Əmir Əbdülqadir

O, 6 sentyabr 1808-ci ildə Qərbi Əlcəzairin Məskər şəhəri yaxınlığındakı zaviyədə (dini mərasim tikilisi) anadan olub. Atası Muhyiddin Qədiri təriqətinin şeyxi olub, Həsən ibn Əlinin nəslindəndir. O, uşaqlıq və gənclik illərində yaxşı dini təhsillə yanaşı, silahdan istifadə etməyi və at minməyi öyrənmişdir. 1827-ci ildə atası ilə Məkkəyə gedərək hacı olmuşdur.

O, qara saqqallı, hamar üzlü, incə və qıvraq bədənli, orta boy bir kişi idi. Davranışları olduqca mədəni, yaşayışı da olduqca sadə idi. Eyni zamanda dindar və şair olan Əbdülqadir güclü natiqlik qabiliyyəti ilə tanınan bir şəxs idi. Fransız müstəmləkəçilərə qarşı mübarizə aparan Əmir Əbdülqadir 1883-cü ildə Dəməşqdə vəfat etmişdir.^[3]

Osmanlı dövlətinin əyalətlərindən biri olan Əlcəzair 1830-cu ildə Fransa tərəfindən işğal edilmişdir. Bundan əvvəl isə Əlcəzair türk yeniçərilərin seçdiyi "dayı" adlanan vali tərəfindən idarə olunurdu. Bu valilər, qarışıq (türk-cəzair) mənşəli Quloğlular və müəyyən imtiyazlı tayfalar tərəfindən dəstəklənirdilər. Əlcəzairi çox güclü nəzarət altında saxlayan bu valilər büyük üstünlüklərə də sahib idilər.

Lakin bu valilərə nifrət edən əlcəzairlilər XIX əsrin əvvəllərində daim üsyan edirdilər. Buna görə də ölkə xalqı xristian işğalçılara qarşı müqavimət göstərə bilməyəcək qədər parçalanmışdı. Ölkənin qərbində yaşayan tayfalar Vəhranı mühasirəyə alırlar. Ortaq islam dindarlığı ətrafında birləşən bu şəxslər mədrəsə müəllimləri və xüsusən də dini təriqət üzvləri dilər. Güclənən bu tayfalar Vəhranda və Məstağanəmdə fransız qoşunlarına qarşı müqavimətə başçılıq etməsi üçün Məskər əmiri Muhyiddinə çağırış göndərirdilər.

Olduqca yaşlı olan Muhyiddin 1832-ci ilin noyabrında öz yerinə kiçik oğlu Əbdülqədiri təyin etdirir. İslama bağlı olan və hərbi şücaəti ilə fərqlənən Əbdülqədir partizan müharibəsinin komandanlığını öz üzərinə götürür.

1834-cü ildə imzalanan Demişel müqaviləsi ilə bu müharibə sona çatır. Bu müqavilədən sonra Əbdülqədir "möminlərin sərkərdəsi" titulu ilə Vəhranın dərinliklərini tamamilə nəzarətə götürür. Ələ keçirdiyi yeni əraziləri birləşdirməyi qarşısına məqsəd qoyan Əbdülqədir müqavilənin ona verdiyi imkanlardan istifadə edərək Səlifdə yaşayan bütün tayfaları öz hakimiyyəti altına alır. O, Milyənanı, sonra isə Mədiyanı tutur. Məktədə general Kamiy Trezeli məğlubiyyətə uğradır. Bertran Klauzel və T. R. Büjo adlı generallar tərəfindən hərbi təzyiqlərə məruz qalsa da, fransızların törətdiyi zorakılığa reaksiya verən əlcəzairlilərin dəstəyini qazanmağı bacarır. Danışıqların sonunda o, fransız generalları Təfna müqaviləsini (1837) imzalamağa razı salır. Fransızları bir neçə limanla kifayətlənməyə məcbur edən bu müqavilə ilə o, ərazisini daha da genişləndirərək Vəhran və Tittərinin əmiri olur.

Əmir Əbdülqədir iki il ərzində dövlət qurur. Bu iki il ərzində gah Məskər, gah da Tihərt qalasını (bugünkü Tağdəmt) paytaxt kimi istifadə edərək, Məhzan adlı döyüşçü tayfaların imtiyazlarını ləğv edərək, bütün vətəndaşlara bərabər vergi yükü qoyaraq, xalqlar arasında hüquqi bərabərlik yaradır. O, cənubdakı vahələrə nəzarət edən ət-Ticini ilə döyüşərək və səhra tayfalarını ona qarşı birləşdirərək Saxara səhrasına doğru təsirini genişləndirir. Sonra şərq əyalətlərinin sərhədlərinə qədər yayılan Əbdülqədir burada Konstantin bəyi Hac Əhmədin müqaviməti ilə qarşılaşır. Fransızlara qoşulan Zuatna Quloğullarını da ağır cəzalara məhkum edir. 1838-ci ilin qışına qədər onun təsir dairəsi bərbəri Qibeyl qəbiləsinin sərhədlərini keçərək cənubdakı Biskra vadisindən Mərakeş sərhədinə qədər olan əraziyə çatır. Ət-Ticini gücünü qırmaq üçün paytaxt Eyn Mehdini 6 ay mühasirədə saxlayaraq məhv edir. Bu vaxt bütün Saxara qəbilələri ona tabe olurlar.

