^?

Əliheydər Qarayev əvvəlcə mollaxanada, sonra Şamaxı realnı məktəbində oxumuş, bir müddət Bakıda rus-tatar məktəbində dərs demişdir. 1916-cı ildə Don (indiki Novoçerkassk) Politexnik İnsitutuna daxil olmuş, tələbələrin inqilabi çıxışlarında iştirak etmişdir. 1917-ci ildə Şamaxı Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetinin sədri olmuşdur.Əliheydər Qarayev Ağakərim oğlu, 1896-cı ilin iyun ayının 20-də Şamaxı şəhərində anadan olub. Tacir olan atası tərəfindən 6 yaşında mollaxanaya təhsil almaq məqsədilə göndərilir. 10 yaşında isə realnı məktəbə yazılır. Qarayevin şəxsiyyətinin formalaşmasında onun müəllimi- görkəmli şair, nasir, dramaturq, publisist və maarif xadimi Abbas Səhhətin böyük rolu olub. Bir müddət Bakıda rus-tatar məktəbində dərs demişdir. Sosial yönümlü xarakterinə görə məktəbin ictimai işlərində fəal iştirak edir və üzərində böyük təsiri olmuş, demokratik ideyaların carçısı "Molla Nəsrəddin" jurnalını maraqlı izləyirdi. Mütərəqqi fikirlərin təbliğatçısı olan "Molla Nəsrəddin" zəhmətkeş xalq və demokratiya cəbhəsində duraraq, azadlıq düşmənlərini - çar mütləqiyyətini, hakim təbəqələrinin ağalığını, imperializmin müstəmləkəçilik siyasətini, geriliyi, mövhumat, cəhalət və xurafatı amansız satira atəşinə tutmuş, Azərbaycan xalqının milli oyanışında, əhalinin geniş təbəqələri içərisində istiqlal ideyalarının yayılmasında mühüm rol oynamışdır. Azərbaycan poeziyasında inqilabi satiranın banisi, görkəmli şair Mirzə Ələkbər Sabir (1862-1911) və Abbas Səhhətin (1874-1918) təsiri altında gənc Əliheydər həmin jurnalda öz məqalələrini dərc etdirir. 1913-cü ildə isə jurnalın Tiflisdəki qurultayında nümayəndə heyətinin tərkibində iştirak edir. Aradan bir il keçəndən sonra Şamaxıda, Bakı şəhərində mədəni-maarif işləri ilə məşğul olan "Nicat"ın təşəbbüsü ilə yaradılmış xeyriyyə cəmiyyətinə üzv oldu və cəmiyyətə verdiyi töhfələrdən ötrü, şöbənin rəhbərliyi tərəfindən ona təşəkkür edildi.

Bakıda sol radikal sosialistlərin liderlərindən biri kimi Əliheydər Qarayev parlament üzvü olmaqla yanaşı mətbuat tarixinə jurnalist, qəzet və jurnal redaktoru, bolşevik ideyalarının təbliğatçısı kimi daxil olmuşdur. Onun redaktorluğu ilə "Bakı Fəhlə Konfransının Əxbarı", "Zəhmət", "Zəhmət Sədası", "Oktyabr İnqilabı", "Füqəra Sədası" qəzetləri və "Məşəl" jurnalı buraxılırdı. Doğrudur, bunlardan bəzilərinin yalnız bir nömrəsi çıxmış, bəzisi isə biri-digərini əvəz etmişdir.Öz potensialını dərk etmiş Əliheydər, 1916-cı ildə Don (indiki Novoçerkassk) Politexnik İnsitutuna daxil olmuş, tələbələrin inqilabi çıxışlarında iştirak etmişdir. 1917-ci ildə Şamaxı Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetinin sədri olmuşdur. Siyasi fəaliyyətə qədəm qoyması da, bu dövr ilə əlaqəlidir. İmperiyanın müxtəlif guşələrindən gəlmiş bütün gənclər kimi, o da tədricən şəhərin böyük siyasi həyatına qoşulur, tələbə sosial-demokrat cəmiyyətinin işində fəal iştirak etməyə başlayır. Onun natiqlik qabiliyyətini və gələcək liderlik meyillərini aşkara çıxaran ətrafındakı yoldaşlar Əliheydəri tətil komitəsinin üzvü seçirlər. Yığıncaq və mitinqlərdəki davranışı və çılğın təbiəti ilə seçilən gənc Əliheydər mövcud quruluşa qarşı öz nifrətini dilə gətirir, elə buna görə də həbs olunur, jandarm idarəsində ona edilən xəbərdarlıqdan sonra isə tezliklə azadlığa buraxılır.

