıq şəkildə bəyan etmişdi:[312]
|
|
Müttəfiq dövlətlərinə dəstəyimiz şərtsiz olmalıdır, çünki bizim üçün müharibənin çox keçmədən baş tutacaq sonunda qaliblər düşərgəsində olmağımız və ümumi qələbəyə, nə qədər az olsa da, töhfə verməyimiz vacibdir. |
|
Müharibədən sonra verilən bir müsahibədə onun həbs yoldaşı Süleyman ibn Süleyman xatırlayırdı:[312]
|
|
Həqiqət budur ki, biz hamımız o qədər nasist tərəfdarı idik ki, Ox dövlətlərinin qələbəsini umurduq. Yanılmışdıq, amma vəziyyət belə idi. Etiraf etməliyəm ki, belə bir qələbə nəticəsindən ilk şübhələnən Burqiba idi. Çox yaxşı yadımdadır, 1940-cı ilin dekabrında bir axşam İngiltərə kampaniyasının inkişaflarını radioda izləyən zaman Burqiba demişdi ki, "İngiltərə döyüşü uduzuldu, buna görə almanlar müharibəni uduzacaq, bu yalnız zaman məsələsidir – Napoleonu xatırlayın". Biz etiraz etdik, amma onu inandıra bilmədik. |
|
26 fevral 1943-cü ildə İtaliyaya məxsus təyyarə yerli əhalinin narazılığını azaltmaq məqsədilə ağır əmək şəraitinə məruz qalmış ərəb işçilərinin bir hissəsini Tunisə qaytarmışdı.[313] Almaniya hökuməti bu müddətdə ölkədə antisemit əhval-ruhiyyəni təhrik etməyə cəhd göstərmişdi.[314] Burqiba 1942-ci ilin oktyabrında həyat yoldaşı və oğlunu Tunisə qaytardıqdan sonra ABŞ konsulluğuna şəxsi mesaj göndərərək bildirmişdi ki, tunislilər almanlardan heç nə gözləyə bilməzlər və o, tərəfdarlarına Millətlər Liqasını dəstəkləməyi tapşırmışdır.[315]
Tunisə qayıtdıqdan sonra Burqiba milliyyətçilər arasında Ox dövlətlərinə rəğbətin yayılmasının qarşısını almağa çalışmışdır, çünki bu mövqe müharibədən sonrakı dövrdə onların siyasi legitimliyini zəiflədə bilərdi, lakin onun həbsdə olduğu dövrdə tutduğu mövqe qeyri-müəyyən xarakter daşıyırdı. O, şəxsi şəkildə Ox dövlətlərinin ideologiyasını qəbul etmədiyi halda regionda nasist maraqları üçün faydalı siyasi fiqur kimi təqdim olunmuş və Əmin əl-Hüseyni ilə təmasda olmuşdur. Daha sonra Fransa hökumətinin onu nasistlərlə əməkdaşlıq ittihamı ilə həbs etməyi planlaşdırdığını öyrəndikdən sonra Tunisdən qaçmağa məcbur olmuşdur.[316]
1930-cu illərdə bir çox fələstinli jurnalist və ictimai şərhçi nasist ideologiyasını və Adolf Hitlerin siyasətini açıq şəkildə tənqid etmişdir. 1936-cı ildə "al-Difə" qəzeti Avropada sülhün yalnız nasist Almaniyasının təmsil etdiyi svastika ideologiyasının məğlubiyyəti ilə mümkün ola biləcəyini yazaraq nasizmin regional və qlobal sabitlik üçün ciddi təhlükə yaratdığını vurğulamışdır. "Fələstin" qəzeti Almaniyanın hərbiləşmə siyasətini geniş şəkildə işıqlandırmış və 1934-cü ildə dərc etdiyi bir yazıda nasist ideologiyasının yalnız alman xalqını üstün irq kimi tərənnüm etdiyini, digər xalqlara isə hörmətsizlik və yuxarıdan aşağı baxışla yanaşdığını bildirmişdir. Qəzetin fikrinə görə, bu cür irqçi baxışlar Avropanın gələcəyi üçün təhdid təşkil edirdi və əgər digər Avropa dövlətləri bu ideoloji kursdan uzaq durmasalar, qitədə davamlı sülh mümkün olmayacaqdı.[317]
Nasistlərin yəhudilərə qarşı tətbiq etdiyi ayrı-seçkilik siyasəti də fələstinli mətbuat orqanlarının diqqət mərkəzində olmuşdur. 1933-cü ildə "Fələstin" qəzeti yəhudilərin sırf etnik kimliklərinə görə sistematik şəkildə zülmə məruz qaldıqlarını və bu hərəkətlərin heç bir halda haqq qazandırıla bilməyəcəyini qeyd etmişdir. Həmin dövrdə dərc olunan "Hitler hərəkatı haqqında həqiqət: Yəhudilərin təqibinin səbəbləri" adlı məqalədə nasist ideologiyasının mahiyyəti daha dərindən təhlil olunmuşdur. Məqalə müəllifləri bildirilmişdir ki, nasizm tərəfdarları alman irqini bütün digər irqlərdən üstün hesab edir, onu dünyanın hakimi etmək niyyətindədirlər. Bu iddiaların dini-fəlsəfi baxımdan da ziddiyyətli olduğu qeyd edilirdi. Belə ki, xristianlığın özünün ari yox, samimənşəli bir inanc sistemi olduğu vurğulanmış, nasistlərin özlərini həm də xristian kimi təqdim etmələrinin ikrah doğurduğu bildirilmişdir.[318]
Redaktor Yusif Hənna nasist Almaniyasının Sovet İttifaqına qarşı müharibəsini "profilaktik müharibə" adlandıran arqumentləri rədd etmiş, bu ideyanı saxta və zərərli hesab etmişdir. Onun fikrinə görə, nasizmin hədəfi təkcə kommunizm deyil, ümumilikdə bütün xalqları kölə halına çevirmək idi. 1941-ci ilin yayında "Fələstin" qəzeti Almaniyanın eyni anda bir neçə cəbhədə müharibə aparmasının strateji cəhətdən davamlı olmayacağını vurğulamış, nasist Almaniyasının törətdiyi zorakılıqlara görə tezliklə cəzalandırılacağını proqnozlaşdırmışdır.[319]
Solçu "Əl-Qəd" qəzeti də nasistlərin potensial qələbəsinin Fələstin və ümumilikdə ərəb coğrafiyası üçün fəlakətli nəticələr doğuracağını qeyd etmişdi. Qəzetin fikrinə görə, əgər faşizm regionda hökmranlıq edərsə, ərəb xalqlarının müstəqillik uğrunda apardığı mübarizə onilliklər geri atılacaq, region "dəmir intizam" və zorakı üsullarla idarə olunacaq. Müharibənin əvvəlində bu qəzet Britaniyanın Fələstində apardığı siyasətinə dair narazılıqlar bildirməsinə baxmayaraq, ərəb ictimaiyyətinin nasist Almaniyasına qarşı çıxan qüvvələrlə, yəni Britaniya və onun müttəfiqləri ilə eyni tərəfdə yer almalı olduğunu qeyd etmişdir. "Əl-Qəd" həmin dövrdəki populist fikirləri rədd etmiş, ərəb cəmiyyətinin geosiyasi reallıqları düzgün qiymətləndirməsinin vacibliyini vurğulamışdı.[319]
Fələstinli ziyalı və solçu fəal Məhəmməd Nəcati Sidqi də bu ideoloji mübarizədə önəmli rol oynamışdı. O, 1940-cı ildə yazdığı "İslam ənənələri və nasist prinsipləri: Onlar razılaşa bilərlərmi?" əsərində nasist ideologiyasının islamın əsas prinsipləri ilə tamamilə ziddiyyət təşkil etdiyini əsaslandırmışdı.[320][321] Sidqi əvvəllər İspaniyada vətəndaş müharibəsi zamanı Respublikaçılar tərəfdə döyüşlərdə iştirak etmiş, sonradan nasizmə qarşı silahlı və intellektual mübarizəni davam etdirmişdi. Onun fikrinə görə, alman irqçiliyi və islam arasında barışmaz ziddiyyət mövcud idi. Sidqi vurğulayırdı ki, islam bütün insanlara bərabər yanaşır və möminləri qardaş kimi qəbul edirdi. Sidqi nasist ideologiyasını yalnız irqçi yox, həm də dini və əxlaqi baxımdan qüsurlu hesab edərək onu "xəsisliyin ən aşağı səviyyəsi" və "xaotik bütpərəstlik" kimi dəyərləndirmişdi. O, əsərində ərəblərin Müttəfiq dövlətlərin tərəfində mübarizəyə səfərbər olunmasının zəruriliyini önə çəkmişdi.[322]
Sidqi kimi digər fələstinli ziyalılar da Avropada faşizmə qarşı cəbhənin bir parçası olmuşdular.[323][324] Məsələn, Nəcib Yusif Faşizm və Antisemitizmin Qurbanlarına Yardım Assosiasiyasının üzvü idi. O, İspaniya diktatoru Frankonu ərəb xalqlarının düşməni adlandırmışdı. O, Fransisko Frankonun ordusunda döyüşən mərakeşli qoşunların fəaliyyətini sərt şəkildə tənqid etmişdi.[325] Fələstin Kommunist Partiyasının üzvü Mustafa Səədi İspaniyaya jurnalist kimi səfər etmiş, digər ərəb kommunisti Əli Əbdül Həlik isə azadlığa çıxdıqdan dərhal sonra bu ölkəyə yollanmış, lakin orada aldığı yaralardan Albasetedə vəfat etmişdi. Ona İspaniyada Fələstindən olan yəhudi könüllü tibb bacısı Hana Sruloviç qulluq etmişdi.[326]
İkinci Dünya müharibəsi dövründə minlərlə fələstinli Əmin əl-Hüseyninin nasist Almaniyası ilə əməkdaşlığına qarşı çıxmış və bu səbəbdən çox sayda ərəb könüllü olaraq Britaniya ordusuna qoşulmuşdu. Onların ümumi sayı 12,000 nəfərdən çox idi.[327][328][329] Bu könüllülərin bir hissəsi həm ərəblərdən, həm də yəhudilərdən ibarət olan Fələstin Alayında xidmət etmiş və nəticədə bu strukturdan İşuv yəhudilərindən ibarət Yəhudi briqadası formalaşdırılmışdı.[330] Məlumata görə, alayın 401-ci Plutonu Fransa cəbhəsində Almaniya qüvvələrinə qarşı döyüşmüş və Fransadan təxliyə olunan son Britaniya bölməsi olmuşdur.[331]
Antifaşist təbliğatın təşkili üçün Britaniya tərəfindən idarə olunan "Şərq əl-Ədna""" adlı radiostansiya da bu mübarizədə mühüm rol oynamışdır. Ərəb bölməsinin rəhbəri Əcəc ən-Nuveyhid stansiyanın redaksiya müstəqilliyini qorumaqda israr etmiş və onun proqramları nasistlərə qarşı tənqidi mövqeləri əks etdirmişdir. Bu yayımlar arasında ərəb ziyalıları İbrahim Əbdülqədir əl-Məzini və Əzmi ən-Nəşəşibinin Almaniya və İtaliyanın apardığı siyasətlərə qarşı sərt çıxışları yer almış, eyni zamanda Britaniya ilə əməkdaşlığın zəruriliyi müdafiə olunmuşdu.[332]
Britaniyanın regiondakı nümayəndəsi və səyyah Freya Stark radiostansiyanın fəaliyyətini dəstəkləmiş və onun nə dərəcədə müstəqil fəaliyyət göstərdiyini vurğulamışdı. Stark qeyd etmişdir ki, Ox dövlətlərinin ərəb dilində gündəlik 22 yayım həyata keçirdiyi bir şəraitdə bu stansiya müharibə üçün strateji əhəmiyyət kəsb edirdi. Onun müşahidələrinə görə, stansiyanın rəhbərliyi onu sadəcə Britaniya və ya müttəfiqlərin təbliğat vasitəsinə çevirməkdən çəkinmiş və əsas hədəf ərəblər üçün ərəb dilində, yerli maraqlara əsaslanan informasiya yayımı olmuşdu.[333]
Əzmi ən-Nəşəşibi 1941-ci ildə İraqda baş vermiş üsyana Almaniyanın dəstək verməsini qiymətləndirən zaman bu yardımın səmimi və prinsipal yix, siyasi məqsədlərlə yönləndirildiyini qeyd etmişdir. Onun fikrinə görə, Almaniya tərəfinin ərəb maraqlarına həqiqi bağlılığı yox idi. Ən-Nəşəşibi ümumilikdə almanların ərəb dünyasına baxışını kəskin tənqid etmiş, onların ərəb xalqlarını aşağı irqlər kateqoriyasına daxil etdiyini və yaşamaq hüquqlarını məhdudlaşdırmaq istədiklərini qeyd etmişdir. O, ərəb cəmiyyətini seçim qarşısında qoyaraq bildirmişdir ki, xalqlar ya boyun əyən "kölələr", ya da azadlıq uğrunda mübarizə aparan müqavimətçilər ola bilər, ərəblər isə bu iki seçimdən birini seçməlidirlər.[334]
1933–1942-ci illər arasında nasistlərin yəhudi əleyhinə siyasətinin ən mühüm praktiki təsiri Almaniya və digər Avropa yəhudilərinin Fələstinə mühacirət nisbətinin kəskin artması və Fələstin yəhudiləri əhalisinin iki dəfə artması idi. Əmin əl-Hüseyni 1933-cü ilin martında, Almaniyanın Qüds şəhərində fəaliyyət göstərən baş konsulu Henrix Volf vasitəsilə Berlində nasist rejiminin hakimiyyətə gəlişini dəstəkləyən mesajlar göndərmiş, nasistlərin yəhudilər əleyhinə siyasətinə, xüsusilə də nasist Almaniyasındakı yəhudilərin boykot edilməsinə həvəslə dəstək vermişdi. O və digər şeyxlər sadəcə Almaniya yəhudilərinin Fələstinə göndərilməməsini xahiş etmişdilər.[335]
1937-ci ilin sonuna qədər nasistlərin "Yəhudi məsələsi"ni həll etmək siyasəti Almaniya yəhudilərini Almaniya ərazisindən mühacirət etməyə təşviq etməyə yönəlmişdi. Bu dövrdə Millətlər Liqasının Fələstində yəhudi vətəninin yaradılması üçün verdiyi mandat yəhudilər üçün sığınacaq yeri kimi istifadə edilməli olan və hələ də beynəlxalq səviyyədə tanınan bir sənəd idi. Gestapo və SS müxtəlif yəhudi təşkilatları və təşəbbüslərlə qeyri-müəyyən şəkildə əməkdaşlıq etmiş, xüsusilə Haavara sazişi ilə Fələstinə mühacirəti asanlaşdırmışdır.[336]
Nora Levin 1968-ci ildə yazmışdır ki, "1938-ci ilin ortalarına qədər Fələstin 1933-cü ildən bəri Almaniyadan mühacirət edən bütün yəhudilərin üçdə birini – 150,000 nəfərdən 50,000-ni qəbul etmişdi".[337] Daha müasir tədqiqatlardan faydalanan Edvin Blek isə 1933–1936-cı illər arasında 60,000 nəfər Almaniya yəhudisinin Fələstinə mühacirət etdiyini və o dövrdə 100,000,000 ABŞ dollarını gətirdiklərini yazmışdır. Fələstinli yəhudilərin əhalisinin bu kəskin artımı fələstinli ərəblərin yəhudi mühacirətinə davamlı siyasi müqavimətini stimullaşdırmışdı. Bu, [[1936-cı il Fələstin üsyanı|1936–1939-cu illərdə Fələstində ərəb üsyanı]]nın əsas səbəblərindən biri olmuşdur. Bu üsyan Britaniyanın Millətlər Liqasının Fələstində yəhudi milli vətəninin yaradılması mandatından imtina etməsinə səbəb olan Ağ kitab qərarına gətirib çıxarmışdır. Bu siyasət dəyişikliyi İkinci Dünya müharibəsi zamanı nasistlərin repressiyalarından qaçan Avropa yəhudilərinin Fələstinə gəlişini faktiki olaraq dayandırmışdı. 1938-ci ildən sonra sionist təşkilatların əksəriyyəti "Ağ kitaba qarşı müharibə yoxmuş kimi mübarizə aparmaq, müharibəyə isə Ağ kitab yoxmuş kimi mübarizə aparmaq" strategiyasına sadiq qalmışdır. Sionistlər mümkün olan hər vəziyyətdə, Britaniya hakimiyyətləri ilə münaqişəyə səbəb olma ehtimalında belə yəhudiləri Fələstinə qaçaqmalçılıqla gətirmişdilər. Eyni zamanda, sionistlər və digər yəhudilər Britaniyanın Almaniyaya və Ox dövlətlərinə qarşı mübarizəsinə müttəfiq olmuşdular. Buna baxmayaraq, Britaniya hakimiyyəti Avropa yəhudilərinin Fələstinə miqrasiyasına icazə vermirdi.[338]
Əl-Hüseyninin Britaniya imperiyasının Fələstində olan mandatına qarşı çıxması və sionistlər ilə Fələstin ərəbləri arasında kompromis tapmaq cəhdlərini rədd etməsi onun Fələstindən sürgün edilməsinə səbəb olmuşdur. Onun ardıcıllarının çoxu, Fələstində yəhudilərə və britaniyalılara qarşı partizan müharibələrində iştirak etmişdilər. Bu kateqoriyada ən görkəmli fələstinli qoşunlardan biri 1936–1939-cu illərdə baş tutmuş ərəb üsyanının erkən mərhələlərində iki dəfə yaralanmış Əl-Hüseyninin qohumu və zabiti Əbdülqədir əl-Hüseyni olmuşdur. Əl-Hüseyni 1938-ci ildə Əbdülüədiri Almaniyaya partlayıcı maddələr üzrə təlim almaq üçün göndərnişdir. O, Əmin əl-Hüseyni ilə birlikdə "Qızıl meydan" rejimini dəstəkləmək üçün çalışmışdır. O, britaniyalılar İraqı geri aldıqdan sonra saxlanılmış və həbsxanaya göndərilmişdir. O, sonradan 1947–1948-ci illərdə baş tutmuş Ərəb–İsrail müharibəsi zamanı Müqəddəs Cihad Ordusuna qoşulan təxminən 50,000 fələstinli ərəbə komandirlik etmişdir. İraqda təcrübəsi olan və almanlarla əməkdaşlıq edən Fəvzi əl-Qavuqçu bu münaqişədə ona rəqib komandir olmuşdur.[339]
1938-ci ilin noyabrında baş tutmuş Büllur gecə poqromlarından sonra yəhudi və sionist təşkilatların əksəriyyəti nasist Almaniyasına qarşı Britaniya və onun müttəfiqləri ilə birləşmişdir. Bu dövrdən sonra Gestaponun Avropa yəhudilərini Fələstinə köçürən yəhudi təşkilatlarına göstərdiyi mütəşəkkil yardım xeyli azalmışdır. Hər halda, nasist Almaniyasının rəsmi dövlət siyasətinin bu cür əməliyyatları təşviq etməməyinə baxmayaraq, almanların individual şəkildə rüşvət yolu ilə razı salınması nəticəsində bu cür əməliyyatları həyata keçirmək tez-tez mümkün olurdu.[337]
Əmin əl-Hüseyni nasist Almaniyası ilə əlaqələrinin əsas istiqamətlərindən biri Avropa yəhudilərinin Fələstinə mühacirətinə qarşı çıxmaq olmuşdur. O, bu məqsədlə müxtəlif hökumət nümayəndəliklərinə çoxsaylı məktublar göndərmiş, mühacirətin qarşısının alınması üçün siyasi və diplomatik səylər göstərmişdir. Sonradan bu məktublar geniş şəkildə yayımlanmış və onun nasistlərlə əməkdaşlığının əsas sübutlarından biri kimi göstərilmişdir.[340]
1943-cü ilin iyununda əl-Hüseyni Macarıstan hökumətinə ünvanladığı müraciətdə ölkədə yaşayan yəhudilərin Fələstinə göndərilməsinin qarşısının alınmasını tövsiyə etmiş, onların əvəzində Polşada yerləşən nasist həbs düşərgələrinə yollanmasının daha məqsədəuyğun olduğunu bildirmişdi. Bu təklif onun həmin vaxt nasist Almaniyasının Şərqi Avropada fəaliyyət göstərən ölüm düşərgələrinin mahiyyəti haqqında məlumatlı olub-olmaması məsələsini gündəmə gətirmişdir. O, həmin müraciətində yəhudilərin Fələstinə yox, başqa ölkələrə, xüsusən Polşaya göndərilməsinin "zəruri və üstün variant" olduğunu əsaslandırmağa çalışırdı.[341]
Tarixçi Jilber Aşkar qeyd etmişdir ki, əl-Hüseyni öz xatirələrində müxtəlif ölkələrin – Almaniya, İtaliya, Macarıstan, Rumıniya, Bolqarıstan və hətta Türkiyənin rəhbərliklərinə müraciət edərək Şərqi Avropa yəhudilərinin Fələstinə köçürülməsinin qarşısını almağa çalışdıqlarını bəyan etmişdir. O, bu səylərin nəticə verdiyini və bunun nəticəsində on minlərlə yəhudinin Fələstinə gələ bilmədiyini bildirmişdir. Əl-Hüseyni özünə qarşı yönəlmiş ittihamlara toxunaraq qeyd etmişdi ki, bu siyasətinə görə onu dörd yüz min yəhudinin ölümünə bais olmaqda ittiham etmiş və Nürnberq məhkəməsində müharibə cinayətkarı kimi cavab verməli olduğunu irəli sürmüşdülər.[342]
Aşkarın təhlilinə əsasən, əl-Hüseyninin bu fəaliyyətləri Britaniya mandat orqanlarına qarşı yönəldikdə müəyyən legitimlik daşıyırdı, lakin nasistlərlə kollaborsionizm çərçivəsində həyata keçirildikdə hər hansı hüquqi və ya əxlaqi əsasdan məhrum qalırdı, çünki həmin dövrdə nasistlər sionist təşkilatlarla əməkdaşlıq edərək on minlərlə yəhudini Fələstinə göndərmiş, daha sonra isə sistematik şəkildə Avropa yəhudilərini məhv etməyə başlamışdılar. Əl-Hüseyni bu prosesdən xəbərdar idi və yəhudilərin soyqırımını inkar etməmiş, əksinə, nasistlərin yəhudilərə qarşı törətdiyi cinayətləri təsdiqləyərək öz xatirələrində Holokostdan açıq şəkildə bəhs etmişdi. Onun ifadəsinə görə, 1943-cü ilin yayında Reyxsfürer-SS Henrix Himmler ona şəxsən almanların artıq üç milyondan çox yəhudini məhv etdiyini demişdi. Əl-Hüseyni bu məlumatı eşitdiyində heyrətini gizlətmədiyini etiraf etmişdi, lakin hadisələrə açıq şəkildə müdaxilə etməkdən çəkinmişdi.[342]
Əl-Hüseyni nasist Almaniyasının yəhudi məsələsinə yanaşmasını təqdir etdiyini dəfələrlə bəyan etmişdi. 1943-cü ilin noyabrında, nasistlərin "Son həll" planının mahiyyəti ona məlum olduqdan sonra o, müsəlmanların və ərəblərin vəzifəsinin öz ərazilərindən bütün yəhudiləri çıxarmaq olduğunu vurğulamışdı. O, nasist ideologiyasını bu baxımdan dəstəkləmiş, Almaniyanın ümumi düşmənə, yəni yəhudilərə qarşı mübarizə apardığını və onların "dünyaya bəla gətirdiklərini" iddia etmişdi.[343]
Bu dövrdə əl-Hüseyninin nasistlərlə əməkdaşlığı təkcə ideoloji səviyyədə yox, həm də əməli fəaliyyətlərə qədər genişlənmişdi. 1944-cü ildə nasistlər tərəfindən hazırlanan və "Atlas əməliyyatı" adlanan plan əl-Hüseyni ilə koordinasiya edilmişdi. Missiyanın məqsədi Fələstində Britaniya hakimiyyətinə qarşı təxribat yaratmaq və yeni bir ərəb üsyanını alovlandırmaq idi. 1944-cü ilin oktyabrında həyata keçirilən bu missiya çərçivəsində beş alman agenti Yunanıstandan Fələstin ərazisinə paraşütlə endirilmişdi, lakin missiya tam uğursuzluğa düçar olmuşdu. Agentlərdən biri olan Nəfis əl-Hüseyni onlara dərhal ərazini tərk etməyi tövsiyə etmişdi. Cəmi on gün ərzində bütün əməliyyatın iştirakçıları ya Fələstin polisi, ya da İordaniyanın Ərəb Legionu tərəfindən ələ keçirilmişdi.[344]
1941-ci ilin yazında İraqda "Qızıl meydan" rejiminin məğlubiyyətindən sonra Rəşid Əli əl-Geylani İrana qaçmalı olmuş, lakin avqust ayında Britaniya və SSRİ qoşunlarının İrana birgə müdaxiləsi və Rza şahın taxtdan salınması onun bu ölkədə qalmasını mümkünsüz etmişdi. Nəticədə əl-Geylani nasistlərin nəzarətindəki Avropaya keçmiş və burada Adolf Hitler tərəfindən qəbul edilərək sürgündəki İraq hökumətinin başçısı kimi tanınmışdı. O, müharibənin sonunda Səudiyyə Ərəbistanında sığınacaq tapmışdı.[347]
Əmin əl-Hüseyni 10 oktyabr 1941-ci ildə İtaliyanın paytaxtı Romaya səfər etmişdi. O, burada İtaliya hökumət nümayəndəsi Alberto Ponçe de Leon qarşısında Ox dövlətlərinə yönəlik konkret təkliflər irəli sürmüşdü. Əl-Hüseyni Almaniya və İtaliyanın İraq, Suriya, Fələstin və İordan çayının şərq sahili daxil olmaqla vahid ərəb dövlətinin müstəqilliyini tanıdığı təqdirdə bu dövlətlərin Britaniyaya qarşı müharibədə Ox qüvvələrinə dəstək verəcəyini bildirmişdi. O, Müqəddəs torpaqlar, Livan, Süveyş kanalı və Əqəbə limanı kimi strateji bölgələrin də danışıqlar predmeti ola biləcəyini əlavə etmişdi. İtaliya Xarici İşlər Nazirliyi bu təklifi müsbət qarşılamış, əl-Hüseyniyə bir milyon lirə qrant verilməsini tövsiyə etmiş və onun Benito Mussolini ilə görüşünü təşkil etmişdi. 27 oktyabrda baş tutan bu görüşdə Mussolini əl-Hüseynini mehribanlıqla qarşılamış, sionizmə və yəhudilərə qarşı mənfi münasibətini ifadə etmişdi.[348]
Əl-Hüseyni 1940-cı ilin yayında və 1941-ci ilin fevralında nasist Almaniyasına ərəb–alman əməkdaşlığına dair konkret layihə təqdim etmişdi. Layihənin əsas müddəalarından biri Almaniya və İtaliyanın ərəb ölkələrindəki yəhudi varlığına münasibətdə ərəblərin "milli və etnik maraqları"nı nəzərə alaraq eyni siyasət yürütmək hüququna malik olmaları ilə bağlı idi. Bu təklif dolayısı ilə nasist Almaniyasının "Yəhudi məsələsini həll etmək" siyasətinə bənzər metodların ərəb torpaqlarında da həyata keçirilməsinə çağırış kimi dəyərləndirilə bilər.[349]
Əl-Hüseyni eyni zamanda Almaniyada olan ərəb tələbələrini və Şimali Afrikadan gələn mühacirləri bir araya gətirərək Vermaxt sıralarında fəaliyyət göstərən Azad Ərəb Legionunun təşkilində iştirak etmişdi. Bu legion Balkan yarımadasında Müttəfiq dövlətlərin desant dəstələrinə qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak edir, eləcə də SSRİ cəbhəsində döyüşürdü.[350] Legionun ümumi sayı 1943-cü ildə ABŞ və Britaniya qüvvələrinin Tunisə endirdiyi desant əməliyyatı zamanı əksər döyüşçülərin əsir düşməsi ilə 3,000 nəfərə yaxın olmuşdu. Müharibənin sonlarına yaxın yalnız yüzə yaxın könüllü hələ də aktiv idi. Onlar da 1945-ci ildə Zaqrebdə Müttəfiq qüvvələr tərəfindən əsir alınmışdılar.[351]
1930-cu illərdə ərəb dünyasında yaranmış bəzi siyasi hərəkatların Avropadakı faşist və nasist təşkilatlardan ilham aldığına dair müasir tədqiqatlarda mübahisəli, lakin diqqətəlayiq fikirlər irəli sürülmüşdür.[352] Bu hərəkatlardan biri kimi, panərəbist ideologiyanı təbliğ edən və faşist xarakterli fəaliyyətləri ilə tanınan "Əl-Müsənna" klubu qeyd olunur.[353] Onun gənclik qolu olan "Əl-Fütüvvə" təşkilatı 1941-ci ildə Bağdadda baş verən və yəhudi icmasına qarşı yönəlmiş Fərhud poqromunda iştirak etmişdi. Bu hadisə bir tərəfdən İraq daxilindəki radikal milliyyətçi cərəyanların antisemit duyğularla necə uzlaşa bildiyini göstərir, digər tərəfdən isə ərəb siyasi mühitində ümumiləşdirilməmiş və parçalanmış mövqelərin olduğunu da aydınlaşdırır.[354][355]
Fələstin Azadlıq Təşkilatının banisi Əhməd əş-Şuqeyri 1946-cı ildə bu mövzuya münasibət bildirmiş və ərəb kimliyini heç bir xarici ideologiya ilə eyniləşdirməyin yersiz olduğunu vurğulamışdır: "Bilin ki, biz nə antibritaniya, nə antisovet, nə antiamerikan, nə də antisemitik. Eynilə, biz nasist və ya faşist tərəfdarı da deyilik. Biz nəyiksə, oyuq – ərəblər və sadəcə ərəblərik. Allah bizə kömək etsin".[356]
Əş-Şuqeyrinin bu bəyanatı ərəb dünyasında dominant ideoloji mövqelərin, xüsusilə nasist və faşist təsirlərə qarşı ümumi distansiyanın mövcud olduğunu nümayiş etdirir. [Ərəb milliyyətçiliyi]]nin əsas impulsunun antisemitizmdən və ya xarici ideoloji axınlardan yox, öz daxili siyasi və tarixi reallıqlarından qaynaqlandığını müdafiə edən yanaşmalar da geniş yayılmışdır. Bu baxış "Fələstin" qəzetində də öz ifadəsini tapmışdır. Nəşrdə ərəb milliyyətçiliyinin və sionizmə qarşı mübarizənin nasizm və faşizmlə əlaqələndirilməsinə qarşı sərt etiraz bildirilmişdir:[318]
|
|
Fələstinli ərəblərin sionistlərə qarşı motivasiya olmaq üçün faşistlərə və ya nasistlərə ehtiyacı yoxdur. Fələstindəki sionist planına qarşı nifrət nasizm və faşizmdən çox əvvəl böyümüşdü, lakin hər dəfə ərəblər İngiltərənin sionist tərəfdarı siyasətlərinə etiraz edən zaman biz eşidirik ki, fələstinli ərəblər bunu nasistlərdən öyrəniblər. İngilislər buna inanır? Həqiqət fərqlidir. Ərəblər yəhudiləri evdən qovmur, amma bu yad adamlar ərəbləri ölkədən çıxarmaq istəyir. |
|
Bəəsçilik Qərb müşahidəçiləri tərəfindən, xüsusilə tarixi antisemitizmi, avtoritar və milliyyətçi meyilləri baxımından nasizmə bənzərliyi ilə tənqid edilmişdir.[357][358] Tarixçi Stiven Vild 1985-ci ildə dərc olunmuş "1933–1939-cu illər arasında Yaxın Şərqdə nasional-sosializm" adlı məqaləsində bu iki ideologiya arasında birbaşa xətt çəkmişdir. O, bəəsçiliyin qurucularından biri olan Mişel Əfləqin Alfred Rozenberqin "İyirminci əsrin mifi" kitabının bir nüsxəsini satın almasını misal çəkir. Vild həmçinin, Sami əl-Cundinin sözlərindən sitat gətirmişdir: "Dəməşqdə bu dövrdə yaşamış hər kəs ərəb xalqının nasizmə meylini qiymətləndirə bilər, çünki nasizm onların himayədarı ola biləcək bir qüvvə idi və məğlub olan təbiəti etibarilə qalib olanı sevir". Əl-Cundi daha sonra yazmışdır:[359]
|
|
Biz irqçi idik, nasizmə heyran idik, onun kitablarını və düşüncə mənbələrini, xüsusilə irq barədə olan Nitsşenin "Zərdüşt belə deyirdi", Fixtenin "Alman millətinə müraciətlər", H. S. Çemberlenin "On doqquzuncu Əsrin Əsasları" oxuyurduq. Biz "Mənim mübarizəm"i tərcümə etməyi ilk düşünənlər idik. |
|
Livanlı akademik Jilber Aşkar 2010-cu ildə nəşr olunan "Ərəblər və Holokost: Ərəb–İsrail narrativlər müharibəsi" kitabında Vildin təhlilinə etiraz etmişdir. O, Vildin tərcüməsinin "yanlış, kontekstdən kənar və qeyri-dəqiq" olduğunu iddia etmişdir.[360] Aşkara görə, Əl-Cundinin tam və düzgün tərcümə olunmuş sitatı belədir:[361]
|
|
Biz irqçi idik, nasizmə heyran idik, onun kitablarını və düşüncə mənbələrini, xüsusilə Nitşenin "Zərdüşt belə deyirdi", Fixtenin "Alman millətinə müraciətlər", H. S. Çemberlenin "On doqquzuncu Əsrin Əsasları" və Darrenin "İrq" əsərlərini oxuyurduq.[b] Biz "Mənim mübarizəm"i tərcümə etməyi ilk düşünənlər idik. Dəməşqdə bu dövrdə yaşamış hər kəs ərəb xalqının nasizmə meylini qiymətləndirə bilər, çünki nasizm onların çempionu ola biləcək bir qüvvə idi və məğlub olan təbiətcə qalibi sevir, lakin bizim inancımız bir qədər fərqli idi [...] Biz idealist idik, sosial münasibətləri sevgi üzərində qururduq. Ustad Zəki Ərsuzi Məsihdən danışardı. |
|
Aşkar həmçinin, Ərsuzinin 1938-ci ildə yazdığı bir essedə istinad etmiş, onun iki böyük sami qrupunun – ərəblər və yəhudilərin əməkdaşlığını dəstəklədiyini vurğulamışdır. Ərsuzi yazmışdır: "Yəhudilərə gəlincə, mənim fikrimə əsasən, ərəblər və yəhudilər bu dünyada anlaşmalı, ərəblərin şöhrətini bərpa etmək və yəhudi–ərəb dühasını həyata keçirmək üçün əməkdaşlıq etməlidirlər". Bununla yanaşı, Aşkar Ərsuzinin irqi mahiyyətli bir ideologiyaya malik olduğunu qeyd etmişdir. Əl-Cundinin onu "orijinallığa və nəcibliyə inanan, aristokratik xarakterli və düşüncə tərzinə malik irqi" kimi təqdim etməsi buna nümunə göstərilmişdir.[363]
BƏƏS Partiyasının ideoloji formalaşmasında rol oynamış digər şəxslər də Ərsuzi haqqında tənqidi fikirlər səsləndirmişdilər. Mişel Əfləq və Səlahəddin Bitar ilə birlikdə partiyanın qurucularından biri olan Cəlal əs-Səyyid Ərsuzini "siyasi fəlsəfəsində sosialist dəyərlərə yer verməyən, nasist və ya qədim Roma düşüncəsinə daha çox yaxınlıq göstərən, insanları kölə və ya ağa, nəcib və ya plebey kimi ayıran" bir şəxs kimi təsvir etmişdir.[364]
Aşkar Əfləqin 1930-cu illərdə Fransada yaşadığı dövrdə solçu fikirlərə yaxın olduğunu vurğulamışdır. Əfləq "Əl-Təliyyə" adlı kommunist qəzetin redaksiya heyətində çalışmış, "Nasist vəhşiləri rəqiblərini öldürür" və "Hitler altında gündəlik irqçilik" adlı antifaşist məqalələr yazmış, 1935-ci ildə isə "kommunist inqilabçını" tərifləyən və "faşist döyüşçüyə" qarşı çıxan yazı dərc etmişdi.[365] O həmçinin, Livanda dərc olunan kommunist jurnalı "Əl-Tarıq"da da fəaliyyət göstərmiş, 1938-ci ildə "Avropadan gələn milliyyətçilik" barədə xəbərdarlıq edən esse yazmışdır. Aşkara görə, burada konkret olaraq Avropa faşizminə işarə olunurdu.[366]
Aşkar bu məlumatlar əsasında belə nəticəyə gəlmişdir ki, BƏƏS Partiyasının sonradan diktaturaya çevrilməsi və bu dəyişimin 1960-cı illərdən etibarən sürətlənməsi bəzi şərhçilərin, o cümlədən Bernard Luisin bu partiyanın başlanğıc ideologiyasını retrospektiv şəkildə təhrif etməsinə səbəb olmuşdur. O, bu cəhdləri ərəb milliyyətçiliyinin və antisionizmin ləkələnməsi məqsədilə aparılan siyasi yönümlü kampaniya kimi qiymətləndirmişdir. Aşkar qeyd etmişdir ki, Sami əl-Cundinin yalnız iki sitatına əsaslanan və onlardan biri kontekstdən çıxarılmış halda aparılan təhlillər elmi ehtiyatkarlıq prinsipinə uyğun gəlmir.[367]
Göts Nordbrux 2009-cu ildə nəşr olunan "Suriya və Livanda nasizm: Alman seçiminin ambilivalentliyi, 1933–1945" kitabında Əfləqin Kommunist Partiyasının üzvü olmadığını və onun fəaliyyətlərində fəal rol oynamadığını iddia etmişdir. Əfləq və Bitar Britaniya–İraq müharibəsi zamanı Almaniya tərəfindən dəstəklənən İraq hökumətinə dəstək vermək üçün Suriya İraqa Yardım Komitəsini təşkil etmişdilər.[368] Ərsuzi komitənin fəaliyyəti ilə razılaşmamış, onların "heç kimlə əməkdaşlıq etmədiyi"ni və "öz ayaqlarımız üzərində dayanmağımız daha yaxşı" olduğunu bildirmişdir. O, Əl-Cundiyə cavab olaraq britaniyalıların "Suriyanı hər tərəfdən mühasirəyə aldıqlarını, tezliklə işğal edəcəklərini" və bu cür hərəkətlərin onların "xəyanətkarlar kimi" asılması ilə nəticələnəcəyini, Suriya xalqına isə "heç bir xeyrin dəyməyəcəyini" açıqlamışdır.[369] Nordbrux əl-Cundinin sitatını belə tərcümə etmişdir:[370]
|
|
Biz irqçi idik, nasizmə heyran idik, onun kitablarını və düşüncə mənbələrini, xüsusilə Nitşenin "Zərdüşt belə deyirdi", Fixtenin "Alman millətinə müraciətlər", H. S. Çemberlenin "On doqquzuncu Əsrin Əsasları" və Darrenin "İrq" əsərlərini oxuyurduq. Biz "Mənim mübarizəm"i tərcümə etməyi ilk düşünənlər idik. Dəməşqdə bu dövrdə yaşamış hər kəs ərəb xalqının nasizmə meyilini qiymətləndirə bilər. Nasizm onların intiqamını alan qüvvə idi. Məğlub olan təbii olaraq qalibi heyran edir, lakin biz fərqli bir məktəb idik. Ərəb Milli Partiyasının prinsipləri həm də ərəb BƏƏS Partiyasının öz prinsipləridir. Onlara dərindən baxmayanlar nasizmin təsirindən yanılmış ola bilərlər. |
|
Nordbrux bəəsçi fikirlərin nasizmlə münasibətini daha geniş kontekstdə təhlil edərək bildirmişdir ki, Ərsuzi və Əfləqin yazılarında nasional-sosialist mənbələrə açıq istinadlar yox idi, lakin nasizm bu çevrələrdə cəmiyyət, tarix və mədəniyyət haqqında düşüncələrə nəzərəçarpacaq təsir göstərmişdi. Onun fikrinə görə, erkən bəəsçi düşüncədə "ərəb millətinə aid edilən əbədi mesaj ideyası" və "kommunizmin milli düşüncənin inkarı kimi qavranılması" kimi iki əsas mövqe formalaşmışdı. Bu ideyalar, Nordbruxa görə, nasist düşüncə strukturları ilə səsləşir və erkən bəəsçi yazılarda üstün ərəb millətinə dair essensialist təsəvvürlərin izləri müşahidə olunur. O, əlavə etmişdir ki, burada ən mühüm paralellərdən biri bəəsçilərin kommunizmi icmaya yönəlmiş təhlükə və antinasional dünyagörüşü kimi təqdim etməsinin nasist antikommunist təbliğatı ilə yaxınlıq təşkil etməsi olmuşdur.[371]
1933-cü ildə qurulan Gənc Misir Partiyası dövrün siyasi dairələrində tez-tez "faşist" meyilli olmaqda ittiham olunurdu. Partiyanın gənclər qanadı "Yaşıl köynəklər" adlanırdı və onlar müntəzəm olaraq, Vəfd Partiyasının "Mavi köynəklər"i ilə yürüşlər və küçə döyüşlərində üz-üzə gəlirdilər.[372] Hərəkatın qurucusu və lideri Əhməd Hüseyn nasist Almaniyasına səfəri zamanı İmperiya Əmək Xidmətini hamının bərabər əmək fəaliyyəti ilə birləşdiyi, sinfi ayrı-seçkiliyin olmadığı "həqiqi islam cəmiyyətinə qayıdış" nümunəsi kimi təqdim etmişdi. O, Adolf Hitlərə ünvanladığı məktubda Almaniyanın iqtisadi dirçəlişini və məcburi əmək vasitəsilə sinfi qarşıdurmaların aradan qalxmasını tərifləmişdi.[373][374]
1934-cü ildə Hüseyn Qahirədə yerləşən Almaniya səfirliyində Eberhard fon Ştorer ilə görüşmüş, Almaniyaya səfər etmək üçün viza istəmişdi, lakin Ştorer sonradan bu görüşlərdən imtina etmiş və Gənc Misir Partiyasının "maliyyə baxımından son dərəcə zəif" olduğunu, siyasi baxımdan "böyük əhəmiyyət kəsb etmədiyini" qeyd etmişdi.[375]
Hüseynin nasist Almaniyası ilə münasibətləri sonradan dəyişmişdi. O, Münhen böhranı zamanı Adolf Hitleri açıq şəkildə tənqid edərək bildirmişdi ki, bütün beynəlxalq diplomatik səylərə və Çexoslovakiyanın verdiyi imtiyazlara baxmayaraq müharibə başlanacağı halda Hitler "öz təkəbbürünü və istəklərini təmin etmək üçün dünyanı məhv etmək istəyən dəliliklə hərəkət edən bir şəxs" olacaqdı. Hüseyn bu dövrdə Ox dövlətlərinin ekspansionist siyasətini də "fəth və təcavüz isteriyası" adlandırmış, onlara qarşı mənfi münasibət sərgiləmişdi.[373]
Bununla belə, tarixçi Ceyms Yankovskinin vurğulamışdır, bu münasibətlərin mürəkkəb və dəyişkən təbiəti nəzərə alınmalıdır. O qeyd etmişdir ki, Gənc Misir Partiyasının faşist dövlətlərə yönəlik bütünlüklə mənfi mövqe sərgilədiyini demək düzgün olmazdı. Əksinə, 1930-cu illərin sonlarına doğru bəzi faşist ideyalar bu hərəkat üzərində əhəmiyyətli təsir göstərmişdi, lakin bu təsirlərə baxmayaraq, partiya "müharibəqabağı gərgin bir il ərzində Ox güclərinin açıq müdafiəçisi kimi çıxış etməmişdi".[376]
1932-ci ildə Antun Saada tərəfindən təsis edilmiş Suriya Sosial Milliyyətçi Partiyası (SSMP) təşkilati struktur və simvolikada Avropanın faşist hərəkatlarından ilham almışdı. Partiyanın rəmzi olan "qırmızı qasırğa" nasist Almaniyasında istifadə edilən svastikanı xatırladan dizayna malik idi.[377] Saadanın lider kimi tanınması da oxşar simvolizm daşıyırdı. O, nasistlərin "fürer"inə bənzədilərək "əz-Zəim" (rəhbər) titulunu qəbul etmişdi. SSMP-nin partiya himni də Almaniyanın dövlət himninin melodiyasına uyğunlaşdırılmışdı.[378] Saada partiyanı suriyalıları "ayrı və təbii olaraq üstün irq" kimi tanıyan bir ideoloji təməl üzərində qurmuşdu.[379]
Suriya və Livan siyasi mühitində uzun illər fəaliyyət göstərən partiya xüsusilə Əsəd rejiminin hakimiyyəti dövründə rejimə qarşı çıxan siyasi qrupları və fərdləri "daxili yəhudilər" kimi stiqmatizasiya etmişdir. Bu, onun antisemitizmə açıq və ya gizli meyllərinin davamlılıq göstərdiyini nümayiş etdirir.[380]
Saadanın İkinci Dünya müharibəsi dövründə faşist İtaliyası və nasist Almaniyası ilə gizli əlaqələr saxladığına dair iddialar zaman-zaman səsləndirilmişdir.[381] Bəzi tədqiqatçılar SSMP-nin ideoloji və struktur baxımından Avropa faşist hərəkatlarına bənzədiyini və simvollarında nasist vizual dilindən istifadə edildiyini qeyd etmişlər. Bununla belə, bu tənqidlər partiya daxilində rədd olunur və rəsmi ritorikada qəbul edilmir.[382][383][384] Bundan başqa, "Bellingcat" araşdırma təşkilatı SSMP-ni "şiddətli antisemit, faşist və ifrat sağla beynəlxalq əlaqələri olan" bir qurum kimi xarakterizə etmişdir.[385]
Tədqiqatçılar və siyasi təhlilçilər Suriya Sosial Milliyyətçi Partiyasının ideologiyasının mahiyyəti barədə yekdil mövqeyə malik deyillər. Məsələn, "L'Orient-Le Jour" jurnalında dərc edilmiş təhlildə qeyd olunmuşdur ki, Antun Saadanın milli baxışı irqi yox, coğrafi məkan mənsubiyyətinə əsaslanmış və tərəfdarları onun partiya rəmzini – qırmızı qasırğanı nasist simvolları ilə tanış olmamışdan əvvəl qəbul etdiyini iddia etmişdilər. Bu yanaşma partiyanın ideoloji orijinallığını vurğulamaq məqsədi güdürdü.[386] Kristofer Solomon SSMP-nin Livanda BƏƏS rejiminin işğala qarşı çıxış etdiyini və bu səbəbdən siyasi spektrin sol cinahında yerləşdirilə biləcəyini irəli sürmüşdür. Bununla belə, digər mənbələr SSMP-ni konkret şəkildə ideoloji olaraq təsnif etməkdən çəkinmişdir. SSMP-nin siyasi rəqibləri Antun Saadanı İkinci Dünya müharibəsi dövründə nasistlərlə əməkdaşlıq etmiş faşist ideoloq kimi təqdim etmişdilər.[387]
Saada bu ittihamlardan xəbərdar idi və 1 iyun 1935-ci ildə etdiyi çıxışda cavab olaraq demişdi:[388][389]
|
|
Suriya Sosial Milliyyətçi Partiyasının sistemi hitlerçi və ya faşist sistem yox, ancaq sırf Suriya sistemidir. Bu, faydasız təqlidə yox, xalqımızın xüsusiyyətlərindən biri olan əsas orijinallığa əsaslanır. |
|
Partiyanın bu simvolik yaxınlığı onun nasist ideologiyası ilə tam identifikasiyası mənasına gəlmirdi. Saada Argentinada SSMP-nin lokal mətbuat orqanının nasist Almaniyasına və Ox dövlətlərinə açıq dəstəyini öyrənən zaman qəzetin baş redaktoruna ünvanladığı geniş izahat məktubunda bu mövqeyin partiyanın əsas ideoloji xəttini təhrif etdiyini vurğulamışdı. O, SSMP-nin nə nasional-sosialist ideologiyasını mənimsədiyini, nə də Müttəfiq qüvvələr və ya Ox dövlətlərinə tərəf tutduğunu, əksinə, hər hansı beynəlxalq bloka qarşı neytral qalmaq prinsipinə sadiq olduğunu bildirmişdi.[390] Tədqiqatçı Vissam Sami Saadanın 1947-ci ildə nəşr etdirdiyi "Suriya əl-Cədidə" qəzetində partiyanın siyasətini idarə heyətinə ünvanladığı məktubda aydın şəkildə müəyyən etdiyini bildirir. Saada burada SSMP-nin "xarici siyasətlə qarışmayan Suriya milliyyətçi siyasəti" yürütməli olduğunu qeyd etmiş və partiyanın faşist, nasist, "demokratik", kommunist və ya bolşevik olmadığını vurğulamışdır.[391]
1930–1940-cı illərdə ərəb dünyasında faşizm və nasizmə münasibət son illərdə tarixçilər tərəfindən daha kompleks və çoxşaxəli bir baxışla tədqiq olunmağa başlanmışdır. Əvvəllər bu dövrə dair aparılan tədqiqatlarda əsas diqqət nasist və faşist rejimlərinə rəğbət bəsləyən ərəb qüvvələrinə yönəlmiş, bu ideologiyaların regionda geniş təsirə malik olduğu iddia olunmuşdur, lakin son dövrün akademik yanaşmaları bu narrativi tənqid edir və ərəb siyasi düşüncəsində həmin ideologiyaların yalnız bir komponent olduğunu vurğulayır. Faşizm və nasizm bu dövrdə kommunizm, liberalizm və konstitusionalizm kimi digər ideoloji axınlarla yanaşı müzakirə edilir, bu kontekstdə ərəb dünyasında mühüm antifaşist və antinasist reaksiyaların mövcud olduğu göstərilir.[392][393]
Ərəb dünyasının İkinci Dünya müharibəsindəki mövqeyinə dair bu müzakirələr ilk dəfə 1946-cı ildə Amerika Xristian Fələstin Komitəsi tərəfindən nəşr edilən "Ərəb müharibə səyləri: Sənədləşdirilmiş hesabat" adlı sənəddə ortaya çıxmışdır. Hesabatda ərəb dövlətlərinin Müttəfiq dövlətləri ilə əməkdaşlıqda könülsüz olduğu, əvəzində Ox dövlətləri ilə asanlıqla kollaborsionizmə meyilli olduqları irəli sürülmüşdür.[394] Bu iddia misirli milliyyətçi Əhməd Hüseyn tərəfindən dərhal rədd edilmiş, sənədin Misirin müharibə dövründə Müttəfiq dövlətlərinə verdiyi dəstəyi bilərəkdən görməzdən gəldiyi və qiymətləndirmədiyi bildirilmişdir.[395]
Bu müzakirələr müasir tarixşünaslıqda da əhəmiyyətli yer tutur. İsrail tarixçisi İsrael Gerşoni "Ərəblərin faşizm və nasizmə cavabları – Cəlbedicilik və rəddetmə" əsərində ərəb–İsrail münasibətlərinin tarixi hadisələrin siyasi məqsədlər naminə istifadəsi ilə müşayiət olunduğunu və bu fonda "narrativlər müharibəsi"nin formalaşdığını irəli sürmüşdür. Gerşoni qeyd etmişdir ki, müəyyən tarixi epizodlar, xüsusilə də Yerusəlimin Baş müftisi Əl-Hac Əmin əl-Hüseyninin nasist Almaniyası ilə əlaqələri ərəb dünyasının bütövlükdə nasistlərlə əməkdaşlıq etdiyinə dair sübut kimi təqdim edilmişdir. Onun fikrinə görə, burada rəsmi siyasi ritorika ilə akademik araşdırmalar arasındakı fərqi nəzərə almaq vacibdir. Alimlərin əl-Hüseyninin nasistlərlə əlaqələrinə daha ehtiyatlı və kontekstual yanaşmaqlarına baxmayaraq, bəzən onların əsərlərində də ərəb dünyasının nasizmi geniş şəkildə dəstəklədiyini iddia edən ümumiləşdirmələr yer ala bilir.[396]
Gerşoni həmçinin vurğulamışdır ki, ərəb–İsrail münaqişəsinin Fələstin–İsrail münaqişəsi kimi yenidən çərçivələndirilməsi bu qarşılıqlı demonizasiyanı daha da gücləndirmişdir. İsrail və yəhudi tərəfdə bu, Holokostun inkarına qarşı həssaslıqla yanaşı, əl-Hüseyninin nasist antisemitizminə meyli və onun vəhşiliklərdəki rolu üzərindən nasist–müfti əməkdaşlığının geniş və bəzən həddindən artıq tədqiqinə səbəb olmuşdur. Beləliklə, Gerşoniyə görə, faşizm və nasizmin ərəb dünyasındakı tarixi yalnız simpatiya və ya əməkdaşlıq kimi sadələşdirilmiş şərhlərlə izah edilə bilməz. Onun fikrinə görə, bu mövzu daha dərin və çoxlaylı sosial-siyasi kontekst daxilində başa düşülməlidir.[396]
London Universitetinin Şərq və Afrika Tədqiqatları Məktəbində İnkişaf tədqiqatları üzrə professor olan Jilber Aşkarın fikrinə görə, mövcud tarixi narrativlər ərəb dünyasında kollaborasionizmə həddindən artıq vurğu edir, bunun müqabilində isə regionun mütərəqqi və antifaşist siyasi tarixini kölgədə qoyur. Aşkar bu mövqeyin formalaşmasında sionist dairələrin təsirli rol oynadığını və onların partizan məqsədlərlə Yaxın Şərqdə nasistlərlə kollaborsionizm mövzusunu qabartdığını iddia etmişdir. Onun fikrinə görə, ərəb dünyasında siyasi münasibətlərin əsas istiqaməti antikolonializm və antisionizm olmuş, antisemitizm isə yalnız nisbətən kiçik bir fraksiyaya aid edilmişdir. Aşkar bildirmişdir ki, ərəb cəmiyyətlərinin əksəriyyəti faktiki olaraq Müttəfiq dövlətləri dəstəkləmiş və Ox dövlətlərinə qarşı çıxış etmişdilər. O, yazmışdır:[397]
|
|
Sionistlərin ərəb dünyasına dair narrativi əsasən bir sima – nasistlərlə əməkdaşlıq etmiş Qüds müftisi Hacı Əmin əl-Hüseyni ətrafında cəmlənmişdir. Buna baxmayaraq, tarixə geniş nəzər saldıqda bu münasibətlər xeyli müxtəlif mənzərə yaradır. Nasizmə və Hitlerə ilkin reaksiyalar, xüsusilə ərəb intellektualları tərəfindən göstərilən münasibət totalitar, irqçi və imperialist bir fenomenə yönəlmiş kəskin tənqidlər şəklində olmuşdur. Nasizmin əleyhinə çıxanlar arasında Qərb liberal düşüncəsinə meyilli şəxslərlə yanaşı, onu imperializmin yeni forması kimi görən marksistlər və solçu milliyyətçilər də yer alırdı. Əslində, ərəb dünyasında nasist ideologiyası ilə həmahənglik quran yeganə cərəyan islam fundamentalizmi idi, lakin bu tendensiya bütün islam və ya islamçı hərəkatlara yox, yalnız bu ideologiyanın ən irticaçı interpretasiyalarına malik qruplara aid idi. Bu radikal qruplar Qərbdə hökm sürən antisemit münasibətləri Fələstində baş verənlərə cavab olaraq qəbul etmişdilər. |
|
Aşkara görə, ərəb dünyasında nasizmə qarşı vahid və yekdil münasibət formalaşmamışdır. O, qeyd etmişdir:[398]
|
|
İlk növbədə, ərəblər kimi yekcins bir anlayış yoxdur. Ərəb diskursundan tək bir forma kimi danışmaq səhv hərəkətdir. Ərəb dünyası fərqli ideoloji mövqelərlə səciyyələnir. O dövrün əsas ideoloji axınları dörd istiqamətdə təmsil olunurdu. Onlar Qərb liberalizmi, marksizm, milliyyətçilik və islam fundamentalizmi idilər. Bu istiqamətlərdən ikisi – Qərb liberalizmi və marksizm nasizmə açıq şəkildə qarşı çıxırdı. Bu, həm maarifçilik irsinin təsiri, həm də nasizmin irqçiliklə assosiasiya olunması ilə bağlı idi. Digər tərəfdən, onların geosiyasi meyilləri də bu münasibətə təsir göstərirdi. Ərəb milliyyətçiliyi bu məsələdə ziddiyyətli mövqe tutmuşdu. Dərin analiz aparılanda müşahidə olunur ki, nasist təbliğatını açıq şəkildə mənimsəyən milliyyətçi qrupların sayı çox azdır. Nasist ideologiyasının ərəb dünyasındakı yeganə açıq klonu Antun Saada tərəfindən Livanda təsis edilən Suriya Sosial Milliyyətçi Partiyasıdır. Misirdə fəaliyyət aparmış Gənc Misir Partiyası da bir müddət nasizmə yaxınlıq göstərmişdi, lakin bu, davamlı bir oriyentasiya olmamış, sonradan dəyişmişdi. Həmçinin, 1940-cı illərdən başlayaraq BƏƏS Partiyasının nasizmdən ilham aldığına dair ittihamlar tamamilə əsassızdır. |
|
Ərəb dünyasında nasizmə münasibətin bu cür çoxşaxəli və mürəkkəb olması müasir siyasətdə tez-tez manipulyasiya obyekti olmuşdur. İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahunun 2015-ci ildə Dünya Sionist Konqresindəki çıxışı bu müstəvidə mübahisələr doğurmuşdur. Netanyahu burada iddia etmişdi ki, "Son həll" ideyası Hitlerin deyil, məhz Əl-Hüseyninin təşəbbüsü ilə formalaşmışdır. Bu bəyanat geniş rezonans doğurmuş və Holokost revizionizmi ilə bağlı ittihamlarla qarşılanmışdır.[399][400][401][402][403][404][405][406][407][408][409][410] 2022-ci ildə "Yad Vaşem" Holokost memorialında əl-Hüseyni ilə Hitlerin birlikdə yer aldığı döşəmədən tavana qədər olan fotoşəklin sərgilənməsi ətrafında ciddi mübahisələr yaranmışdır. Aşkar qeyd etmişdir ki, bu cür hallar tarixdən "siyasi silah" kimi istifadə hallarının bariz nümunələridir.[411][412]
- ↑ Auşvits Memorial və Muzeyi müsəlmanların sayını 58-ə çatdırır, lakin bura müsəlman SSRİ hərbi əsirləri də daxildir.[60]
- ↑ Aşkar iddia etmişdir ki, Vildin 1985-ci ildə buraxdığı məqalədə iki paraqraf sıradan çıxmışdı. O, əlavə etmişdir ki, Vild "Darrenin "İrq" əsəri" mətnini "irq barəsində olan" kimi səhv tərcümə etmişdir. Burada Darrenin "İrq" əsəri dedikdə, Rixard Valter Darrenin "Qanın və torpağın yeni nəcibliyi" əsəri nəzərdə tutulur və bu əsər fransız dilinə "Yarış: Qan və torpağın yeni soyluluğu" kimi tərcümə olunmuşdur.[362]
- ↑ I Gershoni, J Jankowsi "Confronting Fascism in Egypt" (Stanford University Press, 2009) https://www.sup.org/books/middle-east-studies/confronting-fascism-egypt
- ↑ Line Khatib Quest for Democracy: Liberalism in the Modern Arab World (Cambridge University Press, 2023) DOI:10.1017/9781108591331
- ↑ Copeland, Miles. The Game Player: Confessions of the CIA's original political operative. 1989. p. 181. "Most of them (the Nazis) were also anti-Arab, although they had the wit to conceal that fact."
- ↑ Bougarel, Xavier; Korb, Alexander; Petke, Stefan; Zaugg, Franziska. Muslim SS units in the Balkans and the Soviet Union // Böhler, Jochen; Gerwarth, Robert (redaktorlar ). The Waffen-SS: A European History. Oxford: Oxford University Press. 2016 [2016]. 252–283. doi:10.1093/acprof:oso/9780198790556.003.0008. ISBN 9780198790556. OCLC 970401339.
- ↑ • Hajj Amin al-Husayni: Wartime Propagandist // Holocaust Encyclopedia. Washington, D.C.: United States Holocaust Memorial Museum. 2020. 14 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 October 2020.
- ↑ Hajj Amin al-Husayni: Arab Nationalist and Muslim Leader // Holocaust Encyclopedia. Washington, D.C.: United States Holocaust Memorial Museum. 2020. 14 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 October 2020.
- ↑ Achcar, 2010. səh. 35–63
- ↑ Herf, 2009a. səh. 709
- ↑ Baldinetti, 2011. səh. 408
- ↑ 1 2 Goldenbaum, 2016
- ↑ Nicosia, 2015. səh. 271Indeed, as far as North Africa was concerned, Berlin had to appeal to two different constituencies with very different and mutually exclusive interests and goals.
- ↑ Nafi, Basheer M. "The Arabs and the Axis: 1933–1940". Arab Studies Quarterly, Vol. 19, Issue 2, Spring 1997
- ↑ 1 2 Mallmann, Cüppers, 2010
- ↑ 1 2 Churchill, Winston (1950). The Second World War, Volume III, The Grand Alliance. Boston: Houghton Mifflin Company, p. 234; Kurowski, Franz (2005). The Brandenburger Commandos: Germany's Elite Warrior Spies in World War II. Mechanicsburg, Pennsylvania: Stackpole Book. ISBN 978-0-8117-3250-5, 10: p. 141
- ↑ Wildangel, 2012. səh. 530
- ↑ 1 2 Hitler's apocalypse: Jews and the Nazi legacy, Robert S. Wistrich, Weidenfeld & Nicolson, 17 Oct 1985, p. 59
- ↑ Motadel, 2014. səh. 93
- ↑ Nilsson, Mikael. Hitler Redux: The Incredible History of Hitler's So-Called Table Talks (ingilis). Routledge. 15 September 2020. 12, 88, 113, 143, and 197. ISBN 978-1-000-17329-1. İstifadə tarixi: 17 April 2025.
- ↑ 1 2 Nilsson, Mikael. "Constructing a Pseudo-Hitler? The question of the authenticity of Hitlers politisches Testament". European Review of History: Revue européenne d'histoire. 26 (5). 3 September 2019: 871–891. doi:10.1080/13507486.2018.1532983. İstifadə tarixi: 17 April 2025.
- ↑ Herf, 2009
- ↑ 1 2 Herf, 2009. səh. 40
- ↑ Schmidt, H. D. "The Nazi Party in Palestine and the Levant 1932–9". International Affairs. 28 (4). 1952: 460–469. doi:10.2307/2604176. ISSN 0020-5850. JSTOR 2604176.
- ↑ "German Exploitation of Arab Nationalist Movements in World War II" by Gen. Hellmuth Felmy and Gen, Walter Warlimont, Historical Division, Headquarters, United States Army, Europe, Foreign Military Studies Branch, 1952, p. 11, by Gen. Haider
- ↑ Hajj Amin al-Husayni: Wartime Propagandist // Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. 14 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 November 2019.
- ↑ Fisk, Robert. The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East. London: Knopf Doubleday Publishing Group. 2007 [2005]. səh. 459. ISBN 978-0-307-42871-4. OCLC 84904295.
- ↑ Nilsson, Mikael. Hitler Redux: The Incredible History of Hitler's So-Called Table Talks (ingilis). Routledge. 15 September 2020. 2, 34. ISBN 978-1-000-17329-1. İstifadə tarixi: 17 April 2025.
- ↑ Cameron, Norman; Stevens, R. H.; Weinberg, Gerhard L.; Trevor-Roper, H. R. Hitler's Table Talk 1941–1944: Secret Conversations. New York: Enigma Books. 2007. səh. 667. ISBN 978-1936274932.
- ↑ Achcar, 2010. səh. 125–126
- ↑ Achcar, 2010. səh. 125
- ↑ Wild, 1985. səh. 140Wir werden weiterhin die Unruhe in Fernost und in Arabien schiiren. Denken wir als Herren und sehen in diesen V6lkern bestenfalls lackierte Halbaffen, die die Knute spiir wollen.
- ↑ Herf, 2009. səh. 15–16
- ↑ Mallmann, Cüppers, 2010. səh. 32
- ↑ Motadel, 2014. səh. 130
- ↑ David G, Dalin John F. Rothmann. Icon of Evil: Hitler's Mufti and the Rise of Radical Islam. Transaction Publishers. 2009. ISBN 978-1-4128-1077-7.
- ↑ Nicosia, 2015. səh. 60
- ↑ Nicosia, 2015. səh. 61
- ↑ Höpp, Gerhard. "'Jeopardies of Memory': Arab Inmates in National Socialist Concentration Camps". Asien Afrika Latinamerika (ingilis). 30 (5). October 2002: 373–386. doi:10.1080/03233790216120. ISSN 0323-3790. 20 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 October 2023.
- ↑ Höpp, 2010. səh. 171
- ↑ "Mohamed Helmy". encyclopedia.ushmm.org (ingilis). 9 August 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-09.
- ↑ "Mohamed Helmy". encyclopedia.ushmm.org (ingilis). 9 August 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-06.
- ↑ "Dr. Mohamed Helmy and Frieda Szturmann | Righteous Among the Nations". www.yadvashem.org (ingilis). 25 July 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-06.
- ↑ "Hans Hauck". Vergessene Biografien – Migranten und Schwarze Menschen im Nationalsozialismus (alman). 6 July 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-05.
- ↑ Höpp, 2010. səh. 200
- ↑ Höpp, 2010. səh. 202–203
- ↑ Genevée, Frédérick, "HAJJE Antoine, Joseph, François", Le Maitron (fransız), Paris: Maitron/Editions de l'Atelier, 2021-07-20, 26 February 2024 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2024-02-04
- ↑ "Antuwan al-Haqq". Vergessene Biografien – Migranten und Schwarze Menschen im Nationalsozialismus (alman). 6 July 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-05.
- ↑ "La mémoire de trois avocats communistes". L'Humanité (fransız). 1996-09-23. 5 Feb 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-05.
- ↑ Geracy. "HAJJE Antoine (1904–1941)". memoire.avocatparis.org (fransız). 5 February 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-05.
- ↑ "Mohamed Sliman". Vergessene Biografien – Migranten und Schwarze Menschen im Nationalsozialismus (alman). 6 July 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-06.
- ↑ Höpp, 2010. səh. 203
- ↑ "Mohamed Sliman". Vergessene Biografien – Migranten und Schwarze Menschen im Nationalsozialismus (alman). İstifadə tarixi: 2024-09-27.
- ↑ Wien, Wildangel, 2021. səh. 240
- ↑ "Laltab, Mohamed". base.auschwitz.org. 5 February 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-05.
- ↑ Cardon, Pierre. "LATTAB Mohamed". Le convoi des otages communistes du 6 juillet 1942 (fransız). 2013-11-12. 5 February 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-05.
- ↑ "Mémoire Vive – Mohamed LATTAB – 45730". memoirevive.org. 1 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-05.
- ↑ "Abdallah ben Ahmed". Vergessene Biografien – Migranten und Schwarze Menschen im Nationalsozialismus (alman). 6 July 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-05.
- ↑ "Salem Ammamouche". Vergessene Biografien – Migranten und Schwarze Menschen im Nationalsozialismus (alman). 6 July 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-05.
- ↑ Höpp, 2010. səh. 198
- ↑ "Forgotten heroes". Arolsen Archives (ingilis). 2019-10-22. 13 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-04.
- ↑ "Which Religious Denominations Did the People Deported to Auschwitz Belong To?". www.auschwitz.org. 24 April 2006. İstifadə tarixi: 2023-11-17.
- ↑ Höpp, 2010. səh. 212–213
- ↑ Höpp, 2010. səh. 186
- ↑ 1 2 Höpp, 2010. səh. 212
- ↑ Ahmida, 2020. səh. 9–10
- ↑ 1 2 Ahmida, 2020. səh. 172
- ↑ Bernhard, 2013. səh. 617–643
- ↑ 1 2 Nicosia, 1980. səh. 355
- ↑ Nicosia, 1980. səh. 354
- ↑ Nicosia, 2015. səh. 81–82
- ↑ Herf, 2009. səh. 29
- ↑ Herf, 2009. səh. 28–29, 30
- ↑ Nicosia, 2015. səh. 108–109
- ↑ Nicosia, 1980. səh. 364
- ↑ Nicosia, 2015. səh. 109
- ↑ Herf, 2009a
- ↑ 1 2 Krämer, 1989. səh. 138
- ↑ Herf, 2009. səh. 125–126
- ↑ Herf, 2009a. səh. 725
- ↑ Beinin, Joel. "Review of Nazi Propaganda for the Arab World; From Empathy to Denial: Arab Responses to the Holocaust". International Journal of Middle East Studies. 42 (4). 2010: 609. ISSN 0020-7438. JSTOR 41308720.
- ↑ Beinin, 2010. səh. 691
- ↑ Gershoni, 2014. səh. 116
- ↑ Dodd, Stuart Carter. A pioneer radio poll in Lebanon, Syria and Palestine. Jerusalem: The Government Printer. 1943. OCLC 04123105.
- ↑ Jankowsi, James. The View from the Embassy: British Assessments of Egyptian Attitudes during World War II // Gershoni, Israel (redaktor). Arab Responses to Fascism and Nazism: Attraction and Repulsion. University of Texas Press. 2014. 174–175. ISBN 9780292757455.
- ↑ Motadel, David. "The Global Authoritarian Moment and the Revolt against Empire" (PDF). The American Historical Review. 124 (3). 2019: 843–877. doi:10.1093/ahr/rhy571. ISSN 0002-8762. İstifadə tarixi: 2024-12-22.
- ↑ Arielli, Nir. Fascist Italy and the Middle East, 1933–40. Palgrave Macmillan. 2010. səh. 185. ISBN 978-0-230-23160-3. OCLC 548583319.
- ↑ Motadel, 2014. səh. 313
- ↑ Friedmann, Jan. "World War II: New Research Taints Image of Desert Fox Rommel". Der Spiegel. 23 May 2007. 22 May 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 September 2010.
- ↑ Wild, 1985. səh. 128
- ↑ "The Mufti and the Führer". JVL. 18 January 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-14.
- ↑ McKale, Donald M. Curt Prüfer, German diplomat from the Kaiser to Hitler. Kent State University Press. 1987. səh. 168. ISBN 978-0-87338-345-5.
- ↑ "The Farhud". United States Holocaust Memorial Museum. 14 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-14.
- ↑ Patterson, David. A Genealogy of Evil: Anti-Semitism from Nazism to Islamic Jihad. Cambridge University Press. 2010. səh. 114. ISBN 978-0-521-13261-9.
- ↑ Lewis, Bernard. The Middle East: A Brief History of the last 2,000 Years. Simon & Schuster. 1995. səh. 349. ISBN 978-0-684-80712-6.
- ↑ Documents on German Foreign Policy 1918–1945, Series D, Vol XIII, London, 1964, p. 881
- ↑ Akten zur deutschen auswärtigen Politik, Series D, Vol. XIII, 2, No. 515
- ↑ Hitlers Weisungen für die Kriegführung 1939–1945, ed. by Walther Hubatsch (Frankfurt: Bernard und Graefe, 1962) pp. 129–39
- ↑ Mattar, Philip. The Mufti of Jerusalem: Haj Amin al-Husseini and the Palestinian National Movement. Columbia University Press. 1992. səh. 100. ISBN 978-0-231-06463-7.
- ↑ Nazi War Crimes & Japanese Imperial Government Records Interagency Working Group Final Report to the United States Congress April 2007, [1] Arxivləşdirilib 8 yanvar 2018 at the Wayback Machine, p. 87
- ↑ Collins, Larry and Lapierre, Dominique (1972): O Jerusalem!, Simon & Schuster, ISBN 0-671-66241-4, pp. 49, 50
- ↑ Collins & Lapierre, pp. 49, 50 : "Fully aware of the Final Solution, he had done his best to see that none of the intended victims were diverted to Palestine on their way to Reichsfuhrer Heinrich Himmler's gas chambers."
- ↑ Achcar, 2010. səh. 154
- ↑ Sven F. Kellerhoff Delving Into Nazi Germany's Arabic Language Propaganda Arxivləşdirilib 15 noyabr 2016 at the Wayback Machine
- ↑ "Jews of the Maghreb on the eve of World War II". encyclopedia.ushmm.org (ingilis). 16 September 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-02.
- ↑ Lewis, Bernard. What went wrong? the clash between Islam and modernity in the Middle East (4th. impr). London: Weidenfeld & Nicolson. 2002. səh. 154. ISBN 978-0-297-82929-4.
- ↑ Fieni, David. Decadent Orientalisms: The Decay of Colonial Modernity. Fordham University Press. 2020. səh. 84. ISBN 9780823286409.
In detailing the ways that European anti-Jewish anti-Semitism was imported to the colony and embedded within Muslim society, I am in no way trying to diminish or excuse racism coming from Arabs or Muslims directed at Jews, nor that coming from Jews aimed at Arabs or Muslims.
- ↑ "The International League Against Anti-Semitism in North Africa". encyclopedia.ushmm.org (ingilis). 3 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-02.
- ↑ Boum, 2014. səh. 566
- ↑ Boum, 2014. səh. 565
- ↑ Fitrawe, Abder-Rahmane. Le Racisme et l'islam, par Abder-Rahmane Fitrawe (fransız). Races et racisme. 1939.
- ↑ "al-Jinsīyah wa-al-Islām / bi-qalam ʻAbd al-Raḥmān Fītrāw = Le racisme et l'Islam / par Abder-Rahmane Fitrawe. – Collections Search – United States Holocaust Memorial Museum". collections.ushmm.org. 9 November 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-09.
- ↑ "The International League Against Anti-Semitism in North Africa". encyclopedia.ushmm.org (ingilis). 3 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-09.
- ↑ Boum, 2014. səh. 561
- ↑ Fitrawe (1939) p. 5, digitized here Arxivləşdirilib 17 may 2024 at the Wayback Machine
- ↑ Atlas of the Holocaust, by Martin Gilbert (New York: William Morrow & Company; 1993)Şablon:ISBN?
- ↑ Gilbert, Martin. The Holocaust: A History of the Jews of Europe During the Second World War. Henry Holt and Co. 1985. səh. 281. ISBN 9780805003482.
- ↑ Longerich, Peter. Holocaust. OUP Oxford. 2010. ISBN 9780192804365.
- ↑ Satloff, 2006. səh. 209
- ↑ "Jewish Resistance in Algeria | Facing History & Ourselves". www.facinghistory.org (ingilis). 2023-06-30. 30 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-30.
- ↑ ushi. "Forgotten Torch: The Untold Story of the Jewish Resistance in Algeria". Museum of the Jewish People (ingilis). 2018-01-11. 30 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-30.
- ↑ "The Jews Who Helped the Americans Free Algeria From the Nazis". Haaretz (ingilis). 16 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-30.
- ↑ Sheryl Ochayon. "The International School for Holocaust Studies". Yad Vashem. 17 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 September 2013.
- ↑ Boum, Aomar; Stein, Sarah Abrevaya. "80 years ago, Nazi Germany occupied Tunisia – but North Africans' experiences of World War II often go unheard". The Conversation (ingilis). 15 November 2022. 30 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-30.
- ↑ Boum, Aomar; Stein, Sarah Abrevaya. "Labor and Internment Camps in North Africa". encyclopedia.ushmm.org (ingilis). 2019. 15 July 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-31.
- ↑ "Germany to compensate Algerian Holocaust survivors – DW – 02/05/2018" (ingilis). Deutsche Welle. 30 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-30.
- ↑ Satloff, 2006. səh. 115
- ↑ Muʾaddab, ʿAbd al-Wahhāb al-; Stora, Benjamin. The Diverse Reactions to Nazism by Leaders in the Muslim Countries // A History of Jewish-Muslim Relations: From the Origins to the Present Day. Princeton, NJ Oxford: Princeton University Press. 2013. səh. 366. ISBN 978-0-691-15127-4.
- ↑ Katz, 2015. səh. 145
- ↑ Abitbol, 2013. səh. 350
- ↑ "Jews stand up for Muslims, as Muslims once stood up for them | +972 Magazine". 972mag.com (ingilis). 4 February 2017. 11 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-31.
- ↑ Satloff, 2006. səh. 116
- ↑ Lipstadt, Deborah. "The Schindlers of the Middle East". The Washington Post (ingilis). 2006-12-10. ISSN 0190-8286. 14 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-28.
- ↑ "The role of the Jewish underground in the American landing in Algiers, 1940–1942 / Gitta Amipaz-Silber | Gitta Amipaz-Silber | | The National Library of Israel". www.nli.org.il (ingilis). 2 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-28.
- ↑ Satloff, 2006. səh. 117
- ↑ Roberts, 2017. səh. 265
- ↑ Roberts, 2017. səh. 260
- ↑ Boum, Stein, 2022. səh. 102
- ↑ Michael, Marrus R. Vichy France and the Jews (2nd). Stanford: Stanford University Press. 2015. səh. 151. ISBN 9780465090051.
- ↑ Satloff, 2006. səh. 15
- ↑ "Article Details". acjna.org. 26 October 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-27.
- ↑ hradmin. "Benghabrit: The Muslim Rector who saved Jews from the Gestapo". The History Reader (ingilis). 2017-05-31. 2 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-27.
- ↑ Sciolino, Elaine. "Heroic Tale of Holocaust, With a Twist". The New York Times (ingilis). 2011-10-03. ISSN 0362-4331. 27 September 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-27.
- ↑ hradmin. "Benghabrit: The Muslim Rector who saved Jews from the Gestapo". The History Reader (ingilis). 2017-05-31. 2 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-27.
- ↑ "98671 - Monument Mauthausen III". monument-mauthausen.org. İstifadə tarixi: 2025-03-31.
- ↑ "Memorial Archives > Database Victims - Abbelkeker Mesli (__/__/1902 Khemis)". memorial-archives.international (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-03-31.
- ↑ Katz, 2015. səh. 143
- ↑ André, Marc. Une prison pour mémoire Montluc, de 1944 à nos jours. Lyon: ENS Éditions. 2022. ISBN 979-10-362-0575-0. OCLC 1363109813.
- ↑ Kolakowski, Kamila. "Héros oubliés". Arolsen Archives (fransız). 2019-10-21. 28 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-28.
- ↑ Katz, 2015. səh. 148
- ↑ Shefler, Gil Stern Stern. "Jewish–Muslim Ties in Maghreb Were Good Despite Nazis". The Jerusalem Post. 24 January 2011. 14 September 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 September 2017.
- ↑ Khalfa, Boualem; Alleg, Henri; Benzine, Abdelhamid. La grande aventure 'd'Alger républicain'. Paris: Messidor. 1987. səh. 256. ISBN 978-2-209-05946-1.
- ↑ Afridi, Mehnaz M. "The Role of Muslims and the Holocaust". academic.oup.com. 2014. doi:10.1093/oxfordhb/9780199935420.013.005. ISBN 978-0-19-993542-0. İstifadə tarixi: 2023-10-29.
- ↑ Berkani, Mohamed Arezki. Trois années de camps Un an de camp de concentration Deux ans de centre disciplinaire Djenien-Bou-Rezg sud oranais (1940 à 1943 régime Vichy) (fransız). 1965.
- ↑ Facing History & Ourselves, ""A" Algerian Muslim's Memories of Internment"" Arxivləşdirilib 8 iyul 2024 at the Wayback Machine, last updated June 30, 2023.
- ↑ An Algerian Muslim's Memories of Internment {1940–1943} in Boum and Stein, 2022 Arxivləşdirilib 24 noyabr 2023 at the Wayback Machine
- ↑ "Egypt Didn't Shill for the Nazis in World War II". Haaretz (ingilis). 11 June 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-27.
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 65
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 134
- ↑ "التنافس بين الفاشستية والهتلرية على استعباد الشعوب". الرسالة (89). 1935-03-18. 2 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-29.
- ↑ Gershoni, Israel. "Egyptian Liberalism in an Age of 'Crisis of Orientation': Al-Risala's Reaction to Fascism and Nazism, 1933–39". International Journal of Middle East Studies. 31 (4). 1999: 551–576. doi:10.1017/S0020743800057093. ISSN 0020-7438. JSTOR 176462.
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 136–137
- ↑ "من أرض البكم . الثقافة الألمانية في عصر النازي". الرسالة (169). 1936-09-28. 28 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-28.
- ↑ Gershoni, Israel. "Egyptian Liberalism in an Age of 'Crisis of Orientation': Al-Risāla'S Reaction to Fascism and Nazism, 1933–39". International Journal of Middle East Studies (ingilis). 31 (4). November 1999: 551–576. doi:10.1017/S0020743800057093. ISSN 1471-6380. 28 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 October 2023.
- ↑ الزيات, أحمد حسن. "جزيرة النازية على الإنسانية". الرسالة (327). 1939-10-09. 28 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-28.
- ↑ 1 2 Bashkin, 2009. səh. 60
- ↑ Gershoni, 2010, p. 65 "The one area where al-Muqattam was utterly condemnatory of Nazi policy was in regard to the racism and antisemitism manifested by the new German regime. For al- Muqattam, Nazi theories about race and the effort to apply them in practice constituted a basic flaw in the Nazi project and placed an ugly stain upon Nazi Germany. As early as 1934–35, al-Muqattam was criticizing the new Nazi regime for its policies toward religious communities that legitimized the marginalization and persecution of Jews, stating that the Nazi premise that the inferior Jewish race was corrupting the superior German race was both intellectually baseless and politically intolerable ... Hence it was vital to oppose the racist ideology and antisemitic policies of the Nazi regime."
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 138–139
- ↑ صدقي, عبد الرحمن. "ألمانيا النازية تقيم نهضتها على العنصرية". الهلال (8). 1939-06-01. 28 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-28.
- ↑ Mehlin, Hans. "Nomination%20archive%20-%20%20%20" (ingilis). Nobel Foundation. 2020-04-01. 27 September 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-28.
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 136
- ↑ البحراوي, إبراهيم. "لماذا خالف طه حسين الملك فاروق في التحالف مع هتلر؟". Al-Masry Al-Youm. 2007-10-09. 18 January 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 January 2024.
- ↑ Abitbol, 2013. səh. 370–371
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 137–138
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 125–131
- ↑ "Peace in Islam – Hasan Al-Banna" (PDF). The Islamic Bulletin. 24 November 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 27 September 2023.
Nazism came to power in Germany, Fascism in Italy and both Hitler and Mussolini began to force their people to conform to what they thought; unity, order, development and power. Certainly, this system led the two countries to stability and a vital international role. This cultivated much hope, reawakened aspiration and united the whole country under one leader. Then what happened? It became apparent that these seemingly powerful systems were a real disaster. The inspiration and aspirations of the people were shattered and the system of democracy did not lead to the empowerment of the people but to the establishment of chosen tyrants. Eventually after a deadly war in which innumerable men women and children died, these regimes collapsed
- ↑ Cherif, 2011. səh. 309
- ↑ Boum, 2014. səh. 560
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 69
- ↑ "حمارى قال لي". Goodreads (ingilis). 28 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-28.
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 85
- ↑ 1 2 Al-Hakim, Tawfiq. حماري قال اي (PDF) (ərəb). al-Fajjālah Cairo : Makatabat Miṣr. 1945. 20–40. ISBN 9789771103554. 28 October 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 28 October 2023.
- ↑ "حماري قال لي – منتديات همس المصريين". hmsmsry.com. 2023-10-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-28.
- ↑ "رائد المسرح الذهني توفيق الحكيم.. ماذا قال الحمار للروائي الشهير؟". القاهرة 24 (ərəb). 2021-07-26. 28 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-28.
- ↑ "أقوال حمار الحكيم". جريدة القبس. 28 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-28.
- ↑ "ʿAbbās Maḥmūd al-ʿAqqād | Modernist Poet, Nationalist, Critic | Britannica". Encyclopædia Britannica (ingilis). 2 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-27.
- ↑ "Devil and infidel : representations of Adolf Hitler in the Egyptian public sphere, 1938–1945 / Israel Gershoni | I. Gershoni author (Hebrew University of Jerusalem. Institute of Asian and African Studies. Nehemia Levtzion Center for Islamic Studies | (host institution issuing body) | הספרייה הלאומית" (PDF). www.nli.org.il (ivrit). 15 October 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-10-04.
- ↑ Gershoni, Israel. The Demise of "t"e Liberal Age"? ʿAbbas Mahmud al-ʿAqqad and Egyptian Responses to Fascism During World War II // Hanssen, Jens; Weiss, Max (redaktorlar ). Arabic Thought Beyond the Liberal Age: Towards an Intellectual History of the Nahda (PDF). Cambridge, United Kingdom; New York, New York: Cambridge University Press. 2016. 289–322. ISBN 978-1-107-13633-5. 30 October 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 30 October 2023.
- ↑ "Liberal Democratic Legacies in Modern Egypt: The Role of the Intellectuals, 1900–1950 – Ideas | Institute for Advanced Study". www.ias.edu (ingilis). 2012-09-26. 16 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26.
- ↑ "'Abbas Mahmud al-'Aqqad | Institute for Advanced Study". 2015-12-22. 22 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-27.
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 144
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 154
- ↑ عنان, محمد عبد الله. "الحركة الوطنية الاشتراكية الألمانية" [German National Socialist Movement]. الرسالة (26). 1934-01-01. 27 January 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-27.
- ↑ عنان, محمد عبد الله. "الحركة الوطنية الاشتراكية الألمانية". الرسالة (27). 1934-01-08. 27 January 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-27.
- ↑ عنان, محمد عبد الله. "الحركة الوطنية الاشتراكية الألمانية". الرسالة (28). 1934-01-15. 27 January 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-27.
- ↑ عنان, محمد عبد الله. "الحرة الوطنية الاشتراكية". الرسالة (29). 1934-01-23. 27 January 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-27.
- ↑ Abdulhaq, Najat. Jewish and Greek Communities in Egypt: Entrepreneurship and Business before Nasser. I.B. Tauris. 2016. səh. 20. ISBN 978-1-78453-251-2.
- ↑ "Nahas Pascha bei Hitler" Berlin, 8 October 1936 p. 5 of Pester Lloyd
- ↑ "Chronology". Bulletin of International News. 13 (8): 12–47. 1936. ISSN 2044-3986. JSTOR 25639584.
September 25th ... Mustafa Pasha Nahas, the Egyptian Prime Minister, accompanied by the Minister of Finance, arrived in Berlin on an unofficial visit
- ↑ al-Nahhas, Mostafa. مذكرات مصطفى النحاس.. ربع قرن من السياسة فى مصر 1927 – 1952 – أحمد عز الدين. 2000. səh. 177.
- ↑ 1 2 Gershoni, 2010. səh. 20–21
- ↑ al-Nahhas, 2000. səh. 233–235
- ↑ al-Nahhas, 2000. səh. 297
- ↑ al-Nahhas, 2000. səh. 252–253
- ↑ ארליך, חגי. המזרח התיכון בין מלחמות העולם (ivrit). Open University of Israel. 2002. səh. 414. ISBN 978-965-06-0645-9.
- ↑ Krämer, 1989. səh. 157
- ↑ Raafat, Samir. "When Doctor Goebbels Came to Town". Egyptian Mail. 30 September 1995.
- ↑ "Goebbels in Cairo: Silent by Request". The New York Times. 7 April 1939. səh. 5.
- ↑ "The Dr Goebbels During His Visit To Cairo At Egypt In Middle East On..." Getty Images (ingilis). 2010-12-08. İstifadə tarixi: 2024-10-06.
- ↑ "The Dr Goebbels In Visit At Cairo In Egypt Middle East On April 11St..." Getty Images (alman). 2010-12-08. İstifadə tarixi: 2024-10-06.
- ↑ Voss, Susanne. "Geschichte der Abteilung Kairo des DAI im Spannungsfeld deutscher politischer Interessen, Band 2: 1929–1966". Studien aus den Forschungsclustern des Deutschen Archäologischen Instituts. Menschen – Kulturen – Traditionen 8,2 (Rahden/Westfahlen). 2017-01-01: 103–109. ISBN 978-3-86757-396-2.
- ↑ "Goebbels Cancels Trip to Egypt; Cairo Protests Seen Responsible" (ingilis). Jewish Telegraphic Agency. 1937-12-30. İstifadə tarixi: 2024-10-06.
- ↑ Voss, 2017. səh. 104
- ↑ Voss, 2017. səh. 106
- ↑ "Egyptians Stirred by Goebbels Visit". The New York Times. 23 April 1939. səh. 34.
- ↑ "Page 3". digitalcollections.aucegypt.edu.
- ↑ Gallery, Al Masar. "Alexander Saroukhan". Al Masar Gallery (ingilis). 2016-05-16. 26 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-26.
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 92
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 17
- ↑ "Kimon Evan Marengo [Kem] – British Cartoon Archive – University of Kent". cartoons.ac.uk. 24 January 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-27.
- ↑ Cooper, Artemis. Cairo in the War: 1939–45. Hamish Hamilton Ltd. 2013. 73–75. ISBN 9781848548855.
- ↑ Tripp, 1993. səh. 66"It is, therefore, significant that a number of the Free Officers who were to be responsible for the overthrow of the king in 1952 obtained their political 'initiation' within the army through Ali Mahir's secret Officers' Organisation. The most obvious examples are Yusuf Mansur Sadiq, Abd al-Wahhab Salim al-Bishri and Muhammad Rashad Mahanna. In addition, Muhammad Nagib and his brother Ali were members of the organisation. Indeed, it has been suggested that virtually all of the most prominent Free Officers were members of what became known later as King Faruq's 'Iron Guard'. This claim should be treated with caution. Nevertheless, one of its aspects receives unwitting corroboration by one of the Free Officers, Anwar al-Sadat."
- ↑ Sadat, Anwar. Revolt on the Nile. Allan Wingate. 1957. səh. 35. ASIN B0000CJN1S. LCCN 58000205.
- ↑ Sādāt, Anwar as-. In search of identity: an autobiography (1st). New York: Harper & Row. 1978. səh. 18. ISBN 978-0-06-013742-7.
- ↑ Sadat, Anwar. Revolt on the Nile. Allan Wingate. 1957. 36–38.
- ↑ Sadat, Anwat. Revolt on the Nile. Allan Wingate. 43–44.
- ↑ Benjamin, Milton R. "Sadat: The Man Who Admires A Bold Gamble". The Washington Post (ingilis). 1977-11-20. ISSN 0190-8286. İstifadə tarixi: 2023-10-11.
- ↑ Sādāt, Anwar as-. In search of identity: an autobiography. New York: Harper & Row. 1978. 33–42. ISBN 978-0-06-013742-7.
- ↑ Schechtman, Joseph B. The Record of Collaboration of King Farouk of Egypt with the Nazis and Their Ally, the Mufti (PDF). 1948.
- ↑ 1 2 Cooper, Artemis. Cairo in the War 1939–1945. Hamilton. 1989. 134–135. ISBN 978-0-241-13280-7.
- ↑ Terry, Janice J. The Wafd, 1919–1952: cornerstone of Egyptian political power (1st). London: Third World Centre for Research and Pub. 1982. səh. 247. ISBN 978-0-86199-000-9.
- ↑ Herf, 2009. səh. 31"In December 1937, Baldur von Schirach, the leader of the Hitler Youth, while on a trip through the Middle East, invited the Iraqi government to send twenty young people to the Reichsparteitag in summer 1938 as guests of the Hitler Youth organization. The Iraqi government accepted the invitation, and a group of young people went to Nuremberg."
- ↑ Wien, 2008. səh. 47"There is only the example of Mahmid al-Watari, a former Arabic teacher of Sha'al during primary education at the Alliance school. He had not heard of him until 1938, when one day the Baghdadi newspapers published a report on their front pages that an Iraqi mission headed by al-Watari had returned from Berlin. It had paid a visit to the teachers of the Nazi capital and its associations, responding to a special invitation by Goebbels to strengthen the bonds of friendship between the two peoples. There was a picture in the papers of al-Watari shaking hands with Goebbels."
- ↑ Bashkin, 2009. səh. 187
- ↑ O'Sullivan, 2019. səh. 32–33
- ↑ Wien, 2008. səh. 64There remains the question whether the German legation in Baghdad really had influence on al-'Alam al-'Arabi. Scholarly literature provides hints only, based on Western archival sources and not on the contents of the newspaper itself. The articles of the newspaper show a certain sympathy for fascist principles and for Germany but mainly by presenting a strong and just Germany. The articles were not fit to create full-fledged sympathy for Nazi ideology in Iraq. ... If al-'Alam al-'Arabi actually received funds from the German legation in Baghdad, it was nevertheless no open transmitter of German propaganda. Hitler did not play a superior role. As usual he came after Ataturk and Mussolini as model leaders. Germany and Italy were a part of "the other," while Japan, Turkey, and Iran counted among "the own." German funds might have created sympathy in the newspaper, but probably did not buy it out. Literature refers to the proprietors of newspapers, who received funds from the German legation: "As fanatical Arab nationalists and supporters of Nazism, they would have praised Germany and attacked the British and Jews in any case, but German money naturally helped."
- ↑ Wien, 2008. səh. 59–60
- ↑ Wien, 2008. səh. 62–63
- ↑ "Italy and Saudi Arabia confronting the challenges of the XXI century" p. 20
- ↑ Nafi, Basheer M. "The Arabs and the Axis: 1933–1940". Arab Studies Quarterly. 19 (2). 1997: 1–24. ISSN 0271-3519. JSTOR 41858205.
- ↑ 1 2 Black, 2010. səh. 298
- ↑ Meir-Glitzenstein, Esther. "The Farhud". encyclopedia.ushmm.org (ingilis). 14 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-24.
- ↑ Black, 2010. səh. 186
- ↑ Achcar, 2010. səh. 104
- ↑ "The Farhud (Farhoud). Midrash ben ish hai lecture". midrash.org. 7 December 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-20.
- ↑ "Blitzkrieg to Defeat: Hitler's War Directives, 1939–1945" edited with an Introduction and Commentary by H. R. Trevor-Roper (New York: Holt, Rinehart and Winston; 1964), pp. 80–81.
- ↑ Simon, 2004. səh. 153–154
- ↑ Wien, 2008. səh. 73
- ↑ Wien, 2008. səh. 75–76
- ↑ Wien, 2008. səh. 77
- ↑ Wien, 2008. səh. 76–77
- ↑ Bashkin, 2009. səh. 152
- ↑ Bashkin, 2009. səh. 153–154
- ↑ "The Spanish Civil War's forgotten Arab Republicans". Middle East Eye (ingilis). 9 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-09.
- ↑ "Iraqi Volunteers in Spain – The Volunteer". albavolunteer.org (ingilis). 2019-08-05. İstifadə tarixi: 2023-12-09.
- ↑ "Far from Baghdad, Two Iraqi Volunteers in the XVth International Brigade – The Volunteer". albavolunteer.org (ingilis). 2018-09-15. İstifadə tarixi: 2023-12-09.
- ↑ Bashkin, 2009. səh. 59
- ↑ Batatu, Hanna. The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of Iraq. 1978. səh. 454.
- ↑ Franzen, Johan. Red Star over Iraq: Iraqi Communism Before Saddam. Columbia University Press. 2011. səh. 39. ISBN 978-0-231-70230-0.
- ↑ Batatu, Hanna. The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of Iraq: A Study of Iraq's Old Landed and Commercial Classes and of its Communists, Ba'thists and Free Officers. Princeton University Press. 1978. 453–455. ISBN 978-0-86356-5205.
To His Excellency, the Esteemed Prime Minister Rashīd Ālī al-Gailānī: The Iraqi Communist Party congratulates your Excellency on the affection and backing you have won among the people ... On this basis and in such spirit and driven by its sense of national duty, the Communist Party feels called upon to present to your Excellency its opinion in regard to certain matters ... which are prejudicial to the national movement. In the first place, the Communist Party regrets, nay abhors, the acts of provocation hatched against our Jewish brethren by the retainers of British imperialism on the one side, and the propagandists of German imperialism on the other. The violation of liberties, the intrusion into homes, the plundering of possessions, the beating and even murder of people are, your Excellency, acts which not only contravene law and justice but run counter to this nation's natural disposition for generosity, gallantry, and highmindedness ... Such criminal acts injure the reputation of the national movement and lead to a fissure in the ranks of the united national front and hence to failure and who could benefit from this but the imperialists? While thus expressing our disapproval, we do not in the least deny the existence of traiors who belong to the Jewish sect and who have made common cause with the wicked band of 'Abd-ul-Ilāh and Nurī as-Sa'īd and their henchmen but we feel that punishment should be meted out to them according to the provisions of the law. Secondly, we are of the opinion that in regard to propaganda, the directorate concerned should orient the Iraqi people along proper nationalist lines but we have observed not without distress ... that it has deviated into paths which could only bring harm to the people ... Lately we have heard only drummings about the "j"st cause" of the Axis powers ... and you, no doubt, agree with us, your Excellency, that the powers in question are no less imperialist than Britain. Thirdly, there is the matter of foreign assistance. ... To depend on the help of any imperialist state is tantamount to a betrayal of the movement and a lapse into another imperialism and this is surely what your Excellency does not desire. ... We are dwelling on this point in view of the widely spread report, attributed to a responsible source, that foreign troops will arrive in the capital allegedly in order to defend the independence of Iraq side by side with the brave Iraqi army. If, contrary to what we hope, this is true, then our national movement has been sullied and become part of the Second Imperialist War, a war from which we warned the country to hold aloof. ... Moreover, we asserted in the past and we now assert once again that the only state on which we could depend without the slightest risk to our national sovereignty is the Soviet Union.
- ↑ Batatu, Hanna (1978). p. 461
- ↑ Batatu, Hanna (1978). p. 525
- ↑ Bashkin, 2012. səh. 128–129
- ↑ Bashkin, 2012. səh. 129
- ↑ Bashkin, 2012. səh. 126
- ↑ Bashkin, 2012. səh. 127
- ↑ O'Grady, Siobhán. "Actually, President Trump, some Kurds did fight in World War II". The Washington Post. October 10, 2019. November 19, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 2, 2024.
- ↑ Murphy, Jack. "President Trump mistakenly states that Kurds did not help us during World War II, here is the real story". Connecting Vets. 14 October 2019. 12 March 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 March 2024.
- ↑ "History of the Kurds". Kurdistan Memory Programme. 2 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 March 2024.
- ↑ Nordbruch, 2007. səh. 224
- ↑ 'Mukafahat al-fashishtiyya!' ('Combatting Fascism!') (May, 1939) https://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/mukafahat-al-fashishtiyya-combatting-fascism Arxivləşdirilib 16 aprel 2024 at the Wayback Machine
- ↑ Nordbruch, 2007. səh. 225
- ↑ Nordbruch, 2007. səh. 226
- ↑ 1 2 Gershoni, 2014. səh. 47–48
- ↑ 1 2 "The early history of Lebanese Communism reconsidered – Alexander Flores | libcom.org". libcom.org (ingilis). 20 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-19.
- ↑ Khayyata, Salim. "Salim Khayyata, 'Oppressed Ethiopia, or The Start of The Final Fight Against Colonialism in the Period of its Downfall' (Excerpts)". Wilson Center. 1936. 11 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 January 2024.
- ↑ Tannoury-Karam, 2019. səh. 418
- ↑ Cleveland, 1985. səh. 141
- ↑ Nicosia, 2015. səh. 75
- ↑ Achcar, 2010. səh. 124
- ↑ Cleveland, 1985. səh. 143
- ↑ Cleveland, 1985. səh. 145–148
- ↑ "Office of Strategic Service US Army Forces in the Middle East No. 8043 October 10th, 1943". 17 November 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 November 2023.
- ↑ Achcar, 2010. səh. 122
- ↑ Achcar, 2010. səh. 124–125
- ↑ Cleveland, 1985. səh. 142–143
- ↑ Guérin, Daniel. Au Service Des Colonisés, 1930–1953. Éditions de Minuit. 1954. səh. 20.
- ↑ Cleveland, 1985. səh. 144
- ↑ Gershoni, 2014. səh. 90–91
- ↑ Gershoni, 2014. səh. 89–90
- ↑ Nordbruch, 2012a. səh. 516
- ↑ 1 2 Moroccan Jews pay homage to 'protector' – Haaretz Daily Newspaper | Israel News Arxivləşdirilib 13 may 2008 at the Wayback Machine. Haaretz.com. Retrieved 2011-07-04.
- ↑ Miller, Susan Gilson. A History of Modern Morocco. Cambridge: Cambridge University Press. 2013. səh. 45. doi:10.1017/cbo9781139045834. ISBN 978-1-139-04583-4.
- ↑ Satloff, 2006. səh. 119
- ↑ "Moroccan Jews pay homage to 'protectorŞablon:'" Arxivləşdirilib 27 noyabr 2012 at the Wayback Machine. Haaretz. Associated Press. 28 January 2005.
- ↑ Maghraoui, Driss. The Moroccan "E"fort de Guerre" in World War II // Byfield, Judith A.; Brown, Carolyn A.; Parsons, Timothy H.; Sikainga, Ahmad Alawad (redaktorlar ). Africa and World War II (1. publ). New York: Cambridge University Press. 2015. səh. 94. ISBN 978-1-107-05320-5.
- ↑ texte, Centre national d'information sur les prisonniers de guerre Auteur du. "Liste officielle ... des prisonniers de guerre français : d'après les renseignements fournis par l'autorité militaire allemande : nom, date et lieu de naissance, unité / Centre national d'information sur les prisonniers de guerre". Gallica (ingilis). 1941-02-18. 6 June 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-06.
- ↑ 1 2 Boum, 2014. səh. 564
- ↑ Ganor, Tomer. "The Jewish boxing champ killed in Auschwitz". Ynetnews (ingilis). 2015-04-15. 26 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-26.
- ↑ Satloff, pp. 57–72
- ↑ "Anti-Jewish Legislation in North Africa". encyclopedia.ushmm.org (ingilis). 2 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-28.
- ↑ Cherif, 2011. səh. 316
- ↑ Satloff, 2006. səh. 121
- ↑ "Faiza Abdul-Wahab – United States Holocaust Memorial Museum". ushmm.org (ingilis). 2007-08-30. 27 September 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-27.
- ↑ Fellowship, The. "The Arab Schindler". International Fellowship of Christians and Jews (ingilis). 2016-06-29. 27 September 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-27.
- ↑ IlmFeed. "The Muslims Who Saved Jews from the Nazis". IlmFeed (ingilis). 2020-01-27. 2 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-28.
- ↑ "Remembering the Muslim 'Schindlers' Who Saved Jews From the Nazis". Haaretz (ingilis). 28 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-28.
- ↑ "Remembering Muslims Who Saved Jews in the Holocaust". Jewish Currents (ingilis). 2 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-28.
- ↑ Satloff, 2006. səh. 123–128
- ↑ Satloff, 2006. səh. 122
- ↑ Perkins, Kenneth. A History of Modern Tunisia (2nd). Cambridge University Press. 2014. səh. 112. ISBN 978-1-107-02407-6.
- ↑ Benyoussef, Lamia. "Year of the Typhus: Operation Torch through the eyes of Tunisian women, or how to make the Holocaust an Arab story?". International Journal of Francophone Studies (ingilis). 17 (1). 2014-03-01: 66. doi:10.1386/ijfs.17.1.51_7. ISSN 1368-2679.
- ↑ Hirszowicz, 1966. səh. 290
- ↑ 1 2 Brown, L. Carl. "Bourguiba and Bourguibism Revisited: Reflections and Interpretation". Middle East Journal. 55 (1). 2001: 55. ISSN 0026-3141. JSTOR 4329581.
- ↑ Hirszowicz, 1966. səh. 298
- ↑ "A German-language propaganda pamphlet signed by General von Arnim, addressed to the population of Tunisia, December 1942". The Documentation Center of North African Jews During World War 2 (ingilis). 2017-09-05. 27 January 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-27.
- ↑ Staley Marks, 1985. səh. 165
- ↑ Carpi, Daniel. "The Mufti of Jerusalem, Amin el-Husseini, and his diplomatic activity during world war II (October 1941 – July 1943)". Studies in Zionism (ingilis). 4 (1). March 1983: 129. doi:10.1080/13531048308575839. ISSN 0334-1771.
- ↑ Gershoni, 2014. səh. 108
- ↑ 1 2 Gershoni, 2014. səh. 109
- ↑ 1 2 Gershoni, 2014. səh. 114
- ↑ "The Enigmatic Jerusalem Bolshevik: The Memoirs of Najati Siqi". Institute for Palestine Studies (ingilis). 27 September 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-27.
- ↑ Gershoni, 2012. səh. 471–498
- ↑ Gershoni, 2012. səh. 482
- ↑ Elmaleh, Omri. "F"ghting Other People's War" Arab Palestinian Volunteers in the Spanish Civil War // Rein, Raanan; Zepp, Susanne (redaktorlar ). Untold Stories of the Spanish Civil War. Routledge/Canada Blanch studies on contemporary Spain. Abingdon, Oxon; New York, NY: Routledge. 2024. ISBN 978-1-032-53930-0.
- ↑ "Liberating Palestine in Spain: Novel on Palestinian Arab Volunteers in the IB – The Volunteer". albavolunteer.org (ingilis). 2023-02-17. İstifadə tarixi: 2024-05-24.
- ↑ Rein, Raanan. "A Belated Inclusion: Jewish Volunteers in the Spanish Civil War and Their Place in the Israeli National Narrative". Israel Studies. 17 (1). 2012: 29. doi:10.2979/israelstudies.17.1.24. ISSN 1084-9513. JSTOR 10.2979/israelstudies.17.1.24.
- ↑ Elmaleh, 2024. səh. 70
- ↑ Margit, Maya. "When Palestinian Arabs and Jews fought the Nazis side by side". The Jerusalem Post. 19 June 2019.
- ↑ "12,000 Palestinians Fought for U.K. in WWII Alongside Jewish Volunteers, Historian Finds". Haaretz (ingilis). 6 January 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-28.
- ↑ Abbasi, 2017. səh. 238
- ↑ Jackson, Ashley. The British Empire and the Second World War. Continuum International Publishing Group. 2006. səh. 141. ISBN 978-1-85285-417-1.
- ↑ Abbasi, 2017. səh. 240
- ↑ Gershoni, 2014. səh. 116–117
- ↑ Gershoni, 2014. səh. 117
- ↑ Gershoni, 2014. səh. 118
- ↑ "Arabs & Holocaust, Achcar" p. 135
- ↑ "The Mufti of Jerusalem and the Nazis: The Berlin Years" by Klaus Gensicke, translated by Alexander Fraser Gunn (London & Portland, OR: Vallentine Mitchell; 2011); Original edition: "Der Mufti von Jerusalem" (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft; 2007), pp. 26–28
- ↑ 1 2 The Holocaust: The Destruction of European Jewry 1933–1945, by Nora Levin, (New York: Thomas Y. Crowell Company; 1968) p. 130
- ↑ "The Transfer Agreement: The Dramatic Story of the Pact between the Third Reich and Jewish Palestine" by Edwin Black (New York: First Dialog; 2009)
- ↑ Collins and Lapierre, pp. 86–88
- ↑ Achcar, 2010. səh. 148
- ↑ Achcar, 2010. səh. 145–146
- ↑ 1 2 Achcar, 2010. səh. 146–147
- ↑ "Arabs & Holocaust, Achcar" pp. 151–152
- ↑ Gershoni, 2014. səh. 138
- ↑ (alm.) Wimmer-Lamquet, Balkenkreuz und Halbmond als Abwehroffizier in Afrika und im Vorderen Orient, Ares, 2006, 199 pp.
- ↑ Lee, Martin A. The Beast Reawakens. New York: Oxford University Press. 1997. səh. 140. ISBN 0-316-51959-6.
- ↑ رشيد عالي الكيلاني الموسوعة المعرفية الشاملة Arxivləşdirilib 2011-07-14 at the Wayback Machine
- ↑ Lewis, 1999. səh. 150–151
- ↑ Lewis, 1999. səh. 157
- ↑ Medoff, Rafael. "The Mufti's Nazi Years Re-examined". Journal of Israeli History. 17 (3). 1996: 317–333. doi:10.1080/13531049608576090.
- ↑ Kehoe, Greenhalgh, 2017. səh. 542
- ↑ Bashkin, Orit. The Other Iraq: Pluralism and Culture in Hashemite Iraq (ingilis). Stanford University Press. 2008. ISBN 9780804774154.
- ↑ Encyclopedia of the Modern Middle East & North Africa: D-K Por Philip Mattar, p. 860
- ↑ Memories of state: politics, history, and collective identity in modern Iraq by Eric Davis Eric Davis, University of California Press, 2005, P. 14
- ↑ Davis, Eric. "History Matters: Past as Prologue in Building Democracy in Iraq". Orbis (ingilis). 49 (2). April 2005: 232. doi:10.1016/j.orbis.2005.01.004. 6 June 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 October 2023.
- ↑ Gershoni, 2014. səh. 124
- ↑ Wistrich, Robert S. "The Old-New Anti-Semitism". The National Interest (72). 2003: 59–70. ISSN 0884-9382. JSTOR 42897483.
- ↑ Terrill, W. Andrew. Lessons of the Iraqi De-Ba'athification Program for Iraq's Future and the Arab Revolutions (ingilis). Strategic Studies Institute, U.S. Army War College. 2012. ISBN 978-1-58487-527-7.
- ↑ Wild, 1985. səh. 131
- ↑ Achcar, 2010. səh. 65–74
- ↑ Achcar, 2010. səh. 68
- ↑ Achcar, 2010. səh. 66
- ↑ Achcar, 2010. səh. 68–69
- ↑ Achcar, 2010. səh. 69
- ↑ Achcar, 2010. səh. 67
- ↑ Achcar, 2010. səh. 70
- ↑ Achcar, 2010. səh. 73
- ↑ Nordbruch, 2009. səh. 118
- ↑ Nordbruch, 2009. səh. 179
- ↑ Nordbruch, Götz. "Review Article : 'Cultural Fusion' of Thought and Ambitions? Memory, Politics and the History of Arab–Nazi German Encounters". Middle Eastern Studies. 47 (1). 2011: 189. doi:10.1080/00263206.2011.535680. ISSN 0026-3206. JSTOR 27920348.
- ↑ Nordbruch, 2009. səh. 119–122
- ↑ Jankowski, James P. "The Egyptian Blue Shirts and the Egyptian Wafd, 1935–1938". Middle Eastern Studies. 6 (1). 1970: 77–95. doi:10.1080/00263207008700139. ISSN 0026-3206. JSTOR 4282308.
- ↑ 1 2 Wild, 1985. səh. 134
- ↑ Jankowski, James P. Egypt's young rebels: "Young Egypt": 1933–1952. Hoover-Institution-publication. Stanford, Calif: Hoover Institution Press. 1975. səh. 15. ISBN 978-0-8179-1451-6.
- ↑ Gershoni, 2010. səh. 239
- ↑ Jankowski, James P. Egypt's young rebels: "Young Egypt": 1933–1952. Hoover-Institution-publication. Stanford, Calif: Hoover Institution Press. 1975. 33–34. ISBN 978-0-8179-1451-6.
- ↑ Rolland, John C. Lebanon: current issues and background. Nova Publishers. 2003. səh. 192. ISBN 978-1-59033-871-1.
- ↑ Yapp, Malcolm. The Near East since the First World War: a history to 1995. A history of the Near East. Longman Original (from the University of Michigan). 1996. səh. 113. ISBN 978-0-582-25651-4.
- ↑ Pryce-Jones, David. The closed circle: an interpretation of the Arabs G – Reference, Information and Interdisciplinary Subjects Series. Ivan R. Dee. 2002. səh. 201. ISBN 978-1-56663-440-3.
- ↑ "Assad Regime Militias and Shi'ite Jihadis in the Syrian Civil War". 14 December 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 December 2024.
- ↑ Johnson, Michael. 4: Patriarchy and Surveillance // All Honourable Men: The Social Origins of War in Lebanon. New York, USA: I.B. Tauris. 2001. 149–150. ISBN 9781860647154.
- ↑ Ya'ari, Ehud. "Behind the Terror". Atlantic Monthly. June 1987. 9 May 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 March 2017.
[The SSNP] greet their leaders with a Hitlerian salute; sing their Arabic anthem, "Greetings to You, Syria," to the strains of "Deutschland, Deutschland über alles"; and throng to the symbol of the red hurricane, a swastika in circular motion.
- ↑ Pipes, Daniel. Greater Syria. Oxford University Press. 1992. 100–101. ISBN 0-19-506022-9.
The SSNP flag, which features a curved swastika called the red hurricane (zawba'a), points to the party's fascistic origins.
- ↑ Yamak, Labib Zuwiyya. The Syrian Social Nationalist Party: An Ideological Analysis. Harvard University Press. 1966. ISBN 9780674862364.
- ↑ Charles Davis. "Pro-Assad Lobby Group Rewards Bloggers On Both The Left And The Right". 30 September 2019. 30 September 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 June 2021.
- ↑ "What is left of Lebanon's Syrian Social Nationalist Party?". L'Orient Today. 27 May 2021. 27 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 June 2021.
- ↑ Solomon, Christopher. In Search of Greater Syria: The History and Politics of the Syrian Social Nationalist Party. New York, NY 10018, USA: I.B. Tauris. 2022. 3, 11–12. ISBN 978-1-8386-0640-4.
- ↑ Nordbruch Goetz. Nazism in Syria and Lebanon: The Ambivalence of the German Option, 1933–1945. Taylor & Francis. 2009. ISBN 978-0-203-88856-8.
... during his speech of 1 June 1935 ... Antun Saadeh declared ... '... The Syrian Social Nationalist Party is neither a Hitlerite nor a Fascist one, but a pure social nationalist one. It is not based on useless imitation, but is the result of an authentic invention. ...'
- ↑ "Saadeh". 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 April 2016.
- ↑ Nordbruch, 2009. səh. 88
- ↑ Samia, Wissam. "Antun Saadeh's Social-Nationalist Doctrine. Presenting and Reconstructing an Original Economic and Social Theory". Alternatives économiques (3). 2020: 496. 5 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 August 2024 – HAL (open archive) vasitəsilə.
- ↑ Motadel, David. "Arab Responses to Fascism and Nazism: Attraction and Repulsion, edited by Israel Gershoni". Middle Eastern Studies. 52 (2). 3 March 2016: 377–379. doi:10.1080/00263206.2015.1121872.
- ↑ Wien, Peter. Arab Nationalism: The Politics of History and Culture in the Modern Middle East. London: Routledge. 2016. səh. 175. ISBN 978-1-315-41219-1. OCLC 975005824.
Until recently, European and Anglo-American research on these topics – often based on a history of ideas approach – tended to take for granted the natural affinity of Arabs towards Nazism. More recent works have contextualized authoritarian and totalitarian trends in the Arab world within a broad political spectrum, choosing subaltern perspectives and privileging the analysis of local voices in the press over colonial archives and the voices of grand theoreticians.
- ↑ "The Arab war effort, a documented account". HathiTrust (ingilis). hdl:2027/wu.89095842472?urlappend=%3Bseq=5. İstifadə tarixi: 2023-10-09.
- ↑ "Egypt's war effort, a reply to the charges of the American Christian Palestine Committee". HathiTrust (ingilis). hdl:2027/mdp.39015028745209?urlappend=%3Bseq=3. İstifadə tarixi: 2023-10-09.
- ↑ 1 2 Gershoni, 2014. səh. 3
- ↑ Murphy, Maureen Clare. "The Holocaust, Palestine and the Arab World: Gilbert Achcar interviewed". The Electronic Intifada (ingilis). 2011-01-09. 21 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-20.
- ↑ Christophe Ayad, Gilbert Achcar 'Sait-on qu'un Palestinien a créé un musée de l'Holocauste? Arxivləşdirilib 11 dekabr 2013 at the Wayback Machine, at Libération 27 March 2010.'D'abord, les Arabes, ça n'existe pas. Parler d'un discours arabe au singulier est une aberration. Le monde arabe est traversé par une multitude de points de vue. A l'époque, on pouvait distinguer quatre grands courants idéologiques, qui vont de l'occidentalisme libéral à l'intégrisme islamique en passant par le marxisme et le nationalisme. Sur ces quatre courants, deux rejetaient clairement le nazisme : l'occidentalisme libéral et le marxisme, en partie pour des raisons communes (l'héritage des lumières, la dénonciation du nazisme comme racisme), et en partie à cause de leurs affiliations géopolitiques. Le nationalisme arabe est contradictoire sur cette question. Mais si on regarde de près, le nombre de groupes nationalistes qui se sont identifiés à la propagande nazie est finalement très réduit. Il y a un seul clone du nazisme dans le monde arabe, c'est le Parti social nationaliste syrien, fondé par un chrétien libanais, Antoun Saadé. Le mouvement égyptien Jeune Egypte a flirté un temps avec le nazisme, mais c'était un parti girouette. Quant aux accusations selon lesquelles le parti Baas était d'inspiration nazie à sa naissance dans les années 40, elles sont complètement fausses.
- ↑ "Holocaust experts to Netanyahu: No, a Palestinian did not convince Hitler to kill Jews". The World from PRX (ingilis). 2016-07-30. İstifadə tarixi: 2025-04-21.
- ↑ Beauchamp, Zack. "Benjamin Netanyahu blames the Holocaust on a Palestinian mufti. That's ludicrous". Vox. 21 okt 2015.
- ↑ "Netanyahu blasted for claiming Palestinian leader inspired Holocaust". France 24. 21 okt 2015.
- ↑ "Netanyahu causes uproar by linking Palestinians to Holocaust". AP News. 21 okt 2015.
- ↑ https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2015/10/21/450553110/after-netanyahu-s-holocaust-remark-germany-cites-its-own-break-with-civilization
- ↑ "Netanyahu Holocaust remarks: Israeli PM criticised". 21 okt 2015 – www.bbc.com vasitəsilə.
- ↑ Carleton, Presented byJames. "Benjamin Netanyahu sparks outrage for comments linking Palestinian Mufti to Holocaust". ABC listen. 21 okt 2015.
- ↑ Beaumont, Peter. "Anger at Netanyahu claim Palestinian grand mufti inspired Holocaust". 21 okt 2015 – The Guardian vasitəsilə.
- ↑ Botelho, Greg. "Israeli PM Benjamin Netanyahu criticized for saying Holocaust was mufti's idea, not Hitler's". CNN. 21 okt 2015.
- ↑ Netanyahu's speech at the Wayback Machine (archived 2015-10-23)
- ↑ Rudoren, Jodi. "Netanyahu Retracts Assertion That Palestinian Inspired Holocaust". The New York Times (ingilis). 2015-10-30. ISSN 0362-4331. İstifadə tarixi: 2025-04-21.
- ↑ "PM Netanyahu's Speech at the 37th Zionist Congress". 20 October 2015. 2023-12-14 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Aderat, Ofer. "'We Are the Gatekeepers of Historical Truth. We'll Fight for It Even When It Is Inconsistent With Israel's Interest'". Haaretz. 22 January 2022.
- ↑ bataween. "Did the Mufti-Hitler photo row influence Netanyahu's plan to fire Yad Vashem head? - Point of No Return". www.jewishrefugees.org.uk (ingilis). 2023-09-05. İstifadə tarixi: 2025-04-21.
- Kitablar
- Wien, Peter; Wildangel, René. Höpp, Gerhard (redaktor). Blind für die Geschichte? Arabische Begegnungen mit dem Nationalsozialismus (alman). Klaus Schwarz Verlag. 2021. ISBN 9783112402689.
- Boum, Aomar; Stein, Sarah Abrevaya, redaktorlar Wartime North Africa: A Documentary History, 1934-1950 (1st). Stanford: Stanford University Press. 2022. ISBN 9781503611511.
- Wildangel, René. Zwischen Achse und Mandatsmacht: Palästina und der Nationalsozialismus (alman). Walter de Gruyter. 2021. doi:10.1515/9783112402733. ISBN 9783879976409.
- Ahmida, Ali Abdullatif. Genocide in Libya. Abingdon, UK: Routledge. 2020. ISBN 978-0-367-46889-7.
- O'Sullivan, Adrian. The Baghdad Set: Iraq through the Eyes of British Intelligence, 1941–45. Palgrave Macmillan. 2019. ISBN 978-3-030-15182-9.
- Boum, Aomar; Stein, Sarah. The Holocaust and North Africa (1st). Stanford University Press. 2018. ISBN 978-1503607057.
- Gershoni, Israel; Schroeter, Daniel J.; Webman, Esther. Nicosia, Francis R.; Ergene, Boğaç A. (redaktorlar ). Nazism, the Holocaust, and the Middle East: Arab and Turkish Responses. Berghahn Books. 2018. ISBN 9781785337840. LCCN 2017050574.
- Jackson, Ashley. Persian Gulf Command: A History of the Second World War in Iran and Iraq. Yale University Press. 2018. ISBN 9780300221961.
- Nasser, Saman. Arab nationalism in interwar period Iraq: A descriptive analysis of Sami Shawkat's al-Futuwwah youth movement (Tezis). James Madison University. December 2018. 9 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 December 2023.
- Nicosia, Francis. Nazi Germany and the Arab World. Cambridge University Press. 2015. ISBN 9781107067127.
- Gershoni, Israel. Arab Responses to Fascism and Nazism: Attraction and Repulsion (First). University of Texas Press. 2014. ISBN 978-0-292-75745-5.
- Motadel, David. Islam and Nazi Germany's War. Harvard University Press. 2014. ISBN 9780674724600.
- Aboul-Enein, Youssef; Aboul-Enein, Basil. The Secret War for the Middle East: the Influence of Axis and Allied Intelligence Operations during World War II. Naval Institute Press. 2013. ISBN 9781612513362.
- Kalman, Samuel. French Colonial Fascism: The Extreme Right in Algeria, 1919-1939. Palgrave Macmillan. 2013. ISBN 9781137307095.
- Bashkin, Orit. New Babylonians: A History of Jews in Modern Iraq. Stanford University Press. 2012. ISBN 9780804778756.
- Gensicke, Klaus. The Mufti of Jerusalem and the Nazis: The Berlin Years [Der Mufti von Jerusalem und die Nationalsozialisten. Eine politische Biographie Amin el-Husseinis] (alman). Gunn, Alexander Fraser tərəfindən tərcümə olunub. Vallentine Mitchell. 2011. ISBN 9783534208081.
- Achcar, Gilbert. The Arabs and the Holocaust: The Arab-Israeli War of Narratives. Henry Holt and Company. 2010. ISBN 9781429938204. OCLC 229026316.
- Black, Edwin. The Farhud: Roots of the Arab-Nazi Alliance in the Holocaust. Washington DC: Dialog Press. 2010. ISBN 978-0914153146.
- Gershoni, Israel. Confronting Fascism in Egypt: Dictatorship vs Democracy in the 1930s. Stanford University Press. 2010. ISBN 978-0-8047-6343-1.
- Mallmann, Klaus-Michael; Cüppers, Martin. Halbmond und HakenKreuz: das Dritte Reich, die Araber und Palästina [Nazi Palestine: The Plans for the Extermination of the Jews in Palestine] (alman). Smith, Krista tərəfindən tərcümə olunub. Enigma Books. 2010. ISBN 978-1929631933.
- Bashkin, Orit. The Other Iraq: Pluralism and Culture in Hashemite Iraq. Stanford University Press. 2009. ISBN 9780804759922.
- Nordbruch, Götz. Nazism in Syria and Lebanon: The Ambivalence of the German Option, 1933–1945. Routledge. 2009. ISBN 9780415457149.
- Herf, Jeffery. Nazi Propaganda for the Arab World. Yale University Press. 2009. ISBN 978-0-300-14579-3.
- Wien, Peter. Iraqi Arab Nationalism: Authoritarian, Totalitarian and Pro-Fascist Inclinations, 1932–1941 (2nd). Taylor & Francis. 22 February 2008. ISBN 9781134204793.
- Satloff, Robert. Among the Righteous: Lost Stories from the Holocaust's Long Reach Into Arab Lands. Public Affairs. 2006. ISBN 978-1586485108.
- Schwanitz, Wolfgang G. Germany and the Middle East, 1871–1945. Markus Wiener Publisher. 2004. ISBN 9781558762985.
- Simon, Reeva Spector. Iraq between the Two World Wars: the Militarist Origins of Tyranny. Columbia University Press. 2004. ISBN 978-0231117715.
- Lewis, Bernard. Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice. W. W. Norton & Co. 1999. ISBN 0-393-31839-7.
- Elpeleg, Zvi; Himelstein, Shmuel. The Grand Mufti: Haj Amin al-Hussaini, Founder of the Palestinian National Movement. Routledge. 1993. ISBN 9780714641003.
- Krämer, Gudrun. The Jews in modern Egypt: 1914–1952. Publications on the Near East University of Washington. Seattle: Univ. of Washington Press. 1989. ISBN 978-0-295-96795-0.
- Cleveland, William L. Towards the Axis // Islam Against the West: Shakib Arslan and the Campaign for Islamic Nationalism. University of Texas Press. 1985. 135–159. ISBN 9780292775947.
- Staley Marks, Martha. United States Policy Toward Tunisian Nationalism During World War II (Tezis). Portland State University. 1985. doi:10.15760/etd.5548. 4 February 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 January 2023.
- Hirszowicz, Łukasz. The Third Reich and the Arab East (1st). Routledge. 1966. ISBN 9781138221888.
- Kitab fəsilləri
- El Houssi, Leila. The Ethiopian War as Portrayed in the Italian Fascist and Antifascist Press in Tunisia // Gorman, Anthony; Monciaud, Didier (redaktorlar ). The Press in the Middle East and North Africa, 1850–1950: Politics, Social History and Culture. Edinburgh University Press. 2018. ISBN 9781474430623.
- Roberts, Sophie B. Rupture: Vichy, State Antisemitism, and the Crémieux Decree // Citizenship and Antisemitism in French Colonial Algeria, 1870–1962. Cambridge University Press. 2017. 250–296. ISBN 978-1-107-18815-0.
- Katz, Ethan B. Jews as Muslims and Muslims as Jews // The Burdens of Brotherhood: Jews and Muslims from North Africa to France. Harvard University Press. 2015. 111–154. ISBN 978-0-674-08868-9.
- Ryad, Umar. A Salafi Student, Orientalist Scholarship, and Radio Berlin in Nazi Germany: Taqi al-Din al-Hilali and His Experiences in the West // Nordbruch, Götz; Ryad, Umar (redaktorlar ). Transnational Islam in Interwar Europe. Palgrave Macmillan. 2014. ISBN 978-1349481811.
- Abitbol, Michel. Confronting Nazism // Meddeb, Abdelwahab; Stora, Benjamin (redaktorlar ). Histoire des relations entre juifs et musulmans: des origines à nos jours [A History of Jewish-Muslim Relations: From the Origins to the Present Day] (fransız). Todd, Jane Marie; Smith, Michael B. tərəfindən tərcümə olunub. Princeton University Press. 2013. 349–374. ISBN 9780691151274. LCCN 2013937928.
- Cherif, Fayçal. Jewish-Muslim Relations in Tunisia during World War II: Propaganda, Stereotypes, and Attitudes, 1939–1943 // Gottreich, Emily Benichou; Schroeter, Daniel J. (redaktorlar ). Jewish Culture and Society in North Africa. Indiana University Press. 2011. 305–320. ISBN 978-0-253-22225-1.
- Höpp, Gerhard. The Suppressed Discourse: Arab Victims of National Socialism // The World in World Wars: Experiences, Perceptions and Perspectives from Africa and Asia. Koninklijke Brill NV. 2010. ISBN 9789004185456.
- Laskier, Michael M. Under Vichy and the Nazi-German Menace: The Jews of North Africa during the 1930s and 1940s // North African Jewry in the Twentieth Century: The Jews of Morocco, Tunisia, and Algeria. New York University Press. 1994. ISBN 9780814751299.
- Tripp, Charles. Ali Mahir and the Politics of the Egyptian Army, 1936–1942 // Contemporary Egypt: Through Egyptian eyes. Routledge. 1993. 45–71. ISBN 9780203413166.
- Hillgruber, Andreas. The Third Reich and the Near and Middle East, 1933-1939 // Dann, Uriel (redaktor). The Great Powers in the Middle East, 1919-1939. Holmes & Meier. 1988. 274–282. ISBN 978-08419-0875-8.
- Nicosia, Francis. Fritz Grobba and the Middle East Policy of the Third Reich // Ingram, Edward (redaktor). National and International Politics in the Middle East: Essays in Honour of Elie Kedourie. London: Routledge. 1986. 206–228. ISBN 9780714632780.
- Jurnal məqalələri
- Tannoury-Karam, Sana. "This War is Our War: Antifascism Among Lebanese Leftist Intellectuals". Journal of World History. 30 (3). September 2019: 415–436. doi:10.1353/jwh.2019.0059. JSTOR 26787624.
- Abbasi, Mustafa. "Palestinians fighting against Nazis: The story of Palestinian volunteers in the Second World War". War in History. 26 (2). 29 November 2017: 227–249. doi:10.1177/0968344517696527. JSTOR 26746701.
- Kehoe, Thomas J; Greenhalgh, Elizabeth M. "Living Propaganda and Self-Serving Recruitment: The Nazi Rationale for the German-Arab Training Unit, May 1941 to May 1943". War in History. 24 (4). November 2017: 520–543. doi:10.1177/0968344516641457. JSTOR 26393389.
- Goldenbaum, Hans. "Nationalsozialismus als Antikolonialismus: die deutsche Rundfunkpropaganda für die arabische Welt" [National Socialism as Anti-Colonialism: German radio propaganda for the Arab world]. Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte (alman). 64 (3). July 16, 2016: 449–489. doi:10.1515/vfzg-2016-0022. hdl:11858/00-001M-0000-002C-AA46-4.
- Heckman, Alma Rachel. "Multivariable Casablanca: Vichy Law, Jewish Diversity, and the Moroccan Communist Party" (PDF). Hespéris-Tamuda. 51 (3). 2016: 13–34. ISSN 0018-1005. 26 December 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 26 December 2023.
- Lauzière, Henri. "Islamic Nationalism through the Airwaves: Taqī al-Dīn al-Hilālī's Encounter with Shortwave Radio, 1937–39". Die Welt des Islams. 56 (1). 2016: 6–33. doi:10.1163/15700607-00561p03. 8 February 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 December 2023.
- Benyoussef, Lamia. "Year of the Typhus: Operation Torch through the eyes of Tunisian women, or how to make the Holocaust an Arab story?" (PDF). International Journal of Francophone Studies. 17 (1). 2014: 51–75. doi:10.1386/ijfs.17.1.51_7.
- Boum, Aomar. "Partners against Anti-Semitism: Muslims and Jews respond to Nazism in French North African colonies, 1936–1940". The Journal of North African Studies. 19 (4). 23 September 2014: 554–570. doi:10.1080/13629387.2014.950175. 19 November 2023 tarixində arxivləşdirilib – Taylor & Francis vasitəsilə.
- Bernhard, Patrick. "Borrowing from Mussolini: Nazi Germany's Colonial Aspirations in the Shadow of Italian Expansionism". The Journal of Imperial and Commonwealth History. 41 (4). 2013: 617–643. doi:10.1080/03086534.2013.836358. 3 August 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2024.
- Gershoni, Israel. "Why the Muslims Must Fight against Nazi Germany: Muḥammad Najātī Ṣidqī's Plea". Die Welt des Islams. 52 (3/4). 2012: 471–498. doi:10.1163/15700607-20120A10. JSTOR 41722008.
- Nordbruch, Götz. "Islam as a 'Giant Progressive Leap' – Religious Critiques of Fascism and National Socialism, 1933-1945". Die Welt des Islams. 53 (3/4). 2012a: 499–525. doi:10.1163/15700607-20120A11. JSTOR 41722009.
- Nordbruch, Götz. "The Arab World and National Socialism : Some reflections on an ambiguous relationship". Orient-Institut Studies. 1. 2012b. 26 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 December 2023.
- Wien, Peter. "Arab Fascism – Arabs and Fascism : Empirical and Theoretical Perspectives". Orient-Institut Studies. 1. 2012. 26 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 December 2023.
- Wild, Stefan. "Adolf Hitler: Enemy of the Arabs' Enemies? : Myth and Propaganda". Orient-Institut Studies. 1. 2012. 26 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 December 2023.
- Wildangel, René. "The Invention of "Islamofascism". Nazi Propaganda to the Arab World and Perceptions from Palestine". Die Welt des Islams. 52 (3–4). 1 January 2012: 526–544. doi:10.1163/15700607-20120A12. JSTOR 41722010.
- Baldinetti, Anna. "Fascist Propaganda in the Maghrib". Geschichte und Gesellschaft. 37 (3). September 2011: 408–436. doi:10.13109/gege.2011.37.3.408. JSTOR 41303599.
- Mostafa, Kabha. "The Palestinian National Movement and its Attitude toward the Fascist and Nazi Movements 1925-1945". Geschichte und Gesellschaft. 37 (3). September 2011: 437–450. doi:10.13109/gege.2011.37.3.437. JSTOR 41303600.
- Wien, Peter. "The Culpability of Exile. Arabs in Nazi Germany". Geschichte und Gesellschaft. 37 (3). September 2011: 332–358. doi:10.13109/gege.2011.37.3.332. JSTOR 41303596.
- Cordier, Bruno de. "The Fedayeen of the Reich: Muslims, Islam and Collaborationism During World War II". The China and Eurasia Forum Quarterly. 8 (1). 2010: 23–46. 10 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 December 2023.
- Herf, Jeffery. "Nazi Germany's Propaganda Aimed at Arabs and Muslims During World War II and the Holocaust: Old Themes, New Archival Findings". Central European History. 42 (4). 2009a: 709–736. doi:10.1017/S000893890999104X. JSTOR 40600977.
- Nordbruch, Götz. "Defending the French Revolution during World War II: Raif Khoury and the Intellectual Challenge of Nazism in the Levant". Mediterranean Historical Review. 21 (2). 15 Feb 2007: 219–238. doi:10.1080/09518960601030142 – Tayler & Francis vasitəsilə.
- Dieterich, Renate. "Germany's Relations with Iraq and Transjordan from the Weimar Republic to the End of the Second World War". Middle Eastern Studies. 41 (4). July 2005: 463–479. doi:10.1080/00263200500119217. JSTOR 4284383.
- Nafi, Basheer M. "The Arabs and the Axis: 1933-1940". Arab Studies Quarterly. 19 (2). Spring 1997: 1–24. JSTOR 41858205.
- Wild, Stefan. "National Socialism in the Arab Near East Between 1933 and 1939". Die Welt des Islams. 25 (1–4). 1 Jan 1985: 126–173. doi:10.1163/157006085X00053. JSTOR 1571079.
- Nicosia, Francis. "Arab Nationalism and National Socialist Germany, 1933-1939: Ideological and Strategic Incompatibility". International Journal of Middle East Studies. 12 (3). Nov 1980: 351–372. doi:10.1017/S0020743800026350. JSTOR 163006.