Əbdülqadir Əlcəzairi ətrafındakı nüfuzlu adamların məsləhətlərinə çox az qulaq asan və səlahiyyəti bütünlüklə öz əlində cəmləşdirən bir lider olmuşdur. Əsas təməli islam olan Əbdülqədir müasir dövlət qurmaq üçün lazım olan xüsusiyyətlərə malik şəxslərin milli və dini mənsubiyyətlərinə baxmayaraq onların bu işdə iştirakını təmin etmişdir. Əbdülqadir qəbilələrdən və könüllülər ibarət sayı 2.000 nəfər olan ordu qurmuşdur. Fransız işğalı altındaki ərazilərə yaxın olan məntəqələr hücum riski daşıdığından daha dərinliklərdəki məntəqələri möhkəmləndirir. Əbdülqədir bu məntəqələrdə anbarlar, emalatxanalar və manufakturalar yaradır. Silah-sursat almaq üçün İngiltərə kimi ölkələrə satılmalı olduğu malları bu anbarlarda saxlayırdı. Təhsil sistemi də quran Əbdülqədir işçiləri maaşla təmin edən yeni bir sistem də qurmuşdur.

Fransız ordu hissələrinin Dəmir keçidi keçməsi, Əmir Əbdülqədir tərəfindən Təfnə razılaşmasının pozulması kimi qiymətləndirilir. Lazımi hazırlıqlar başa çatmadan hücuma keçən əmir Miticədəki fransızları darmadağın edir. Bu hadisədən sonra 7 il davam qarşıdurmalar başlayır. Geniş miqyaslı müharibənin əvəzinə, kiçik süvari dəstələr vasitəsi vasiləsiz olaraq zərbə endirmək taktikasını seçən Əbdülqədir fransızların insanları köçə məcbur etmə siyasətləri ilə mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalmışdır.

1841-ci ildə fransızlar əlcəzairlilərin istehkam mövqelərini dağıtdıqdan sonra Əbdülqədir Vəhranın dərinliklərində köçəri həyat sürməyə başlayır. Sonrakı ildə bəzi məntəqələrin əlindən çıxmasından sonra Əbdülqədirin Mərakeşdəki müttəfiqləri ilə əlaqəsi kəsilir. O, fransızların cənubdakı irəliləyişlərinə baxmayaraq Mərakeşə keçməyi bacarır. Fransızlara məğlub olan Mərakeş sultanı tərəfindən ölkənin mərkəzi əyalətlərində saxlanmaq məcburiyyətində qalan Əbdülqədir Dəhrədəki qiyamdan istifadə edərək yenidən öz ölkəsinə qayıtmağa nail olur. Burada Sidi İbrahim postunu ələ keçirən Əbdülqədir fransız hərbi dəstələrinin təqibinə məruz qalıdığından ölkənin dərinliklərinə doğru çəkilməyə məcbur edilir.

Əbdülqədir 1846-cı ilin iyul ayında yerdə qalan tərəfdarları ilə birlikdə yenidən Mərakeşə sığınır. Lakin onu yük kimi görən Mərakeş sultanının dəstəyini itirdiyindən yenidən Əlcəzairə qayıtmalı olur. Şərqə göndəriləcəyinə söz verilən Əbdülqədir fransızlara təslim olur. Lakin fransızlar vədlərində durmayaraq onu bir müddət Fransadakı Po qəsrində saxlayırlar. Əvvəlcə prezident, sonra imperator olan III Napoleon 1852-ci ildə Əbdülqədirin Bursaya getməsinə icazə verir. Əbdülqədir oradan Şama gedərək sakit bir həyat sürür və "Zikrul-aqil və tənbihul-qafil" adlı kitabını yazır.

Hal-hazırda əlcəzairlilər Əbdülqədir Cəzairini ən böyük xalq qəhrəmanlarından biri hesab edirlər.

Haqqında "Abdel kader" adlı mahnı da bəstələnmişdir.

• Ahmed Bouyerdene, Emir Abd el-Kader: Hero and Saint of Islam, trans. Gustavo Polit, World Wisdom 2012, ISBN 978-1936597178
• John W. Kiser, Commander of the Faithful: The Life and Times of Emir Abd El-Kader, Archetype 2008, ISBN 978-1901383317
• Elsa Marston, The Compassionate Warrior: Abd El-Kader of Algeria, Wisdom Tales 2013, ISBN 978-1937786106
• Charles Henry Churchill, Life of Abd el-Kader: Ex-Sultan of the Arabs of Algeria: written and compiled from his own dictation from other Authentic Sources, Nabu Press 2014, ISBN 978-1294672289, Reprint from Chapman and Hall 1867
• Danziger, Raphael. Abd al-Qadir and the Algerians: Resistance to the French and Internal Consolidation. New York: Holmes & Meier, 1977.
• Étienne, Bruno. Abdelkader. Paris: Hachette Littérature, 2003.
• Kiser, John W. Commander of the Faithful: The Life and Times of Emir Abd el-Kader (1808–1883). Rhineburg: Monkfish, 2008.
• Jennifer Pitts, trans. and ed. Writings on Empire and Slavery by Alexis de Tocqueville. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2000.
• Belmar "A., sa vie politique et militaire" (Париж, 1863).
• Ламенер "Vie, aventures, combats et prise d’A." (Париж, 1848)
• Оганисьян Ю., Абд-аль-Кадир, Москва, 1968;
• Бу Азиз Яхья, Батль аль-кифах аль-амир Абд-аль-Кадир аль-Джазаири (Боевой герой эмир Абд аль-Кадир аль-Джазаири), Тунис, 1957.