Əməyin mühafizəsi və təhlükəsizliyi (ing. Occupational safety and health, qısaca OSH) — işçilərin sağlamlığını, təhlükəsizliyini və rifahını təmin etmək məqsədilə tətbiq olunan elmi, hüquqi və təşkilati tədbirlər sistemi.[1] Bu sahə insanların iş şəraitində fiziki, kimyəvi, bioloji və psixososial təhlükələrə məruz qalmasının qarşısını almağa yönəlmişdir.[2]
Əməyin mühafizəsinin əsas məqsədi istehsalatda baş verə biləcək bədbəxt hadisələrin, peşə xəstəliklərinin və digər mənfi halların qarşısını almaqdır. Bu sahə həm işçilərin həyat və sağlamlığının qorunmasına, həm də istehsalın səmərəliliyinin artırılmasına xidmət edir.[3]
Ən qədim cəmiyyətlərdə insanların təhlükəsizliyi əsasən təbii təcrübəyə əsaslanırdı.[4] Misir, Mesopotamiya və Roma kimi qədim sivilizasiyalarda tikinti, mədənçilik və sənətkarlıq sahələrində çalışan işçilərin sağlamlığına müəyyən səviyyədə diqqət yetirilirdi. Məsələn, Hammurapi qanunlarında (e.ə. XVIII əsr) işçilərin zədələnməsi və kompensasiya məsələlərinə dair hüquqi müddəalar mövcuddur. Orta əsrlərdə Avropada fəaliyyət göstərən sənətkar birlikləri (gildiyalar) üzvlərinin iş şəraitinə nəzarət edir, peşə xəstəliklərinin qarşısını almağa çalışırdılar. Bu dövrdə həkimlər və alimlər arasında mədən işçilərinin sağlamlığına dair ilk tibbi müşahidələr aparılmışdır. 1556-cı ildə Georgi Aqrikola tərəfindən yazılmış De Re Metallica əsərində mədən işçilərinin qarşılaşdığı təhlükələr və onların azaldılması yolları təsvir olunur.[5]
XVIII-XIX əsrlərdə baş verən Birinci sənaye inqilabı iş şəraitində ciddi dəyişikliklər yaratdı. Fabriklərdə və mədənlərdə iş saatlarının uzunluğu, avadanlıqların təhlükəli olması və uşaq əməyinin geniş yayılması əməyin mühafizəsi məsələlərini daha da aktuallaşdırdı. 1833-cü ildə Böyük Britaniyada qəbul edilən ilk Fabrik Qanunu (ing. Factory Act) işçilərin hüquqlarını qismən qorumağa başladı. Bu qanunla 9 yaşdan aşağı uşaqların işləməsi qadağan edildi və müəyyən saat limiti tətbiq olundu.[6]
1919-cu ildə Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (ing. International Labour Organization – ILO) yaradılması əməyin mühafizəsində beynəlxalq səviyyədə ilk ciddi addım oldu. BƏT tərəfindən iş yerlərində təhlükəsizlik və sağlamlıqla bağlı konvensiyalar qəbul edildi.[7]
1948-ci ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı əməyin qorunmasının tibbi aspektlərini daha sistemli şəkildə araşdırmağa başladı.[8] XX əsrin ortalarından etibarən bir çox ölkələrdə əməyin mühafizəsi üzrə milli qanunvericilik sistemi formalaşdı və xüsusi nəzarət qurumları yaradıldı.[9]
Hazırda əməyin mühafizəsi konsepsiyası təkcə fiziki təhlükəsizliklə məhdudlaşmır, həm də psixososial risklər, stres, ergonomika və iş yerlərində sağlam həyat tərzinin təşviqi kimi məsələləri əhatə edir. ISO 45001 kimi beynəlxalq standartlar təşkilatlarda əməyin mühafizəsi menecmentinin effektivliyini artırmaq üçün tətbiq edilir.
Şirkətlər iş yerlərində sağlamlıq və təhlükəsizlik risklərini strukturlaşdırılmış və sistemli şəkildə idarə etmək məqsədilə təhlükəsizlik və sağlamlıq üzrə idarəetmə sistemi (TSİS) tətbiq edə bilərlər. Bu, ya könüllü şəkildə, ya da mövcud qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq həyata keçirilə bilər. TSİS iş yerlərində baş verə biləcək qəzaların və hadisələrin qarşısının alınmasını sistematik qiymətləndirmə və idarəetmə yolu ilə təkmilləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sistem təşkilatın biznes fəaliyyətində və qanunvericilikdə baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşa bilməlidir. Adətən bu sistem Deminq dövrünə – yəni planlaşdırma-icra-yoxlama-fəaliyyət (PDCA) prinsipinə əsaslanır.[10]
Effektiv TSİS aşağıdakıları təmin etməlidir:
- Təşkilatın riskləri necə idarə etdiyini müəyyənləşdirməlidir
- İş yerindəki təhlükələri aşkar edib uyğun nəzarət mexanizmləri tətbiq etməlidir
- Təşkilatın bütün səviyyələri üzrə effektiv ünsiyyətin həyata keçirilməsini təmin etməlidir
- Uyğunsuzluq və normativ pozuntuların müəyyənləşdirilməsi və aradan qaldırılması üçün mexanizm tətbiq etməlidir
- Davamlı təkmilləşmə prosesini həyata keçirməlidir
Ətraf mühitin mühafizəsi, keyfiyyət və təhlükəsizlik kimi müxtəlif idarəetmə sahələri üzrə standartlar artıq ayrılıqda deyil, vahid biznes idarəetmə sistemi çərçivəsində inteqrasiya olunmuş şəkildə idarə edilmək üçün hazırlanır. Buna görə də bəzi təşkilatlar prosess təhlükəsizliyi, ətraf mühitin idarə olunması və keyfiyyətin idarə olunması kimi digər idarəetmə funksiyalarını da təhlükəsizlik üzrə idarəetmə sistemi ilə birləşdirirlər. Bu yanaşma həm qanunvericilik, həm sənaye sahəsinin tələbləri, həm də təşkilatların daxili standartlarına cavab vermək məqsədi daşıyır.
Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (BƏT) iş yerlərində əmək təhlükəsizliyi və sağlamlığının idarə olunması üçün "ILO-OSH 2001" adlı istiqamətverici sənədi təqdim etmişdir. Bu sənəd təşkilatlara TSİS-in tətbiqində yardım məqsədi daşıyır və siyasət; təşkilatlanma; planlaşdırma və icra; qiymətləndirmə; və təkmilləşmə üzrə davamlı fəaliyyət dövrü əsasında sağlamlıq və təhlükəsizliyin daimi inkişafını təşviq edir. Bu mərhələlərin effektivliyi davamlı audit vasitəsilə yoxlanılır.[11]
1999–2018-ci illər ərzində OHSAS 18001 standartı beynəlxalq miqyasda geniş istifadə olunmuşdur. Bu standart beynəlxalq səviyyədə təsdiqlənmiş ilk sertifikatlaşdırıla bilən təhlükəsizlik standartı yox ikən milli standart təşkilatları, akkreditasiya qurumları, tədqiqat institutları və digər aidiyyəti qurumların iştirakı ilə hazırlanmışdır. OHSAS 18001 eyni zamanda ISO 9001 (keyfiyyətin idarə olunması) və ISO 14001 (ətraf mühitin idarə olunması) standartları ilə inteqrasiya edilə biləcək şəkildə hazırlanmışdı.[12]
2018-ci ilin mart ayında OHSAS 18001 standartı ISO 45001 ilə əvəz olunmuş, 2021-ci ilin martında isə ISO 45001 tam tətbiq edilmişdir.[13]
Azərbaycan Respublikasında əmək hüquqlarının qorunması və əməyin təhlükəsizliyi Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Əmək şəraitinin normativlərə uyğun qurulması işəgötürənin əsas vəzifələrindən biridir.
- ↑ "Occupational Health". World Health Organization Western Pacific Region. World Health Organization (WHO). 26 April 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 October 2015.
- ↑ Eves, David. "'Two Steps Forward, One Step Back': A Brief History of the Origins, Development and Implementation of Health and Safety Law in the United Kingdom, 1802–2014". History of Occupational Safety and Health. Royal Society for the Prevention of Accidents. April 2014. 21 February 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 March 2024.
- ↑ Fanning, Fred. Basic Safety Administration: A Handbook for the New Safety Specialist. Chicago, Ill.: American Society of Safety Professionals. 2003. ISBN 978-1-885581-43-3.
- ↑ Commission for Occupational Safety and Health. Guidance Note – General Duty of Care in Western Australian Workplaces (PDF) (Hesabat). Perth, WA: Government of Western Australia. November 2005. səh. 7. ISBN 1-920836-15-2. 23 September 2015 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 July 2014 – Department of Commerce (Western Australia) vasitəsilə.
- ↑ WHO; ILO. WHO/ILO Joint Estimates of the Work-related Burden of Disease and Injury, 2000-2016: Global Monitoring Report (PDF). Genève, Switzerland: World Health Organization and International Labour Organization. 2021. ISBN 978-92-4-003494-5. 1 March 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 1 March 2024.
- ↑ "Safety and Health at Work". International Labour Organization. 31 July 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 August 2021. (#invalid_param_val)
- ↑ "Health and Safety Program – General Elements" (PDF). Canadian Centre for Occupational Health and Safety. 16 March 2021. 5 August 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 1 March 2024.
- ↑ "Harry McShane, 134 B'way [i.e. Broadway], Cin. O. - 16 Yrs. of Age on June 29, 1908. Had His Left Arm Pulled Off Near Shoulder, and Right Leg Broken Through Kneecap, by Being Caught on Belt of a Machine in Spring Factory in May 1908. Had Been Working in Factory More Than 2 Yrs. Was on His Feet for First Time After the Accident, the Day This Photo Was Taken. No Attention Was Paid by Employers to the Boy Either at Hospital or Home According to Statement of Boy's Father. No Compensation Location: Cincinnati, Ohio. Color Digital File From B&W Original Print". Library of Congress (LOC). January 1908. 18 March 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 March 2024.
- ↑ Constitution of the World Health Organization (PDF) (Charter). New York, N.Y.: United Nations. 22 July 1946. 25 February 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 1 March 2024.
- ↑ ILO. OSH Management System: A Tool for Continual Improvement (PDF). Torino, Italy: International Labour Organization. 2011. 3–4. ISBN 978-92-2-124740-1. 16 October 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 7 March 2024.
- ↑ ILO. Guidelines on Occupational Safety and Health Management Systems, ILO-OSH 2001 (PDF) (2nd). Genève, Switzerland: International Labour Organization. 2009. ISBN 978-92-2-111634-9. 28 January 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 7 March 2024.
- ↑ International Labour Office. Seventeenth Item on the Agenda: Report of the Director-General – Seventh Supplementary Report: Possible Collaboration Between the International Labour Organization (ILO) and the International Organization for Standardization (ISO) in the Field of Occupational Safety and Health Management Systems (OSH-MS) (PDF) (Report no. GB.301/17/7, 301st Session). Genève, Switzerland: International Labour Organization. 11 March 2008. p. 2, footnote 3. 14 August 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 14 December 2024.
- ↑ Lachapelle, Eric; Voca, Narta. "OHSAS 18001 Occupational Health and Safety Management System". PECB. 10 June 2014. 21 June 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2024.
- ↑ Institute of Medicine (IOM). Advancing Workforce Health at the Department of Homeland Security: Protecting Those Who Protect Us (PDF). Washington, D.C.: The National Academies Press. 2014. 35–36. ISBN 978-0-309-29647-2. 1 March 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 1 March 2024.
- ↑ Coppée, Georges H. Occupational Health Services and Practice // Stellman, Jeanne Mager (redaktor). Encyclopedia of Occupational Health and Safety. 1 (4th). Genève, Switzerland: International Labour Office. 1998. səh. 16.19. ISBN 92-2-109203-8. 27 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 March 2024.
- Hutchins, B.L.; Harrison, A. A History of Factory Legislation (2nd). London, England: P.S. King & Son. 1911. OCLC 60732343. İstifadə tarixi: 1 March 2024.
- Jansen, Anne; van der Beek, Dolf; Cremers, Anita; Neerincx, Mark; van Middelaar, Johan. Emergent Risks to Workplace Safety; Working in the Same Space as a Cobot (PDF) (Report no. TNO 2018 R10742 for the Ministry of Social Affairs and Employment). Netherlands Organization for Applied Scientific Research (TNO). 28 August 2018. 5 November 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 May 2024.
- Myeni, Sibongiseni S.; Ngcobo, Ntombenhle J. The Profile of Occupational Health and Safety: South Africa (PDF) (Hesabat). Pretoria, South Africa: Department of Employment and Labour. 2020. 4 February 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 15 March 2024.
- A Guide to Health and Safety Regulation in Great Britain (PDF) (Hesabat). Health and Safety Executive. July 2013. 28 January 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 15 March 2024.
- Koester, Frank. "Our Stupendous Yearly Waste: The Death Toll of Industry". The World's Work. XXIII cild no. 6. Doubleday (publisher). April 1912. 713–715. ISSN 2691-7254. İstifadə tarixi: 15 March 2024.
- LaDou, Joseph. Current Occupational & Environmental Medicine (4th). New York, N.Y.: McGraw Hill. 2006. ISBN 978-0-07-144313-5.
- Leidel, Nelson A.; Busch, Kenneth A. Statistical Methods for the Determination of Noncompliance with Occupational Health Standards (Report: HEW Publication No.(NIOSH) 75-159). Washington, D.C.: National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH). April 1975. doi:10.26616/NIOSHPUB75159. 1 December 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 December 2024.
- Roughton, James E.; Mercurio, James J. Developing an Effective Safety Culture: A Leadership Approach. Butterworth-Heinemann. 15 March 2002. ISBN 978-0-7506-7411-9.
- (EU) European Agency for Safety & Health at Work (EU-OSHA)
- (UN) International Labour Organization (ILO)
- (Canada) Canadian Centre for Occupational Health and Safety
- (Japan) Japan Industrial Safety and Health Association
- (Japan) Ministry of Health, Labor and Welfare
- (Japan) Japan National Institute of Occupational Safety and Health
- (UK) Health and Safety Executive
- (US) National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH)
- (US) Occupational Safety and Health Administration (OSHA)