Ədalətsiz Çar istibdadına qarşı etirazını, mütərəqqi Sosial-demokrat ideyalarında kəşf edən Əliheydər 1917-ci il Fevral burjua inqilabını Novoçerkasskda qarşılayır və təhsilindən ayrılaraq Azərbaycana-Şamaxıya qayıdır. Burada müxtəlif mədəni-maarif və siyasi işlərdə, onların təşkil edilməsində iştirak edir. Məhz özünün iştirakı ilə təsis edilmiş Fəhlə və Əsgər Deputatları Şurasının İcraiyyə Komitəsinə üzv seçildi. Həmçinin iyun ayının ortalarında Şamaxı kəndliləri Qarayevi, Zaqafqaziya kəndli deputatlarının Tiflisdə keçirilən qurultayına nümayəndə seçdilər. Abbas Səhhətin “Açıq söz” qəzetində 1917-ci ilin mayında dərc olunmuş "Müsəlman tələbələrinin fəaliyyəti" məqaləsində Əliheydər Qarayevin Şamaxıdakı fəaliyyəti xüsusi qeyd olunurdu. Bir aydan sonra isə Petroqraddakı Birinci Ümumrusiya Kəndli Soveti İcraiyyə Komitəsinə üzv seçildi. Həmin ilin sentyabrında Tiflisə gələn Qarayev menşevik sıralarına qoşulur. Bu zaman o, “Al Bayraq” adlı qəzetdə öz siyasi baxışlarını ortaya qoyurdu. Həmin qəzetdən sonra isə, satirik jurnal olan “Tartan-Partan”da fəaliyyətinə davam edir. Bu vaxtdan etibarən o, aktiv şəkildə siyasi fəaliyyətlə məşğul olmağa başlayır.

1918-ci ilin oktyabrında açılan Gürcüstandakı menşevik parlamentinə, Hümmət partiyası adından deputat seçilir Həmin dövrdə o, RK(b)P Bakı Komitəsinin üzvləri - İ.İ.Anaşkin, L.İ.Mirzoyan, A.İ.Mikoyan və digərləri ilə dostluq edirdi. Bu onun bolşevizm mövqeyinə keçməsi sahəsində həlledici rol oynadı, beləliklə 1919-cu ilin fevralında Əliheydər RK(b)P-nın mübariz cərgələrinə daxil olaraq, RK(b)P Bakı komitəsinin üzvü seçilir. O, tez-tez fəhlə yığıncaqlarına gəlir, onların hüsn-rəğbətini qazanırdı. Parlaq natiqlik qabiliyyətləri, rus və Azərbaycan dillərini bilməsi, Bakının hüdudlarından kənardakı siyasi iş təcrübəsi onun bolşeviklər arasında liderə çevrilməsinə səbəb oldu və bu ona Bakı mərkəzi fəhlə klubunun idarə heyətinə daxil olmasına, sonralar isə həmin klubun sədri seçilməsinə imkan verdi. 1918-ci ilin sonlarında isə Bakı Fəhlə Konfransının, 1919-cu ildə Rəyasət Heyətinin üzvü, sonra isə sədri seçilmişdir. 1919-1920-ci illərdə bir sıra bolşevik qəzetlərinin redaktoru olmuşdur. Bu nəşrlər vasitəsilə xalqa mövcud hökuməti devirib, yerində Sovet hakimiyyəti qurmağı təbliğ edirdi.

İyirminci illərin əvvəllərində "Kommunist" qəzetinin redaktorları çox tez-tez vəzifələrindən uzaqlaşdırılır, başqaları ilə əvəz edilirdilər. Bu, yüksək dairələrdə mövcud olan intriqalarla, dedi-qodularla bağlı idi.

Qəzetin birinci rəsmi redaktoru Əliheydər Qarayev, məsul katib – Seyid Cəfər Cavadzadə (Pişəvəri) və Nemət Bəsir Hacıyev olmuşlar. Əliheydər Qarayev bir neçə dəfə fasilələrlə qəzetin məsul müdiri (redaktoru) təyin edilmiş, bəzən də Azərbaycan K(b)P MK-nın göstərişi ilə sadəcə olaraq, qəzetə nəzarət etmiş, bir növ, senzor funksiyasını yerinə yetirmişdir.

