Əmirçoban bəy Usmiyev

Əmirçoban bəy 1836-cı ildə Dağıstanda, Qaytaq usmiləri nəslindən olan zadəgan qumuq ailəsində anadan olmuşdur. O, Qaytaqın irsi hökmdarı (usmi) və XIX əsrin əvvəllərində Dağıstanın aparıcı siyasi xadimlərindən biri olan Adil xanın^[rus.] (Tuti Bikənin qardaşı Ustar xanın oğludur) nəvəsi idi. 1813-cü ildə Rusiya ilə Qacar imperiyası arasında imzalanmış Gülüstan müqaviləsindən sonra Dağıstan əraziləri Rusiya imperiyasının nəzarətinə keçdi. Adil xan bu müqaviləyə qarşı çıxan Dağıstan feodal hökmdarlarının koalisiyasına başçılıq edirdi. Rusiyaya qarşı mövqeyinə görə, 1820-ci ildə Qafqazdakı komandan general Yermolov tərəfindən Adil xan hakimiyyətdən kənarlaşdırıldı, əmlakı müsadirə edildi və usmi titulu ləğv edildi, beləliklə, Qaytaq usmiliyi mövcudluğunu dayandırdı.

Lakin Əmirçoban bəyin atası Camav bəy Usmiyev Rusiya ordusunda xidmətinə davam etmiş və Süvari general-mayoru rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. 1830-cu ildə Camav bəyə Yuxarı Qaytaqın idarə edilməsi tapşırılmış, 1843-cü ildən isə Dərbənd qəzasının tərkibində Qaytaq İdarəsinin yaradılması ilə 1857-ci ildə vəfatına qədər bu inzibati vahidə rəhbərlik etmişdir. Rusiyaya göstərdiyi xidmətlərə görə, 1831-ci ildə Camav bəyə atasından əvvəl müsadirə edilmiş torpaqlar və əmlak geri qaytarılmışdır.

Əmirçoban bəy 1854-cü ildə Qafqazda yerli xalqlardan təşkil olunan nizamsız Rusiya hərbi dəstəsi olan milisdə xidmətə başlamışdır. O, Dağıstan Milis Alayının tərkibində 1853–1856-cı illər Krım müharibəsində və 1858–1859-cu illər Qafqaz müharibəsində iştirak etmişdir. Xidmətdə göstərdiyi səylər və hərbi uğurları sayəsində karyerasında sürətlə irəliləmişdir. Hərbi fərqlənməsinə görə, 1859-cu ildə milis praporşiki (zabit rütbəsi), 1867-ci ildə isə podporuçik rütbəsi almışdır.

1869–1871-ci illərdə Əmirçoban bəy Dağıstan vilayət rəisinin yanında xüsusi tapşırıqlar üzrə məmur vəzifəsində çalışmışdır. 1874-cü ildə o, Əlahəzrət İmperatorun Leyb-Qvardiyası Kazak Alayına daxil olmuş və burada kornetdən polkovnik rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. Kazak alayının tərkibində 1877–1878-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsində iştirak etmiş, daha sonra Qafqaz Hərbi Dairəsinin qoşunlarında xidmət etmişdir.

1907-ci ildə Əmirçoban bəy Utsmiyevə general-mayor rütbəsi verilmişdir. Uzun illər ərzində xidmətinə görə o, bir çox mükafatlara, o cümlədən 3-cü dərəcəli Qılınclı və Bantlı "Müqəddəs Anna", 2-ci dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" və 3-cü dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" ordenlərinə layiq görülmüşdür. General-mayor Əmirçoban bəy 1911-ci ildə istefaya çıxmışdır.

General-mayor Əmirçoban bəy Usmiyev 1914-cü ildə vəfat etmişdir. Şəxsi vəsiyyətinə əsasən, o, Dərbəndin şimal qəbiristanlığında, qohumu Tuti Bikənin türbəsinin yanında dəfn edilmişdir. Onun qəbirüstü üçmetrlik sərdabəsi zəngin oymaqlı naxışlar və Qurandan iqtibaslarla bəzədilmişdir.

Əmirçoban bəyin Yengikənd, Qaradağlı, Başlı və Dərbənddə yaşayan doqquz arvadı olmuşdur. Lakin yalnız onlardan biri, Ümxani, ona babasının şərəfinə Camav bəy adını verdiyi bir oğul dünyaya gətirmişdir. Təəssüf ki, uşaq iki yaşında vəfat etmiş, buna görə də Əmirçoban bəy qardaşı oğlu Əbdülcəlili övladlığa götürmüşdür. Əbdülcəlil general-leytenant Ərəblinskinin böyük qızı Ürvyət xanımla evlənmişdir. Sonradan Əbdülcəlil məşhur Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin bacanaq olmuş, onun qızlarından biri isə Dağıstanın böyük balıq sənayeçisi Həmdulla Abdullayevə ərə getmişdir.^[2] Əbdülcəlil bəyin nəsli hazırda Bakı, Moskva, Sankt-Peterburq və Almaniyada yaşayır.

Bəzi tədqiqatçılar, Cəfərqulu ağa Bakıxanovun qızı olan Ayna xanım Bakıxanovanın da Əmirçoban bəyin doqquz arvadından biri olması ehtimalını irəli sürürlər, lakin bu barədə birbaşa sübutlar yoxdur. Bu ehtimal, onların təqribən eyni yaşda olmaları, hər ikisinin uşaqsız olması və Ayna xanımın ölüm şəhadətnaməsinin Usmiyevlərin əsas mülklərinin yerləşdiyi Qaytaq-Tabasaran dairəsinin rəisi tərəfindən verilməsi kimi dolayı faktlara əsaslanır.^[3]