Ən çox üstünlük verilən millət və ya ən çox imtiyaz verilmiş ölkə (ing. Most Favoured Nation, MFN) beynəlxalq iqtisadi münasibətlər və beynəlxalq siyasətdə bir dövlətin digərinə beynəlxalq ticarət sahəsində verdiyi xüsusi statusdur.[1] Bu termin belə bir müalicə alan ölkənin, həmin imtiyazı təqdim edən dövlət tərəfindən “ən çox imtiyaz verilmiş ölkə”yə tanınan bütün ticarət üstünlüklərini, yəni daha aşağı gömrük rüsumunu və ya daha yüksək idxal kvotasını nominal olaraq bərabər şəkildə əldə etməli olduğunu bildirir. MFN statusu verilən dövlət digər MFN ölkələri ilə müqayisədə daha az əlverişli şərtlərdə ticarət münasibətlərinə cəlb edilə bilməz.
Hüquqşünaslar arasında MFN müddəalarının ikitərəfli investisiya müqavilələrində yalnız maddi qaydaları, yoxsa həm də prosedur təminatlarını əhatə edib-etməməsi barədə mübahisələr mövcuddur.[2]
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) üzvləri bir-birinə MFN statusu tətbiq etməyi öhdələrinə götürmüşlər. Bununla belə, bəzi istisnalar mövcuddur: inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün üstünlük proqramları, regional azad ticarət zonası və gömrük ittifaqı kimi inteqrasiya modelləri.[3] MFN prinsipi, milli müalicə prinsipi ilə birlikdə ÜTT-nin ticarət hüququnun əsas sütunlarından biridir.
“Ən çox imtiyaz verilmiş ölkə” münasibətləri həm ikitərəfli, həm də çoxtərəfli qarşılıqlılıq prinsiplərinə əsaslanır. İkitərəfli qarşılıqlı münasibətlərdə tərəflərdən biri təqdim etdiyi imtiyazı yalnız həmin imtiyazı qarşılıqlı göstərən tərəfə şamil edir. Çoxtərəfli münasibətlərdə isə bir imtiyazı danışıqlar yolu ilə əldə edən bütün ÜTT üzvləri həmin imtiyazdan bərabər şəkildə faydalanırlar. GATT/ÜTT-nin ayrı-seçkiliyi qadağan edən komponenti qarşılıqlı razılaşdırılmış üstünlüyün bütün üzvlərə şamil edilməsini tələb edir.
MFN statusu beynəlxalq ticarətdə ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılmasını və ÜTT-yə üzv olan ölkələr arasında ticarətin bərabər şərtlər əsasında həyata keçirilməsini təmin edir. MFN statusu təqdim edən bir ölkə digərinə müəyyən güzəştlər, imtiyazlar və immunitetlər verməli olur. MFN prinsipi GATT-ın birinci maddəsində təsbit edilir. ÜTT qaydalarına əsasən, bir ölkə bir tərəfdaşına xüsusi status verərsə, eyni statusu bütün ÜTT üzvlərinə də tətbiq etməlidir. Nəticə etibarilə, MFN qeyri-ayrı-seçkilik prinsipinə əsaslanan ticarət siyasətidir və ÜTT üzvü olan ölkələrin bərabər ticarət imkanlarına malik olmasına xidmət edir.
“Ən çox üstünlük verilən ölkə” statusu (MFN) XVIII əsrdən etibarən beynəlxalq ticarət sənədlərində görünməyə başlayır. Bu dövrdə şərtli və şərtsiz MFN statusu arasındakı fərqlər də formalaşmağa başlamışdı.[1] 1778-ci ildə ABŞ və Fransa arasında imzalanmış ticarət müqaviləsi MFN maddəsinin şərtli formaya malik ən erkən və mühüm nümunələrindən biri hesab olunur.[1] Bu müddəa sonrakı ABŞ ticarət müqavilələrində də geniş şəkildə tətbiq edilirdi.[1][4][5][6][7][8] XIX əsrin ortalarına doğru MFN maddəsi Avropa dövlətləri, Latın Amerikası ölkələri və Yaponiya arasında bağlanan ticarət müqavilələrində geniş istifadə olunurdu.[1]
Beynəlxalq ticarətin ilkin dövrlərində MFN statusu əsasən iki dövlət arasında bağlanan ikitərəfli müqavilələr vasitəsilə verilir və hər bir dövlət digərinə xüsusi güzəşt və üstünlüklər təqdim edirdi. 1667-ci il Madrid Müqaviləsində İspaniya İngiltərəyə MFN statusu tanımışdı.[9] 1794-cü il Jay Müqaviləsi ilə ABŞ da eyni statusu Britaniyaya vermişdi. 1882-ci il Joseon–ABŞ müqaviləsində isə Koreya krallığı Joseon ABŞ-ın təzyiqi nəticəsində MFN statusu tanımağa məcbur olmuşdu.[10]
II Dünya müharibəsindən sonra tariflər və ticarətə dair razılaşmalar bütün maraqlı ölkələr tərəfindən kollektiv şəkildə müzakirə edilməyə başlandı və nəticədə Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş (GATT) formalaşdı. Bu proses 1995-ci ildə Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) yaradılması ilə nəticələndi. ÜTT-yə üzv dövlətlər bir-birinə MFN statusu verməyi öhdələrinə götürürlər. Bundan əlavə, MFN maddəsi II Dünya müharibəsindən sonra kapital ixrac edən və kapital idxal edən ölkələr arasında imzalanan çoxsaylı ikitərəfli investisiya sazişlərində də yer alır.
Ticarət mütəxəssisləri MFN maddəsinin aşağıdakı üstünlüklərini qeyd edirlər:
- Ticarət yaradılmasını artırır və ticarət diversiyasını azaldır. MFN tətbiq edən ölkə idxalda ən səmərəli istehsalçıdan mal almağı təmin edir. Əgər ən səmərəli istehsalçı MFN qrupundan kənardadır və yüksək tariflərlə üzləşirsə, idxal daha az səmərəli istehsalçıya yönələ bilər ki, bu da itkilərə səbəb olur.
- Kiçik ölkələr üçün üstünlük yaradır. MFN sayəsində kiçik ölkələr böyük dövlətlər arasında mövcud olan ticarət güzəştlərindən faydalana bilir.
- Daxili idarəetmədə sadələşdirmə təmin edir. Bütün ölkələr üçün eyni tariflərin tətbiqi qaydaların şəffaflığını artırır və mürəkkəb mənşə qaydalarına ehtiyacı azaldır.
- Qorunma siyasətinə qarşı məhdudlaşdırıcı təsir göstərir. Məsələn, ölkə A-da kərə yağı istehsalçıları ucuz idxalı dayandırmaq üçün yüksək tarif tələb edə bilməzlər, çünki bu tarif bütün ölkələrə şamil olunacağından A-nın müttəfiqlərinin maraqlarına zərər verə bilər.
MFN maddəsi diskriminasiyanı aradan qaldırmağa yönəldiyi üçün ümumilikdə azad ticarətin təşviqinə də xidmət edir.
GATT üzvləri prinsip etibarilə “ən çox üstünlük verilən ölkə” (MFN) qaydasının inkişaf etməkdə olan ölkələrin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün yumşaldılmasını qəbul etmişlər. 1964-cü ildə yaradılmış BMT Ticarət və İnkişaf Konfransı (UNCTAD) inkişaf etməkdə olan ölkələrin ixracına üstünlük verilməsini genişləndirməyə çalışmışdır.[11]:fol.93
“Ən çox üstünlük verilən ölkə” prinsipinə digər mühüm istisna isə regional ticarət bloklarıdır. Məsələn, Avropa İttifaqı (Aİ) və Şimali Amerika Azad Ticarət Sazişi (NAFTA) üzvlər arasında tarifləri azaltmış və ya ləğv etmiş, lakin üzv olmayan ölkələrə qarşı tarif maneələrini qoruyub saxlamışdır. Ticarət sazişləri adətən regional iqtisadi inteqrasiyaya imkan yaratmaq üçün istisnələr nəzərdə tutur.[mənbə göstərilməlidir]
WTO qaydalarına əsasən, hər bir ölkə əvvəl verdiyi MFN statusunu ləğv edə bilər. Xüsusilə, Maddə 21 (Milli Təhlükəsizlik) belə ləğvə əlavə izahat verilmədən icazə verir.[12]
2019-cu ilin fevralında baş vermiş Pulvama hücumu nəticəsində 40-dan çox CRPF əməkdaşının həlak olmasından sonra Hindistan Pakistana verdiyi MFN statusunu geri götürdü.[12]
2022-ci ilin martında Rusiya–Ukrayna müharibəsinə cavab olaraq G7 dövlətləri Rusiyadan “ən çox üstünlük verilən ölkə” statusunu geri çəkmək və ona qarşı cəzalandırıcı tariflər tətbiq etmək qərarına gəldilər.[13] Qrup bəyan etdi ki, “Rusiya beynəlxalq hüququ kobud şəkildə poza bilməz və bununla belə beynəlxalq iqtisadi sistemin üstünlüklərindən yararlanmağı gözləyə bilməz”.[14]
Ən çox üstünlük verilən ölkə maddəsi (MFN clause), həmçinin ən çox üstünlük verilən müştəri maddəsi və ya ən çox üstünlük verilən lisenziya maddəsi kimi də tanınır. Bu, satıcının (və ya lisenziarının) hər hansı digər alıcıya (və ya lisenziyata) təqdim etdiyi ən əlverişli şərtləri həmin alıcıya təmin etməyi öhdəsinə götürdüyü müqavilə müddəasıdır. Bu cür müddəalar xüsusilə e-kitab nəşriyyatı, onlayn satış platformaları kimi sahələrdə geniş yayılmışdır.[15]
Belə müddəaların istifadəsi bəzən rəqabət əleyhinə fəaliyyət, antiinhisar pozuntuları ilə bağlı narahatlıqlar doğura bilər; digər hallarda isə onların istifadəsi rəqabəti təşviq edən amil kimi qiymətləndirilir.[16]
MFN müddəaları həmçinin institusional investisiya məsləhəti müqavilələrində də rast gəlinir. Əgər müəyyən şərtlər yerinə yetirilirsə, bir müştəri digər müştərilərə təklif edilən ən aşağı xidmət haqqına iddia edə bilər.[17]
MFN maddələri dövlətlə şirkət/investor arasında bağlanan müqavilələrə də daxil edilə bilər. Bu zaman dövlət müəyyən üstünlüklər və güzəştlər təmin edə bilər, lakin belə müqavilələr digər dövlətlərlə MFN öhdəliklərini aradan qaldırmaq üçün istifadə oluna bilməz.[18]
Dövlətlər arasında MFN statusu digər ölkədən daha az əlverişli münasibət göstərilməsini qadağan edirsə, investorlar arasında bu məcburiyyət tətbiq olunmur. UNCTAD bunu belə izah edir: “Qəbul edən ölkə ayrıca investisiya müqaviləsinə daxil olmağa məcbur edilə bilməz” və “müqavilə azadlığı MFN standartından üstün tutulur”.[19] Bununla belə, bu prinsip mütləq xarakter daşımır.[18]
- ↑ 1 2 3 4 5 Viner, Jacob. "The Most-Favored-Nation Clause in American Commercial Treaties". Journal of Political Economy. 32 (1). 1924: 101–129. doi:10.1086/253580. ISSN 0022-3808.
In its multiform variations of phrasing this clause provides in effect that each of the contracting parties shall grant to the other any privilege or favor of commerce, navigation, or other specified matters, which it grants or may thereafter grant to third countries.
- ↑ McCloure, Mike. "Most Favoured Nation Clauses – No favoured view on how they should be interpreted". Kluwer Arbitration Blog. 25 iyul 2011. 7 oktyabr 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 iyul 2011.
- ↑ "WTO – Regional Trade Agreements – goods (GATT) provisions". İstifadə tarixi: 12 may 2016.
- ↑ Crandall, Samuel B. "The American Construction of the Most-Favored-Nation Clause". American Journal of International Law. 7 (4). 1913: 708–723. doi:10.2307/2187328. ISSN 0002-9300. JSTOR 2187328.
- ↑ Stone, N. I. "Most - Favored - Nation Relations between Germany and the United States". The North American Review. 182 (592). 1906: 433–445. ISSN 0029-2397. JSTOR 25105542.
- ↑ Fisk, George M. "German-American "Most Favored Nation" Relations". Journal of Political Economy. 11 (2). 1903: 220–236. doi:10.1086/250934. JSTOR 1817291.
- ↑ Hornbeck, Stanley K. "The Most-Favored-Nation Clause". American Journal of International Law. 3 (4). 1909: 797–827. doi:10.2307/2186414. JSTOR 2186414.
- ↑ Jones, Chester Lloyd. "The American Interpretation of the "Most Favored Nation" Clause". The Annals of the American Academy of Political and Social Science. 32 (2). 1908: 119–129. doi:10.1177/000271620803200215.
- ↑ The Economist: Weekly Commercial Times, Banker's Gazette and Railway Monitor, Volume 1. Economist Newspaper Limited. 1845. səh. 551.
- ↑ Jo, Kyu-hyun, "The First Unequal Treaties and the Forced Opening of Korean Ports", Japanese "Judicial Imperialism" and the Origins of the Coercive Illegality of Japan's Annexation of Korea, Springer Nature, 2023, 27–74, doi:10.1007/978-981-99-1975-8_2
- ↑ Understanding the WTO Handbook, WTO rəsmi saytı.
- ↑ 1 2 Suneja, Kirtika. "Pakistan's most-favoured nation status scrapped". The Economic Times. 16 fevral 2019.
- ↑ Partington, Richard. "G7 nations strip Russia of 'most favoured nation' status". The Guardian. 11 mart 2022. (#accessdate_missing_url)
- ↑ Group of Seven. "G7 Leaders' Statement". Berlin. 11 mart 2022. (#cite_web_url)
- ↑ "The "Most Favored Nation" landmine". 10 aprel 2012.
- ↑ "Developing an Administrable MFN Enforcement Policy" (PDF).
- ↑ Lemke and Lins, Regulation of Investment Advisers, §2:5.50 (2013).
- ↑ 1 2 Law and Practice of Investment Treaties: Standards of Treatment. 2009. 227.
- ↑ Most-favoured-nation Treatment, Volume 3. 1999. səh. 6.
- Accominotti, Olivier; Flandreau, Marc (2008). "Bilateral Treaties and The Most-Favored-Nation Clause: The Myth of Trade Liberalization in the Nineteenth Century". World Politics. 60 (2): 147–188.
- Davey, W. J.; Pauwelyn, J. MFN-Unconditionality // Cottier, T.; Mavroidis, P. C. (redaktorlar ). Regulatory Barriers and the Principle of Non-Discrimination in World Trade Law: Past, Present, and Future. University of Michigan Press. 2000. ISBN 0472111000.
- Most-favoured-Nation Clause – Bibliographies on the topics of the International Law Commission (no. 10 in the list) (UNOG Library)
- World Bank's MFN Weighted Average Tariff World level for various products from 2008 to 2012
- ITC's Market Access Map, an online database of customs tariffs and market requirements.