1922-ci il martın 2-də “Kommunist” qəzetində o vaxtkı xalq daxili işlər xalq komissarı Həmid Sultanovun "Yoxsul" imzası ilə məqaləsi dərc olunmuşdu. Məqalədə 1912-ci ildən 1922-ci ilə qədər Azərbaycandan Rusiyaya aparılan konkret məhsullar haqqında arxiv sənədlərinə əsaslanan məlumat verilirdi. Eyni zamanda, göstərilirdi ki, aparılan çeşidli məhsulların əvəzində Rusiyadan Azərbaycana ərzaq məhsulları adı ilə qapısı möhürlü boş vaqonlar gətirilirmiş. Əvvəllər belə şeylərin mövcudluğundan xəbərsiz olan müəllif ümidlə bildirirdi ki, guya sovet hakimiyyəti illərində daha bu sayaq hallara yol verilməyəcək. Ertəsi gün – 1922-ci il martın 3-də Azərbaycan K(b)P MK bürosunun xüsusi iclasında H.Sultanov vəzifəsindən azad edildi və elə iclasdaca həbs olundu. Ə.Qarayev isə "ilan yuvası" olan "Kommunist" qəzeti redaksiyasını "millətçi ünsürlərdən təmizləmək" üçün növbəti tapşırıq aldı.

1924-cü il aprelin 18-də Azərbaycan K(b)P MK-nın ikinci katibi, 27 yaşlı gənc vətənpərvər Əyyub Xanbudaqov "Kommunist" qəzetində "Milli məsələyə dair" adlı məqalə ilə çıxış etdi və bildirdi ki, partiyanın milli məsələyə dair göstərişləri yerinə yetirilmir, əksinə Azərbaycanda milli fəhlə kadrlarının hazırlanmasının qarşısı alınır, azərbaycanlılar fabrik və zavodlarda ayrı-seçkilik nəticəsində işə qəbul edilmirlər və bununla da milli məsələ nəzərdə tutulanın 0,001 faizi qədər də yerinə yetirilməyib.

Cəmi bir neçə gün sonra – 1924-cü il aprelin 27-də öz işinə başlayan XIII Bakı partiya konfransı gündəlikdəki məsələləri unudub, ikigünlük işini Əyyub Xanbudaqovun "millətçiliyini" araşdırmağa həsr etdi və Əliheydər Qarayevə tapşırıldı ki, "Kommunist" qəzetinin redaksiyasında kök salmış sovet hakimiyyəti düşmənlərini – millətçiləri üzə çıxarıb tapsın.

Ə.Qarayev qəzetin redaktoru Həbib Cəbiyevi müəyyən müddətə tutduğu vəzifədən kənarlaşdırıb, sözün tam mənasında, redaksiyanı yüksək mədəniyyətli Azərbaycan ziyalılarından təmizləməyə başladı. O, ziyalıların bir çoxunu “xırda burjuaziyanın əlaltısı” adlandırmış, bir qismini işdən qovmuş, bir qismini isə tənbeh etmişdi.

Qəzetin ən populyar redaktoru Həbib Cəbiyev olmuşdur. Həbib Cəbiyev 1924-cü ilin aprelində Azərbaycan K(b)P MK katibi Ə.Xanbudaqovun məlum məqaləsini dərc etdikdən sonra "yuxarıların" intriqaçı dəstəsi – S.M.Kirov, L.Mirzoyan, Ə.Qarayev, D.Bünyadzadə və başqaları milli özünüdərkin inkişaf etdirilməsini istəyən Azərbaycan ziyalılarına qarşı açıq və güclü hücuma keçdilər. Milli ziyalılar millətçilikdə və pantürkizmdə günahlandırılırdılar. Onlardan tələb olunurdu ki, milli vətənpərvərliyi Ümumittifaq vətənpərvərliyi ilə əvəz etsinlər, Ümumittifaq kosmopolitizminə keçsinlər. Daha doğrusu, onların bir ümumi vətəni var, o da ­SSRİ-dir.

Əliheydər Qarayev Cümhuriyyət dövründə Azərbaycan parlamentinin üzvü olub. O, “Hümmət” partayisanın menşevik qoluna mənsub idi. Cümhuriyyət dövründə bütün çıxışları Azərbaycan dövlətçiliyinin əksinə olub. O, Sovet Rusiyanın mövqeyini hər şeydən üstün tuturdu. 11-ci Qırmızı Ordunun Azərbaycana müdaxilə etməsində və Cümhuriyyətin süqutunda Əliheydər Qarayevin birbaşa əli olub. Yəni, Azərbaycan Cümhuriyyətinin devrilməsində onun böyük “əməyi” olub.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra o da bolşevik partiyasının üzvü oldu. Parlamentdə onun çıxışları təsdiq edir ki, Əliheydər Qarayevin mövqeyi Azərbaycanın milli maraqlarına yox, Sovet Rusiyanın ideyasının yayılmasına xidmət edib.

Dekabrın 7-də açılan Müsavat parlamentinə öz partiyasının bir nümayəndəsi kimi deputat seçilir. Belə ki, o, 1918-ci ilin dekabrından 1920-ci ildə Aprel Sosialist İnqilabının qələbəsinə qədər Müsavat Parlamentində müxtəlif məsələlər üzrə 80 dəfədən çox çıxış etmişdi. Sonralar Anastas Mikoyan bu haqda yazırdı:”Ə.Qarayev Parlamentdən çıxmaq barədə məsələni dəfələrlə RK(b)P Bakı komitəsi qarşısında qaldırmışdır, lakin biz hamımız yekdilliklə bunun əleyhinə çıxış etmişdik. Siyasi mübarizədən və öz baxışlarımızın təbliğindən ötrü leqal parlament tribunasından heç imtina edə bilməzdik.”

1920-1931-ci illərdə digər müxtəlif məsul vəzifələrdə çalışmış, Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin üzvü, Bakı Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin sədri, xalq əmək komissarı, xalq hərbi dəniz işləri komissarı, Bakı Sovetinin sədri işləmişdir.

Qarayev, Moskvada Ali Partiya Məktəbində işlədiyi vaxtlarda, qardaşı Əlövsətə, Beriyanın Zaqafqaziyada, Bağırovun isə Azərbaycanda rəhbər vəzifəsinə seçilməsini təhlükəli adlandırmış və bu hadisənin, Azərbaycanda repressiyaların güclənməsinə təkan verəcəyini bildirərək demişdi: "Çünki bu avantüraçılar İ.V.Stalinin hədsiz etimadını qazanıblar". Ə.Qarayev qardaşına danışmışdı ki, o, Müsavat Parlamentinin deputatı olduğu vaxtlarda L.P.Beriyanın müsavat kəşfiyyatında işləməsi barədə məlumatı vardı. Ə.Qarayev 1926-cı ildə Azərbaycan K(b)P MK-nin katibi təyin olunduqda, həmin faktı təsdiqləyən sənədləri axtarıb tapmağa bir neçə dəfə cəhd göstərmiş, lakin onun bütün cəhdləri uğursuzluqla başa çatmışdı, çünki L.P.Beriyanı ifşa edən materiallar çox ciddi surətdə ləğv edilmişdi. Sonralar 1953-cü ildə Beriya öz məhkəməsində etiraf etmişdi: "...deməliyəm ki, mənim ən ağır cinayətlərimdən biri... mənim müsavat əks kəşfiyyatında iştirakımdır. Bu günahımı mən tamamilə boynuma alıram.”

1937-ci il iyunun 1-də Azərbaycan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarlığının ayrıca tələbi ilə Ə.Qarayev və onun həyat yoldaşı - həkim Xavər Qarayeva-Şabanova Moskvada "xalq düşmənləri" kimi həbs edilərək Bakıya göndərildilər.

Qarayev 1918-19-cu illərdə Hümmət Menşevik təşkilatına üzv olmaqda və Müsavat parlamentində iştirak etməkdə günahlandırılır. Yorucu istintaqlar başlayır, işgəncənin və ağır həbsxana şəraitinin gücü ilə, əsassız böhtanları öz boynuna götürməsi üçün Qarayevə təzyiq göstərirlər. Qarayev parlamentdə iştirak etməkdən başqa, qalan bütün ittihamları rədd etdi,parlamentdə isə partiyanın göstərişi ilə çalışıb, yalnız fəhlə sinfinin mənafeyini müdafiə etdiyini söyləyərək günahsız olduğunu elan etdi.

1938-ci ildə "əksinqilabçı millətçi mərkəzin işi" ilə əlaqədər olaraq güllələnmişdir.

1955-ci il dekabrın 7-də, SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası, SSRİ Baş Prokuroru tərəfindən aparılmış işin materiallarını nəzərdən keçirərək, Əliheydər Qarayevə qarşı irəli sürülən əsassız ittihamları ləğv etdi və cinayət tərkibi olmadığına görə işin icraatını dayandırdı.

• "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni