Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  1-11 Sinif Derslikler Yukle
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.

Əlaüddövlə Bozqurd bəy Zülqədər

  • Məqalə
  • Müzakirə
(Əlaəddövlə Bozqurd bəy Zülqədər səhifəsindən yönləndirilmişdir)
Vikipediyada bu təxəllüslü müxtəlif şəxslər haqqında məqalələr var, bax: Zülqədər.

Sultan Əlaəddövlə Bozqurd bəy Süleyman bəy oğlu Zülqədər[a] (osman. علاءالدوله بوزقورد; türk. Alaüddevle Bozkurt Bey; 1479, Əlbistan – 1515, Əlbistan) — 1480-ci ildən vəfatına qədər Zülqədəroğulları bəyliyinin onuncu hökmdarı.

Əlaüddövlə Bozqurd bəy Zülqədər
osman. بوزكورت علاء الدين-داولا
osman. Bozkurt Alaüddevle
Əlaəddövlə Bozqurd bəy "Aləmara-yi Şah İsmayıl" əsərində Muin Müsəvvər tərəfindən təsvir edilmiş miniatürdə. 1676-cı il.
Əlaəddövlə Bozqurd bəy "Aləmara-yi Şah İsmayıl" əsərində Muin Müsəvvər tərəfindən təsvir edilmiş miniatürdə. 1676-cı il.
Zülqədəroğulları bəyi
1480 – 13 iyun 1515
ƏvvəlkiŞahbudaq bəy
SonrakıƏli bəy
Çirmən sancaqbəyi
1479 – 1480
Kırşəhər sancaqbəyi
1480 – ?
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 1479(1479)
Doğum yeri
  • Əlbistan, Türkiyə
Vəfat tarixi 1515(1515) (35–36 yaşında)
Vəfat yeri
  • Əlbistan, Türkiyə
Atası Süleyman bəy Zülqədər
Uşaqları Şahrux Mehmed bəy
Sarı Qaplan
Ayşə Xatun
Bəyim xatun

Kiçik Asiyada qurulmuş Zülqədəroğulları bəyliyi Osmanlı imperiyası, Məmlük sultanlığı, Ağqoyunlular və yeni yaranan Səfəvilər dövləti kimi Qərbi Asiyanın böyük dövlətləri arasında strateji mövqedə yerləşən kiçik bir bufer dövlət idi. Zülqədəroğulları bəyliyinə nəzarət uğrunda rəqabət aparan Məmlüklər, Osmanlılar və Səfəvilər daim bəyliyin daxili işlərinə müdaxilə etmiş və sülalə üzvlərindən öz namizədlərini hakimiyyətə gətirməyə çalışmışdılar.

Əlaəddövlə Bozqurd bəy Osmanlı sultanı II Mehmedin (hakimiyyəti: 1444–1446, 1451–1481-ci illər) köməyi ilə hakimiyyətə gəlmiş və öz qızı Ayşə Xatunu Osmanlı şahzadəsi Bəyazid ilə evləndirmişdi. Əlaəddövlə Bozqurd bəy əvvəlcə Məmlük sultanlarına qarşı mübarizə aparmış və üsyankar Məmlük naiblərini dəstəkləmişdi, lakin o, 1488-ci ildə, Osmanlı dövlətinin 1485–1491-ci illərdə Məmlük sultanlığı ilə müharibəsində bir neçə böyük məğlubiyyətə uğraması və qoruyucu rolunu daşıya bilməməsi səbəbindən Qahirə ilə sülh bağlamağa qərar vermişdi. O həmçinin, bir qızını Məmlük əmirinə ərə vermişdi. Müharibə başa çatdıqdan sonra Əlaəddövlə Bozqurd bəy hər iki dövlətlə yaxşı münasibətlər qurmağa çalışmışdı.

Zülqədəroğulları bəyliyinin Uzun Həsənin nəslindən olan, həmçinin Zülqədəroğullarl sülaləsinin nümayəndələri olan və Ağqoyunlu hökmdarları Əlvənd mirzə və Murad mirzəni dəstəkləməsi 1501-ci ildə Şah İsmayıl ilə kəskin onillik münaqişəyə səbəb olmuşdur. Bu qarşıdurma hər iki tərəfə itkilər gətirmişdir, lakin sonda barışıq ilə nəticələnmişdir.

Əksər tarixçilərin fikrinə görə, Əlaəddövlə Bozqurd bəyin nəvəsi olan sultan Səlim hakimiyyətinin əvvəlində Şah İsmayılı məhv etmək qərarına gəlmiş və Zülqədəroğulları bəyliyindən səfərə qoşulmağı tələb etmişdi, lakin Əlaəddövlə Bozqurd bəy Şah İsmayıl ilə bağlamış olduğu razılaşmanı pozmaq istəməmiş və sultan Səlimin tələbinə cavab verməmişdi. Buna əlavə olaraq, Zülqədəroğulları bəyliyinin qüvvələri Osmanlı karvanlarına hücum edirdilər. Əlaəddövlə Bozqurd bəy sultan Səlimin səfərdən sonra üsyanda iştirak etdiyi üçün edam etdiyi sədrəzəm Dukakinoğlu Əhməd Paşa ilə əlaqə saxlayırdı. Həmçinin, sultan Səlim Əlaəddövlə Bozqurd bəyin Məmlük sultanlığı ilə əlaqədə olduğundan şübhələnirdi. Bu səbəblərə görə sultan Səlim Zülqədəroğulları bəyliyinə qarşı yürüş etmişdir. Əlaəddövlə Bozqurd bəy döyüşdə həlak olmuş və bəylik Osmanlı hakimiyyətinə keçmişdir.

Əlaəddövlə Bozqurd bəyin ölüm anında təxminən 90 yaşı var idi. Onun, oğullarının və vəzirinin kəlləsi xəbərdarlıq olaraq Qahirəyə, Məmlük sultanına göndərilmişdir.

Mündəricat

  • 1 Zəmin
    • 1.1 Taxt-tac mübarizəsi
  • 2 Hakimiyyəti
    • 2.1 İqtidara yüksəlişi
    • 2.2 Cem Sultan
    • 2.3 Birinci Osmanlı–Məmlük müharibəsi
    • 2.4 İkinci Osmanlı–Məmlük müharibəsi
    • 2.5 Şahbudaq ilə münaqişə
    • 2.6 Məmlüklər ilə mübarizə
    • 2.7 Şah İsmayılın yüksəlişi
    • 2.8 Osmanlı ilə münaqişə
    • 2.9 Dəfn edilməsi
  • 3 İdarəçiliyi
  • 4 Ailəsi
  • 5 Qeydlər
  • 6 Mənbə
    • 6.1 İstinadlar
    • 6.2 Ədəbiyyat

Zəmin

Zülqədəroğulları bəyliyi Anadolunun cənubi və Suriyanın şimalında yerli türkman ağası Zeynəddin Qaraca bəy (hökmdarlığı: 1337–1353) tərəfindən Məmlük sultanlığının vassalı kimi qurulmuşdur. Qaraca bəy Elxanlılar dövlətindən ayrılaraq türk-monqol zabiti Ərətna tərəfindən idarə olunan Ərətna bəyliyinin Mərkəzi və Şərqi Anadoluda ortaya çıxdığı dövrdə Zülqədəroğulları bəyliyini qurmuşdur.[4] Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmməd 1337-ci ildə Qaraca bəyi "Türkmanların əmiri"[5] və Maraşdan Əlbistana qədər uzanan torpaqların naibi kimi tanımışdır.[6][7] Əlbistan 1335-ci[8] və ya 1337-ci[5] ildə Zülqədəroğulları bəyliyi tərəfindən ələ keçirilmişdir.[9] Beləliklə, Əlbistan dövlətin süqutuna qədər Zülqədəroğulları bəyliyinin paytaxtı olmuşdur.[5] Qaraca bəy vəfat edənə qədər qonşuları ilə mübarizədə və Misir hökmdarlığına qarşı üsyanlarda iştirak etmişdir.[10]

 
Zülqədəroğulları bəyliyi Anadolu xəritəsində. Təqribən 1400-cü il.

Zülqədəroğulları ilə Məmlüklər arasında münaqişə onun oğulları Qarsəddin Xəlil bəy (hökmdarlığı: 1353–1386) və Şaban Sülü Sevdi bəyin (hökmdarlığı: 1386–1398) dövründə davam etmiş, hər ikisi Məmlük sultanı Bərkukun (hökmdarlığı: 1382–1389, 1390–1399) əmri ilə sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdür. Şahbudaq bəyin babası Mehmed bəyin (hakimiyyəti: 1399–1442-ci illər) və atası Süleyman bəyin (hakimiyyəti: 1442–1454-cü illər) hakimiyyətləri dövründə Zülqədəroğulları bəyliyi Osmanlı dövləti və Məmlük sultanlığı ilə dostluq münasibətləri qurmağa siyasi nikahlar vasitəsilə cəhd göstərmişdir.[4] Süleyman bəy öz qızı Sitti-Mükrimə Xatunu paytaxt Əlbistandan Ədirnəyə Osmanlı şahzadəsi və gələcək sultan Mehmed Çələbi ilə toyu üçün müşayiət etmişdir.[11]

Taxt-tac mübarizəsi

Süleyman bəyin geniş hərəmi və çoxlu övladı var idi.[12][13] O, Süleyman bəy 28 avqust 1454-cü ildə vəfat etmişdir və varis kimi çoxsaylı oğullar buraxmışdır. Bu, taxt-tac uğrunda mübarizəyə səbəb olmuşdur. [14][15] Onun övladlarından birinci Məlik Arslan bəy (hakimiyyəti: 1454–1465) taxta çıxmışdır. Onun hökmdar olduğu dövrdə Zülqədəroğulları bəyliyi Qaramanoğulları bəyliyinin daxilində vərəsəlik uğrunda gedən döyüşlərdə, həmçinin Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənə (hakimiyyəti: 1453–1478) qarşı mübarizədə iştirak etmişdir.[4] Məlik Arslan bəy ilk vaxtlar Misir ilə dostluq münasibətləri saxlamışdır, lakin onun Osmanlı dövləti ilə dostluğu davam etdirmək cəhdləri Məmlük sultanı Seyfəddin Xoşqədəmin (hakimiyyəti: 1461–1467) narazılığına səbəb olmuşdur.[16]

Məlik Arslan bəyin hakimiyyətinin sonlarında Osmanlı imperiyası və Məmlük sultanlığı arasında Anadolu uğrunda mübarizə kəskinləşmişdir. Məmlük sultanı Seyfəddin Xoşqədəmin (hakimiyyəti: 1461–1467-ci illər) Məlik Arslan bəyin Osmanlılarla açıq-aşkar əlaqələrindən qəzəblənmişdir. Məlik Arslan bəyin qardaşı Şahbudaq bəy (hakimiyyəti: 1465–1468, 1472–1480-ci illər) Məmlük dövlətində olan zaman kömək axtarmış və Zülqədəroğulları bəyliyinin taxtını ələ keçirmək istəmişdir. O, Məmlükləri Məlik Arslan bəyə qarşı qoymaq üçün hər hansı bəhanədən istifadə etmişdir.[4] Nəticədə, Məmlüklər Məlik Arslan bəyin Osmanlı sultanının hakimiyyəti altına keçmək istədiyindən şübhələnməyə başlamışdır. Şahbudaq bəy sultanı Məlik Arslan bəyin qətlini sifariş etməyə təşviq etmişdir. Xoşqədəm Qahirədən şimala bir fədai göndərmişdir.[17] Məlik Arslan bəy 1465-ci ilin oktyabrında, Əlbistanda[4] cümə namazı zamanı məsciddə qətlə yetirilmişdir.[18] Şahbudaq bəy Məmlüklərdən mənşur alaraq taxtı ələ keçirmişdir.[19]

Şahbudaq bəy dərhal təbəələrinin müxalifəti ilə üzləşmişdir. Onlar onu parrisiddə ittiham etmiş, Osmanlı sultanı II Mehmeddən (hakimiyyəti: 1444–1446, 1451–1481-ci illər) Şahbudaq bəyin rəqibi və onun himayəsindəki qardaşı Məlikmüzəffər Şahsuvar bəyin (hakimiyyəti: 1466–1472-ci illər) Əlbistanda taxta çıxarmağı xahiş etmişdilər.[19] II Mehmed Məlikmüzəffər Şahsuvar bəyə müxtəlif türkman tayfaları üzərində səlahiyyət vermişdir.[20] Osmanlı dövlətinin dəstəyi ilə Məlikmüzəffər Şahsuvar bəy qardaşına qarşı yürüş təşkil etmişdir. Şahbudaq bəy ona qarşı hər hansı bir hücumun həm də Məmlüklərə qarşı olacağını elan etmişdir.[21] Odur ki, 1466-cı ilin yanvar–fevral aylarında Şahbudaq bəy Qahirədən kömək istəmişdir.[22] Xoşqədəm bunun cavabında Hələbin valisi Bərdi bəyi Şahbudaq bəyə kömək üçün göndərmişdir. Məmlük qüvvələri müdaxilə etməzdən əvvəl Məlikmüzəffər Şahsuvar bəy qardaşını Zamantı qalası yaxınlığında məğlub etmişdir və Bərdi bəy 1466-cı ilin aprelində geri dönməli olmuşdur.[23][24] Beləliklə, Osmanlı ordusunun köməyi ilə Məlikmüzəffər Şahsuvar bəy Şahbudaq bəyi taxtdan qovmuş və hakimiyyəti ələ keçirmişdir.[20][13][25]

Məlikmüzəffər Şahsuvar bəy Məmlük sultanları Seyfəddin Xoşqədəm və Qayıtbay (hakimiyyəti: 1468–1496-cı illər) ilə mübarizə aparmış, Osmanlı dövləti ilə münasibətlər qurmuşdur. O, ilk növbədə Osmanlı sultanı II Mehmedin dəstəyinə arxalanmış və Məmlüklərə qarşı üstünlük qazanmış, sərhəd qalalarını və şəhərləri ələ keçirmiş, öz adına xütbə oxutdurub sikkə zərb etdirərək müstəqilliyini elan etmişdir.[26][27] Onun yürüşləri Anadoluda Osmanlı, Məmlük və Ağqoyunlular arasında nüfuz uğrunda rəqabəti gücləndirmişdir, lakin ardıcıl Məmlük yürüşləri, regional bəylərin tərəf dəyişdirməsi və Osmanlı dövlətinin verdiyi dəstəyin dayanması Məlikmüzəffər Şahsuvar bəyin mövqeyini zəiflətmişdir.[28] O, bir sıra qələbələr qazanmışdır, lakin 1471–1472-ci illərdə Yeşbəy ibn Mehdinin rəhbərlik etdiyi Məmlük ordusu qarşısında məğlub olmuş, ətrafı seyrəlmiş və Zamantı qalasında mühasirəyə alınmışdır. Təslim olacağı halda onun bağışlanacağına dair vəd verilmişdir, lakin o, əsir götürülərək Qahirəyə aparılmışdır.[29] 1472-ci ilin avqustunda Məlikmüzəffər Şahsuvar bəy və qardaşları Bab Züvəylə darvazasında çəngələ asılaraq edam edilmişdir. Bundan sonra hakimiyyətə yenidən Şahbudaq bəy gəlmişdir.[20]

Hakimiyyəti

İqtidara yüksəlişi

Əlaəddövlə Bozqurd bəy 1428-ci ildə Süleyman bəyin oğlu olaraq anadan olmuşdur.[30] Onun adı mifik bozqurddan gəlir. [13] O, 1467-ci ildə qızı Ayşə Xatunun Osmanlı imperiyasının hökmdarı II Mehmedin (hakimiyyəti: 1444–1446, 1451–1481-ci illər) oğlu və gələcək varisi Bəyazid (hakimiyyəti: 1481–1512-ci illər) ilə evlənməsini təşkil etmişdir.[31] Bu evlilikdən 1467-ci ildə gələcək sultan Səlim anadan olmuşdur.[b] Evlilikdən sonra Əlaəddövlə Bozqurd bəy bir müddət kürəkəni ilə yaşamış, lakin qısa zaman sonra Zülqədəroğulları bəyliyinə qayıtmışdır.[39] 1472-ci ildə Məlikmüzəffər Şahsuvar bəyin Məmlüklər tərəfindən məğlub edilməsindən sonra Əlaəddövlə Bozqurd bəy Osmanlı ərazisində müvəqqəti sığınacaq tapmışdır.[31]

Əlaəddövlə Bozqurd bəy 1479-cu ildə Sivas ərazisinə basqınlar təşkil etmişdir. Bunun cavabında yerli sancaqbəyi Mihaloğlu Əli bəy əks-hücum həyata keçirmiş, onun həyat yoldaşı və oğlunu əsir almışdır. Baş verən hadisələrdən xəbər tutan Şahbudaq bəy Əlaüddövlə Bozqurd bəyə min nəfərlik süvari köməyi göndərmişdir. Şahbudaq bəyin qüvvələri ilə Əlaüddövlə Bozqurd bəy Çiğnem çayının yaxınlığında Əli bəyə hücum etmiş, onu yaxınlıqdakı qalaya qaçmağa məcbur etmişdir. Osmanlı məmuru ilə düşmənçiliyinin nəticələrindən çəkinən Əlaüddövlə Bozqurd bəy Konstantinopola getmiş və II Mehmedə müraciət etmişdir. Osmanlı məmuru ilə düşmənçiliyinin nəticələrindən çəkinən Əlaüddövlə Bozqurd bəy Konstantinopola getmiş və II Mehmedə müraciət etmişdir. II Mehmed Zülqədəroğulları bəyliyi üzərində Osmanlı təsirini bərpa etmək istəyirdi və buna görə də Əlaüddövlə Bozqurd bəyi Çirmənin sancaqbəyi təyin etmişdir. II Mehmed Qayıtbayın əvvəllər Məlikmüzəffər Şahsuvar bəyə qarşı kömək müqabilində öz səltənətini Osmanlılara buraxma vədinə soyuq cavab verdiyini görən zaman Əlaüddövlə Bozqurd bəyi taxta çıxarmağa çalışmışdır. Məmlüklər 1480-ci ilin noyabrında Ağqoyunlu hökmdarı Yaqubun (hakimiyyəti: 1478–1490-cı illər) Ruhada qələbəsindən sonra zəif vəziyyətdə qalmışdılar.[39] Bu münaqişədə Yeşbəy edam edilmişdi.[40] II Mehmed Əlaüddövlə Bozqurd bəyə Kırşəhər sancağını vermişdir.[39]

Əlaüddövlə Bozqurd bəy köməkçi Osmanlı qüvvələri ilə Şahbudaq bəy qarşı yürüş etmişdir. O, öz sərəncamında olan bəzi türkmanlarən tərəf dəyişməsi səbəbindən məğlub olmuşdur. II Bəyazidin (hakimiyyəti: 1481–1512-ci illər) qapıcıbaşısının rəhbərlik etdiyi Osmanlı qüvvələri Sisə qaçmış, burada şəhərin Məmlük valisi Saqqalsızoğlu Yusif tərəfindən öldürülmüş və onların kəllələrə Qahirəyə göndərilmişdir. Məmlük sultanı Qayıtbay (hakimiyyəti: 1468–1496-cı illər) burada cirit oyunu təşkil etmişdir.[41] Ardınca II Mehmed Əlaüddövlə Bozqurd bəyə daha böyük ordu vermişdir və bu ordu nəhayət Şahbudaq bəyi Çiğnem çayı yaxınlığında məğlub etmişdir, lakin müasir tarixçilər qardaşlar arasındakı qarşılaşmanın tarixini açıqlamamışdır.[42] Əlaüddövlə Bozqurd bəy artıq taxta çıxmışdır və hökmdar olduğu vaxtda artıq yetkin yaşda idi.[34]

1480-ci ilin martında Şahbudaq bəy Hələbin valisindən Məmlük ərazisinə qəbul edilməsini xahiş etmişdir. İbn Tulun Şahbudaq bəyin 14 fevral 1481-ci ildə Dəməşqə gəlişini qeyd etmişdir. O, bu tarixdən əvvəl taxtı itirmişdi.[41] Dəməşqin valisi Özbək Ruhanın süqutuna qarşı mübarizə apardığına görə vəzifələndirildiyi zaman Şahbudaq bəyin hakimiyyətini bərpa etmək üçün ona kömək etməmiş və onu Dəməşq qalasında həbs etmişdir. Dövrün salnaməçisi Seyrəfi Qayıtbayın Şahbudaq bəyin həbs edilməsindən məmnun olduğunu təsvir etmişdir, çünki Şahbudaq bəy Məmlük səltənətini qoruya bilmirdi.[40]

Cem Sultan

 
Qasım bəy (solda "Kilikiya padşahı" kimi təqdim olunmuşdur) və Cem Sultan (sağda "Zizim" kimi təqdim olunmuşdur)

Əlaəddövlə Bozqurd bəyin hakimiyyətinin ilk illərində Osmanlı imperiyası ilə Məmlük sultanlığı müharibə vəziyyətində deyildilər. O, legitimliyini təsdiq etdirmək məqsədilə oğullarından birini Məmlük paytaxtı Qahirəyə göndərmiş, Məmlüklərə Suriyanın şimalında müxtəlif şəhər və qalalar vermişdi. Əlaəddövlə Bozqurd bəy 1481-ci ilin fevralında Dəməşq valisi Özbək ilə əlaqə qurmuş və ona bildirmişdir ki, sultan Qayıtbaydan mənşur və fəxri xələt almaq istəyir. O, apreldə Hələbə çatmış, lakin Məmlüklər tərəfindən əsir alınmaq qorxusuna görə şəhərə daxil olmamışdır. Orada Özbək tərəfindən göndərilən Canıbəy Həbib İnalı Əlaəddövlə Bozqurd bəyə Qayıtbayın himayədarlığını təsdiqləyən xələt vermişdir.[40]

Növbəti ay II Mehmed gözlənilmədən, Məmlük sultanlığına qarşı səfər hazırlıqları zamanı vəfat etmişdir. II Mehmedin ölüm xəbərini öyrənən Əlaəddövlə Bozqurd bəy bu xəbəri Məmlük sultanına göndərmiş, yaxşı münasibətlər qurmaq istəyini bildirmişdir. Sultan Qayıtbay bu təklifi yüksək qiymətləndirmiş və onun rəqibi Şahbudaq bəyi əsir alaraq Dəməşqdə həbs etmişdir. Məmlüklərlə yaxşı münasibətlər quran Əlaəddövlə Bozqurd bəy Osmanlı sultanı II Bəyazid ilə münasibətlərini pozmamışdır.[43] 1481-ci ildə Bəyazid ilə Cem arasında taxt uğrunda mübarizə zamanı Əlaəddövlə Bozqurd bəy kürəkəninin xahişi ilə[44] Cemə qarşı səfərdə iştirak etmiş və onu Konyaya gedən zaman təqib etmiş, lakin onu ələ keçirməkdə uğursuz olmuşdur. Bu dəfə Cem Misirə qaçmağa müvəffəq olmuşdur.[34][45]

Cemin Misirə qaçmasından sonra Osmanlı sultanı Bəyazid öz oğlu şahzadə Abdullahı Qaraman sancaqbəyi təyin etmişdir. Şahzadə Abdullah ilə Əlaəddövlə Bozqurd bəy arasında vergi məsələsi ilə bağlı münaqişə yaranmışdır. Şahzadə Abdullaha tabe olan əhalinin bir qismi Zülqədəroğulları bəyliyinin ərazisinə köçmüşdü. Zülqədəroğulları bəyliyinin vergi yığıcıları onları Əlaəddövlə Bozqurd bəyin təbəələri hesab etmiş və onlardan vergi yığmışdır, lakin şahzadə Abdullah onların özünə vergi ödəməli olduğunu düşünmüşdü. Şahzadə Abdullah öz səltənətindən köçmüş əhalini geri qaytarmaq, Osmanlı qanunlarına uyğun olaraq vergi və kreditlər yığmaq üçün bir nəfər təyin etmişdi. O həmçinin, Əlaəddövlə Bozqurd bəydən həmin əhalinin qaytarılmasına kömək etməsini xahiş etmişdir, lakin o, bundan imtina etmişdi. Sultan Bəyazid müdaxilə etməli olmuşdur. Əlaəddövlə Bozqurd bəyə göndərilən məktubda sultan mövcud dostluğu xatırlatmış və cizyə vergisinin yığılmasına mane olmamağı xahiş etmişdi. Onun bu məktuba cavabı məlum deyil, lakin 1482-ci və 1483-cü illərdə baş tutmuş əməkdaşlığa əsasən problem sülh yolu ilə həll edilmişdir.[43]

1482-ci ildə Cem Sultan Qasım bəy Qaramanoğlu ilə birlikdə taxtı ələ keçirmək üçün yeni cəhd ilə Qaraman ərazisinə gəlmiş və Bəyazid yenidən kürəkənindən kömək istəmişdi. Əlaəddövlə Bozqurd bəy bu xahişə cavab vermiş, 1482-ci ilin iyununda Mihaloğlu İsgəndər Paşanın müşayiəti ilə Cem Sultanı təqibə başlamışdır. Əlaəddövlə Bozqurd bəy Larandada II Bəyazid ilə görüşmüş və Cüm Sultanı Rodos cəngavərlərinin yanında sığınacaq tapdığı üçün onu saxlaya bilmədiyini bildirmişdir. Əlaəddövlə Bozqurd bəy iyulda Zülqədəroğulları bəyliyinin ərazisinə qayıtmışdır.[45]

Birinci Osmanlı–Məmlük müharibəsi

Bu ərəfədə Osmanlı imperiyası ilə Məmlük sultanlığı arasında Tavr dağları ilə Aralıq dənizi arasında yerləşən, strateji əhəmiyyətə malik Çukurova vadisinə nəzarət uğrunda müharibə başlamışdır. Vadi daxilində Adana, Ceyhan, Mersin və Tarsus şəhərləri yerləşirdi. Bu ərazilər Məmlüklərin nəzarətində olan Ramazanoğulları və Turqutoğulları bəyliklərinin hüdudları daxilində idi.[34]

II Bəyazidin Cem Sultana qarşı mübarizəsinə kömək edən Əlaüddövlə Bozqurd bəy Cem Sultana dəstək verən Məmlüklərin düşməni olmuşdu.[46] O, 1483-cü ilin iyulunda Məmlüklərin nəzarətində olan Malatyanı mühasirəyə almışdır. Bu, ya Bəyazidin təşviqi ilə, ya da Bəyazidi cənub qonşusu ilə münaqişəyə cəlb etmək məqsədi ilə həyata keçirilmişdir. Məmlüklərin uzun illər qorunub saxlanılmış şimal sərhədi təhlükə altında idi və Qayıtbay Osmanlı işğalından çəkinirdi. Məmlüklər avqustda regiona tərkibinə 500 nəfər sultan məmlükü də daxil olmaqla ordu göndərmişdilər. Misirdən Suriyaya ilkin qüvvələr göndərildikdən sonra Qayıtbay Suriya valisinə Əlaüddövlə Bozqurd bəyi cəzalandırmağı əmr etmişdir. Məmlük qüvvələri Hələb ətrafında yerləşən zaman Osmanlı–Zülqədəroğulları ittifaq qüvvələri Kilikiya düzənliyində mövqe tutmuş Ramazanoğulları bəyliyinin sərkərdəsi Əflatun bəyin hücumu və yaxınlıqdakı Turqudoğlu Mahmud Paşanın üsyanı ilə təhdid altında qalmışdı. Məmlüklər Zülqədəroğulları bəyliyinin ərazilərinə daxil olmuş, ölkənin bəzi hissələrini və tarlaları viran qoymuşdular. Əlaüddövlə Bozqurd bəy paytaxt Əlbistanı təxliyə etmiş, ailəsini və ordusunu dağlara çəkmiş və Bəyazidin oğlu Əhməddən yardım istəmişdir. Bəyazid Əlaüddövlə Bozqurd bəyi Yaqub paşanın rəhbərlik etdiyi ordu və Osmanlı dövlətinə sadiq türkman tayfaları ilə dəstəkləmişdi. Dövrün tarixçisi İbn İyas bu qərarı “Osmanlıların Məmlük sultanı ölkəsinə qarşı ilk hərəkəti” kimi təsvir etmiş, digər müasir Osmanlı tarixçisi Kamalpaşazadə isə bunu “düşmənçiliyin və ixtilafın başlanğıcı” kimi xarakterizə etmişdir.[47] Fevral[46] və ya martda Əlbistan yaxınlığında Osmanlı və Məmlük qüvvələri arasında ilk toqquşmalar böyük itkilərlə nəticələnmiş, Məmlüklər bu döyüşdə məğlub olmuşdular.[48]

Qayıtbay Misirdə ordunu səfərbər etmiş, 1484-cü ilin may və ya iyununda şimala yürüş etmişdir.[43] Ordunun sıralarında 500 sultan məmlükü, gələcək Məmlük sultanı Qansu Qavri (hakimiyyəti: 1501–1516-cı illər), yeni təyin edilmiş əmir-əşərə və sərkərdə kimi əmir-silah Timraz Şəmsi var idi. Qüvvələr Rəmlə yaxınlığında yerli bədəvilər ilə birləşmişdi.[49] Əlaüddövlə Bozqurd bəy II Bəyaziddən kömək istəmiş, o isə Yaqub Paşanı Maraşı talan etmiş və Əlbistana yaxınlaşan Məmlüklərlə mübarizə aparmaq üçün vəzifələndirmişdir.[43] 1484-cü il avqustun 24-dən sentyabrın 21-nə qədər Əlbistanın şimalında, Hirman qalası yaxınlığında qanlı döyüş baş vermiş və Osmanlı–Zülqədəroğulları ittifaqı qələbə qazanmışdır.[50] Hələbin valisi Vərədbaşın kəlləsi Əlaüddövlə Bozqurd bəy tərəfindən kəsilmiş, Safedin valisi Almas döyüşdə həlak olmuş, Tripoli və Tarsus valiləri Aynal və Qorxmaz isə əsir alınmışdılar. Həmin ildə haç tutmuş toqquşmalar zamanı Əlaüddövlə Bozqurd bəy Şahbudaq bəyin oğlu Şahqubad Fəyyazı kor etmişdir.[51]

 
Məmlük sultanı Qayıtbayın Kristofano Dell'Altissimo tərəfindən çəkilmiş portreti. XV əsr.

Bu qələbədən sonra Əlaüddövlə Bozqurd bəy Yaqub Paşanı Malatyaya hücum cəhdinə razı salmışdır. 23 sentyabrda Osmanlı qüvvələri Timraz tərəfindən pusquya düşürülmüş və çoxlu itki vermişdir.[52][53] Buna baxmayaraq, Yaqub Paşa və Əlaüddövlə Bozqurd bəy döyüş meydanından qaçmağa müvəffəq olmuşdular. Məmlüklər Hələbdə Osmanlı əsirlərini şəhərdə nümayiş etdirmiş və qələbəni qeyd etmişdilər, Əlaüddövlə Bozqurd bəy isə keçmiş valilər daxil olmaqla Məmlük əsirlərini barmaqlarını kəsdikdən sonra onları azad etmiş, Məmlük ərazisində qorxu yaratmağa çalışmışdır.[54] Dövrün tarixçisi İdris Bitlisi məğlubiyyətin səbəbini Zülqədəroğulları bəyliyinə məxsus qüvvələrin əvvəlcə dəf edilmiş Məmlük ordusunu təqib edən Osmanlı–Zülqədəroğulları qoşunlarının arasında sultan məmlük qüvvələrinin gözlənilməz gəlişi səbəbindən qaçması ilə izah etmişdir. Aşıqpaşazadə və Xoca Sadəttin Əlaüddövlə Bozqurd bəyi “təkəbbürlü” adlandırmış, onu qüvvələrinə həddindən artıq inamlı olmaqda ittiham etmişdilər.[55]

İkinci Osmanlı–Məmlük müharibəsi

Qayıtbay Timrazın qələbəsinin qəti olmadığını anlamış və Osmanlı dövləti danışıqlara başlamaq qərarına gəlmişdir. O, xəlifə II Mütəvəkkildən Konstantinopola səfir göndərmiş, Bəyazidi idarə etdiyi torpaqlarda və gələcəkdə qeyri-müsəlmanlardan fəth edə biləcəyi ərazilərdə qanuni sultan kimi tanımağı təklif edən mənşur yollamışdır. Mütəvəkkil iki müsəlman hökmdarı qarşılıqlı münaqişəni dayandırmağa çağırmışdı. Əslində, bu, Əlaüddövlə Bozqurd bəyi təhlükə ilə təkbaşına üz-üzə qoymaq üçün nəzərdə tutulmuş diplomatik manevr idi. Bu, Qahirədə Zülqədəroğulları bəyliyinə qarşı yeni səfərin hazırlandığı bir vaxtda cavab gözləmədən belə bir addımın atılmasından aydın idi. 1485-ci ilin əvvəlində ordu hazırlanmış, Əlaüddövlə Bozqurd bəyin əvvəllər Dəməşqdə həbs edilmiş qardaşı və rəqibi Şahbudaq bəy azad edilmişdir. Buna baxmayaraq, etibar edilmədiyi üçün tezliklə yenidən həbs olunmuşdur.[46]

Qayıtbay Osmanlı sultanından cavab almadan əvvəl 1485-ci ildə Zülqədəroğulları bəyliyinə qarşı ordusu göndərmişdir. Məmlük səfirliyi Konstantinopolda qəbul edilmədikləri xəbəri ilə Qahirəyə qayıtmışdır. Həmin il Qaraman bəylərbəyi Mahmud Paşa və Qaragöz Paşanın rəhbərlik etdiyi Osmanlı qüvvələri yerli türkman ağalarının Məmlük idarəçiliyinə qarşı şikayətlərindən sonra Gülək qalasını, Adana və Tarsusu işğal etmişdir. Beləliklə, iki dövlət arasında müharibə başlamışdır. Qayıtbay ən dəyərli sərkərdəsi, Suriya valisi Əmir Özbəyi Adana və Tarsusu geri almaq üçün göndərmişdir. Osmanlı və Məmlük qüvvələri 12 mart 1485-ci ildə Seyhan çayının qarşı sahillərində qarşılaşmışdır. Qaragöz Paşa Əlaüddövlə Bozqurd bəyin döyüşü iki gün təxirə salmaq xahişini qəbul etmişdir, çünki Zülqədəroğulları bəyliyinin ordusundan dəstək gözləyirdi, lakin Əlaüddövlə Bozqurd bəy ya vaxtında döyüş meydanına çata bilməmiş, ya da vəd etdiyi kimi Osmanlılara kömək göndərməmişdir, bu da Osmanlıların məğlubiyyətinə və Kilikiya düzənliyində Məmlük hakimiyyətinin bərpa edilməsinə səbəb olmuşdur.[56] Əlaüddövlə Bozqurd bəy Osmanlı imperiyasının kömək çağırışlarına baxmayaraq, səfərlərdə iştirak etməmiş və hər dəfə bəhanələr gətirmişdir. O, iki dövlət arasındakı münaqişəni özü üçün sərfəli hesab edirdi.[53] Tarixçilər 1485-ci ildə Əlaüddövlə Bozqurd bəyin dəyişkən sədaqətinin Osmanlı–Məmlük toqquşmalarına səbəb olduğunu qəbul edirlər, lakin tarixçi Cihan Yükselə görə, bu ənənəvi baxış Bəyazidin münaqişədəki rolunu kiçildir.[57] Həmin ilin noyabrında Osmanlı ordusu yenidən məğlub olmuş və Çukurova vadisini itirmişdir.[58]

Əlaüddövlə Bozqurd bəy mövqeyini dəyişərək 1485-ci ilin dekabrında Məmlüklərlə sülh bağlamaq istəyini bildirmişdir, Qayıtbay isə bu xahişi rədd etmişdir.[54] Əlaüddövlə Bozqurd bəy iki böyük regional imperiya arasında yaratdığı münaqişədən qaçmağa çalışmışdı. Bəyazid Kilikiya düzənliyini geri almaq üçün dəstək istəyən zaman o, qəsdən qüvvələrini gec göndərmişdir, bu da 1486-cı ilin fevralında Osmanlıların yenidən məğlubiyyətinə və Osmanlı sərkərdəsi Herseqli Əhməd Paşanın əsir alınmasına səbəb olmuşdur.[59] Bundan sonra Əlaüddövlə Bozqurd bəy Hələbin valisi Özdəmir vasitəsilə Məmlüklərlə yaxınlaşmağa çalışmışdır, lakin bu cəhd uğursuz olmuşdur. O, həm Osmanlılarla, həm də Məmlüklərlə yaxşı münasibətlər saxlamağa qərar vermişdir, lakin Zülqədəroğulları bəyliyinin coğrafi mövqeyi neytrallığı qorumağı qeyri-mümkün hala gətirmişdi. Bir neçə məğlubiyyətə baxmayaraq, Osmanlılar Çukurovanı ələ keçirmək istəyindən əl çəkməmişdilər.[34] Bəyazid daha sonra Qoca Davud Paşanı Məmlüklərlə mübarizə aparmaq üçün təyin etmiş və Əlaüddövlə Bozqurd bəyin Osmanlı qüvvələrinə qoşulmasını istəmişdir. Əlaüddövlə Bozqurd bəy özünün regiondan uzaq olduğunu və ordusunun sahil ərazilərində döyüşə bilməyən dağ qoşunlarından ibarət olduğunu iddia etmişdir. Davud Paşa Taşeli bölgəsində Turqud və Varsaq tayfalarına yürüş edən zaman Əlaüddövlə Bozqurd bəy qərarını dəyişmiş, Antitavr dağlarında yerləşən Qocaqalada onunla görüşmüşdür. O, Davud Paşanı regionda yaşayan tayfaları üsyana təhrik edərək dolayısı ilə Məmlüklərə kömək etmiş Qaramanlı şahzadə Mahmudu təqib etməyə razı salmışdır. Şahzadə Mahmud Hələbə qaçan və mövsümi şərait pisləşən zaman Davud Paşa Osmanlı sultanı Bəyazidin olduğu Vizeyə, Əlaüddövlə Bozqurd bəy isə Maraşa qayıtmışdır.[60]

Şahbudaq ilə münaqişə

26 sentyabr 1487-ci ildə Şahbudaq bəy həyat yoldaşı və ona tez-tez baş çəkən kölələrin köməyi ilə həbsxanadan qaçmışdır. O, müttəfiq türkman tayfa başçılarının köməyi ilə Tavr dağlarını keçmiş, Osmanlı torpaqlarına doğru Baqras dağlarına yola düşmüşdür. Osmanlı hökmdarı II Bəyazid onu qəbul etmiş və Vize sancaqbəyi təyin etmiş, Əlaüddövlə Bozqurd bəyə Osmanlıların onu devirə biləcəyi barədə xəbərdarlıq etmişdir.[54]

Regionu ələ keçirmək üçün sədrəzəm Davud Paşa Qaraman bəylərbəyi Xədim Əli Paşanın rəhbərlik etdiyi başqa bir ordu hazırlamışdır. O, 14 mart a488-ci ildə Adana və Tarsusu Məmlüklərdən geri almışdır. Xədim Əli Paşa Adanada qalanı bərpa etmiş və Konstantinopola qayıtmağa hazırlaşırdı, lakin o, həmin vaxt Hələbdə Məmlük qüvvələrinin hərəkətə keçdiyindən xəbərdar olmuşdur. Əlaüddövlə Bozqurd bəy Osmanlıların yardım istəklərini rədd etmiş, Məmlüklərin Zülqədəroğulları bəyliyinin ərazisinə daxil olmağa cəhd edəcəyi təqdirdə Gəbəndə gözləyəcəyini bildirmişdir. Osmanlı qüvvələri 16 avqust 1488-ci ildə Məmlük və müttəfiq türkman qüvvələri tərəfindən Ağaçayırı döyüşündə məğlub edilmişdir. Həmişə ehtiyatlı olan və bir müddət siyasətdə tarazlıq saxlamağa çalışan, açıq şəkildə heç bir tərəfi dəstəkləməyən Əlaüddövlə Bozqurd bəy Məmlüklər tərəfinə meyl etməyə başlamış və hətta qızını Əmir Özbək ilə evləndirmişdir. Xədim Əli Paşa Sultan Bəyazidə məktub göndərmiş, Əlaüddövlə Bozqurd bəyin Misir ilə ittifaqa meyl etdiyini bildirmişdir.[61]

 
Osmanlı sultanı II Bəyazidin Paolo Veroneze tərəfindən çəkilmiş portreti. XVI əsr.

Əlaüddövlə Bozqurd bəyin Osmanlılara qarşı üsyan qaldırması II Bəyazidi bu region barədə tədbir görməyə vadar etmişdir. O, artıq Vizenin sancaqbəyi vəzifəsini tutan[20] Şahbudaq bəyi Zülqədəroğulları bəyliyinin qanuni hökmdarı elan etmiş, ona mənşur vermiş, Kiçik Rumun (Amasya və Sivas) və Kayserinin sancaqbəyi olan Xızıroğlu Mehmed Paşa və Mihaloğlu İsgəndər bəyin köməyini təmin etmişdir. Şahbudaq bəy əvvəlcə Kırşəhərə gəlmiş və burada şəhərin qarnizon rəhbəri, Əlaüddövlə Bozqurd bəyin oğlu Şahruxu ələ keçirmişdir. Şahbudaq bəy 1484-cü ildə oğlu Fəyyaza edilən rəftara görə Şahruxu kor etmişdir. Şahbudaq bəyin qüvvələri əsasən müttəfiq türkmanlardan yox, Osmanlılardan ibarət olmuşdur. O, Zülqədəroğulları bəyliyinin ərazilərinin bir hissəsini işğal etməyə müvəffəq olmuş, bu da qardaşından güclü etiraza səbəb olmuşdur. Əlaüddövlə Bozqurd bəyə Mahmud Paşaya Şahbudaq bəydən gələn saxta məktub düzəltmişdir cə bu məktubda iddia edilmişdir ki, Şahbudaq bəy döyüş meydanında tam qələbə qazanmışdır. Digər tərəfdən, Əlaüddövlə Bozqurd bəyə şəxsi simpatiyası səbəbindən Mehmed Paşa qəsdən döyüşə gecikmiş və Şahbudaq bəy İsgəndər bəyin komandanlığı altında təxminən 1000 Osmanlı əsgəri istisna olmaqla, dəstəksiz qalmışdır. Şahbudaq bəy döyüş meydanından qaçmış, İsgəndər bəy və oğlu əsir alınmış, Osmanlı tərəfi isə təxminən 200 itki vermişdir. Qayıtbay 1489-cu ilin martında bu münaqişədən xəbər tutmuşdur.[62] Mayda Məmlük qüvvələri Əlaüddövlə Bozqurd bəyin Şahbudaq bəyə qarşı müqavimətinə kömək etmək üçün Qahirədən yola çıxmış və bu, Şahbudaq bəyin nəticədə devrilməsini asanlaşdırmışdır.[62]

Şahbudaq bəy oğlu Fəyyazı özü ilə apararaq Suriyaya, daha sonra Qahirəyə qaçmış və Qayıtbaydan bağışlanma diləmişdir. Qayıtbay 1489-cu ilin noyabrında onu Yuxarı Misirə sürgün etmişdir.[63] Əlaüddövlə Bozqurd bəy sultan Bəyazidin yanına, Konstantinopol şəhərinə elçi göndərmiş və əfv diləmişdir. Sultan Bəyazid onu əfv etmiş və bu, Osmanlı–Zülqədəroğulları münasibətlərinin yaxşılaşmasına səbəb olmuşdur.[34] 1491-ci ildə Osmanlı–Məmlük müharibəsi başa çatdıqdan sonra Əlaüddövlə Bozqurd bəy hər iki dövlətlə yaxşı münasibətlər qurmağa çalışmışdır.[53] Növbəti iyirmi il ərzində Əlaəddövlə Osmanlı sultanları ilə münaqişəyə girməmişdir.[20]

Məmlüklər ilə mübarizə

1490-cı ilin mayında Özbəyin rəhbərliyi altında Hələbdə yerləşən Məmlük ordusu Kilikiyaya yürüşə hazırlaşmışdır. Əlaüddövlə Bozqurd bəyin məsləhəti ilə Özbək Kayserini mühasirəyə almışdır. Osmanlı qoşunları şəhərə yaxınlaşan zaman Özbək mühasirəni dayandırmış, Niğdə, Ərəğli və Qaramanı talan edərək cənuba qayıtmış, Əlaüddövlə Bozqurd bəy isə öz ölkəsinə çəkilmişdir. Məmlüklərin vurduğu zərərə cavab olaraq Bəyazid böyük müharibəyə hazırlıqlara başlamışdır. Özbək Əlaüddövlə Bozqurd bəy Bazarcıqda onun əmiri-əhuru ilə görüşməyi əmr etmişdir. Əlaüddövlə Bozqurd bəy ora getmək istəmişdir, lakin oğlu Sarı Qaplan və ona sadiq başçılar onu bundan çəkindirmişdilər. Özbək israr edən zaman Əlaüddövlə Bozqurd bəy Bəyazidin hazırladığı səfərdən çəkinmiş və neytrallığını qorumuşdur.[64] Yeni Osmanlı səfəri barədə şayiələrdən xəbərdar olan Qayıtbay Məmlük sərkərdəsi Mamay Xəssaqi və Əlaüddövlə Bozqurd bəyin elçilərindən biri ilə Osmanlı paytaxtına səfirlik göndərmişdir. Səfirlik 4 iyul 1490-cı ildə Konstantinopola çatmışdır. Mamay Qayıtbayın Özbəyin əvvəlki hərəkətlərinə razı olmadığını iddia etmişdir, lakin bu, qəzəbli Bəyazidi sakitləşdirə bilməmiş və o, Zülqədəroğulları bəyliyinin səfirinə pis rəftar etmişdir. Məmlük səfirliyi ev dustaqlığına alınmış, dekabr və ya yanvara qədər sərbəst buraxılmamışdır. Bu, Osmanlı salnaməçiləri tərəfindən qeyri-adi və Bəyazidə mənfi işıq salan bir rəftar olaraq gizlədilmişdir.[65] Osmanlı sarayında Hafsi səfirliyinin vaxtında vasitəçiliyi Osmanlı və Məmlük sultanlıqları arasında döyüşsüz atəşkəs bağlanmasına kömək etmiş və Əlaüddövlə Bozqurd bəy Osmanlı sultanından uğurla əfv əldə etmişdir.[64]

1496-cı ildə Sultan Qayıtbayın ölümü ilə Qahirədə taxt uğrunda mübarizə başlamışdır. Məmlük əmiri, dəvətdar Əkbərdi taxtı ələ keçirmək istəyənlərdən biri idi. Qahirədə uğursuzluğa düçar olan Əkbərdi Suriyaya qaçmış, burada müstəqil dövlət qurmağa çalışmışdır. Bu cəhddə də uğur qazanmayan Əkbərdi və Hələbin valisi Aynal Zülqədəroğulları bəyliyinin himayəsinə sığınmıdılar. Hələbin yeni valisi təyin edilmiş Canpolad Əşrəf üsyançıların təhvil verilməsini tələb etmiş, lakin Əlaüddövlə Bozqurd bəy bu tələbə tabe olmamışdır. 1498-ci ilin mayında Antep ətrafında Zülqədəroğulları bəyliyinin və Əkbərdinin ordusu məğlub edilmiş, Əkbərdi Fərat çayını keçərək Malatyaya qaçmış, Əlaüddövlə Bozqurd bəyin oğulları döyüşdə həlak olmuş, keçmiş Hələb valisi Aynal əsir alınaraq Qahirəyə göndərilmişdir.[34] Əlaüddövlə Bozqurd bəy oğullarının ölümünə görə intiqam almaq istəmiş və 1498-ci ilin oktyabrında Əkbərdi Zülqədəroğulları bəyliyinə qayıdan zaman onun sərəncamına Hələbdə xidmət edən Canpolada qarşı yürüş üçün yeni ordu vermişdir. Qahirədən Canpolada kömək etmək üçün əmir Canıbəy Camalın rəhbərliyi ilə ordu göndərilmişdir. Həmçinin, Məmlük sultanı Əlaüddövlə Bozqurd bəyə Əkbərdini dəstəkləməkdən çəkinməsini tələb edən sərt məktub, hörmət əlaməti olaraq xələt və mənşur yollamışdır. 1499-cu ilin mayında Əkbərdinin Hələbdə məğlub edilməsindən sonra Zülqədəroğulları bəyliyi Məmlük sultanlığı sülh müqaviləsi bağlamışdır.[34][53] Əlbərdi razılaşmadan sonra Hələbə qayıtmışdır, bir ay sonra orada vəfat etmişdir.[66]

Şah İsmayılın yüksəlişi

 
Şah İsmayılın Zülqədəroğulları bəyliyi ilə döyüşü.

Osmanlı–Zülqədəroğulları münasibətləri bir anlıq müsbət istiqamətdə dəyişmişdi. Əlaəddövlə Bozqurd bəy Osmanlı dəstəyi ilə Polşanı məğlub etmiş Moldaviya voyvodasından dörd polyak əsiri əldə etmişdi. 1500-cü ildə Zülqədər elinin üzvləri Osmanlı ordusu birlikdə Venesiya Respublikasına qarşı Modon döyüşündə iştirak etmişdilər. Həmin il Əlaəddövlə Bozqurd bəyin oğlu Şahrux vergi dəyişikliklərinə cavab olaraq Varsaq və Turqud tayfalarının üsyanını yatırmaqda Osmanlı dövlətinə kömək etmişdi. Əlaəddövlə Bozqurd bəy Məmlüklər ilə dostluq münasibətlərini qorumağa davam etmiş və Birəcikin valisi Arıqmaz ilə Məmlük hökuməti arasında yaranan ixtilafda vasitəçi kimi çıxış etmişdir.[67]

O dövrdə Zülqədəroğulları bəyliyinə yeni təhlükə şərqdən gəlmişdi, çünki Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl keçmiş Ağqoyunlu torpaqlarında iqtidara yüksəlmişdi. Odur ki, Uzun Həsənin nəvələri arasında daxili münaqişələr və müharibələr zamanı Əlaəddövlə Bozqurd bəy Şah İsmayıla qarşı çıxmışdı. İsmayıl İranda və Anadoluda türkman üzərində əhəmiyyətli təsir qazanmışdı. O, islamın şiə məzhəbini qəbul etmişdi və bu, Zülqədəroğulları bəylinin ərazisində də yayılmışdı. Əlaəddövlə Bozqurd bəy özü idarə etdiyi çoxsaylı şiə və ya qızılbaş türkmanlarının şərqə, İsmayıla qoşulmaq üçün köçməsinə mane olmağa çalışmışdı. Təsadüfən, Şah İsmayıl Əlaəddövlə Bozqurd bəyin qızı Bənli Xatun ilə evlənməyi təklif etmişdir. Əlaəddövlə Bozqurd bəy əvvəlcə razılıq verə biləcəyini göstərmişdir, lakin Şah İsmayılın şiəliyə sədaqətinə görə bu təklifi rədd etmişdir. Əlaəddövlə Bozqurd bəy bundan sonra Şah İsmayılın düşməni olan və Zülqədəroğulları bəyliyinə sığınmış Murad Mirzə ilə Bənli Xatunu evləndirmişdir.[53][68] Bundan sonra Əlaəddövlə Bozqurd bəy ilə Şah İsmayıl arasında düşmənçilik yaranmışdır. Şah İsmayıl 1501-ci ildə Əlaəddövlə Bozqurd bəyə qəzəblənmiş, Əlbistana hücum etmiş və Zülqədəroğulları bəyliyinə ciddi zərər vurmuşdur. Həmçinin, Şah İsmayıl Əlaəddövlə Bozqurd bəyə məktub yazmış və Murad Mirzənin ona təhvil verilməsini tələb etmişdir. Əlaəddövlə Bozqurd bəy öz kürəkənini təhvil verməmiş və cavabında qeyd etmişdir ki: “Sultan Murad mənə sığınıb və indi mənim kürəkənimdir. Sizin ümumi babamız padşah Həsənin xatirinə onu bağışlayın", lakin Şah İsmayıl əmisioğlu ilə sülh bağlamaq istəməmişdir. Müttəfiq axtarışında olan Murad Mirzə Osmanlı dövlətinə sığınmışdır. Sultan Səlim onu şərqdə yerləşən sərhəd vilayətlərində bəylərbəyi təyin etmiş və ona hörmət göstərmişdir. Murad Mirzə Əlaəddövlə Bozqurd bəyin qızı ilə evləndiyinə görə, Murad Mirzənin həyat yoldaşı sultan Səlimin xalası idi.[68]

1502-ci ilin baharında Şah İsmayıl Ağqoyunlu taxtına iddiaçı olan Əlvənd Mirzəni təqib etmiş və Tərcana çatmışdır. O, bu zaman Əlaəddövlə Bozqurd bəyə qarşı öz qüvvələrinin bir hissəsini göndərmişdir, lakin Əlvənd Mirzənin Təbrizə hücumu xəbərini aldıqdan sonra regionu tərk etmişdir. 1503-cü ilin iyununda Şah İsmayıl Həmədanda son Ağqoyunlu hökmdarı sultan Muradı məğlub etmiş və onu Bağdada qaçmağa məcbur etmişdir. O, Bağdada gələn zaman sultan Murad və Ərəb İraqının Ağqoyunlu valisi Barik bəy Pürnək Maraşa qaçmışdılar. Əlaəddövlə Bozqurd bəy Şah İsmayıla qarşı II Bəyaziddən kömək istəmiş, lakin Bəyazid onun istəyinə əməl etməmiş və bunun əvəzinə Səfəvilər dövləti ilə qarşıdurmadan yayınmaq üçün Şah İsmayılı qələbələrinə görə təbrik etmişdir. Əlaəddövlə Bozqurd bəy 1504-cü ilin baharında, Şah İsmayılın İranın şimalında Mazandarana səfəri ilə məşğul olduğu vaxtda sultan Muradın Bağdada hakimiyyətini bərpa etməsinə kömək etmişdir.[69] Həmin və sonrakı il Osmanlı dövləti ilə Məmlük sultanlığı arasında davam edən diplomatik danışıqlar, demək olar ki, həmişə Şah İsmayılın Yaxın Şərqdə yaratdığı siyasi gərginlik haqqında idi. Buna istisna Əlaəddövlə Bozqurd bəyin təşəbbüsü ilə Məmlük sultanlığında ixtilafçı və Tripoli valisi Dövlətbəyin Osmanlı dövləti tərəfindən himayə edilməsi ilə bağlı diplomatik gediş-gəliş idi.[70]

Əlvənd bəyin Diyarbəkirdə vəfat etməsi Ağqoyunlu sülaləsinin qalıqları arasında varislik uğrunda daxili mübarizəni alovlandırmışdı. Əlaəddövlə Bozqurd bəy Əlvənd bəyin divanbəyi Əmir bəyə qarşı Gödək Əhmədin kiçik oğlu Zeynal bəyi dəstəkləmiş, qardaşl Əbdülrəzzaq və oğlu Əhmədin rəhbərliyi ilə Zülqədəroğulları sülaləsinin, demək olar ki, bütün gənc üzvlərindən ibarət böyük bir qüvvə göndərmişdir. Bu qüvvə Erganiyə yürüş etmiş və qalanı dağıtmışdır. Eğil, Atak və Silvanın kürd başçıları Zülqədəroğulları bəyliyinin tərəfinə qoşulmuşdular. Mardin Şahrux tərəfindən ələ keçirilmiş və şəhərə 300 nəfərlik qarnizon yerləşdirilmişdir. Bundan başqa, Həsənkef qalası da Zülqədəroğulları bəyliyinin nəzarətinə keçmişdir.[20][53][71][72] Zülqədəroğulları bəyliyi Sincarı ələ keçirmiş və Mosula qədər irəliləmişdilər. Zülqədəroğulları bəyliyi Urfanın mühasirəsinə kömək etmək üçün yolda olan Mosullu oymağının qüvvələrini məğlub etmişdilər. Urfanın Zülqədəroğulları bəyliyinin əlinə keçməsi səfərin sonunu qeyd etmişdir, lakin Zeynal bəyin Diyarbəkirdəki hakimiyyəti uzun sürməmişdi, çünki onun zəif idarəetmə qərarları Əmir bəyin hakimiyyətini bərpa etməsinə şərait yaratmışdır. Zeynal bəy Zülqədəroğulları bəyliyinin sarayına qayıtmış və Əlaəddövlə Bozqurd bəy Əmir bəyi onun süzerenliyini tanımağa məcbur etmişdir.[69]

 
Şah İsmayıl və Sarı Qaplan arasında döyüş.

Əlaəddövlə Bozqurd bəyin Ağqoyunlularla əlaqəsi Şah İsmayılın ona qarşı düşmənçiliyini artırmışdı. 1507-ci ilin mayının əvvəllərində Şah İsmayıl 20,000 nəfər əsgərdən ibarət ordu ilə yürüşə başlamışdır.[73] O, Bəyazidin icazəsi ilə Ərzincan və Suşəhri vasitəsilə Osmanlı ərazisinə daxil olmuş, Zülqədəroğulları bəyliyinə qarşı hücuma keçmişdir. İsmayıl Zülqədəroğulları bəyliyinin Sarız yaxınlığında yerləşən sərhədinə çataraq Əlbistana yönəlmişdir. Sarı Qaplan və Dədə Bağ Səfəvi kəşfiyyat qüvvələrini 300 itki ilə dəf etmişdilər, lakin Şah İsmayıl özü əsas ordusu ilə regiona gələn zaman geri çəkilməli olmuşdular. Əlaəddövlə Bozqurd bəy Durnadağda gizlənmişdir.[74][34][75] O, dərhal Məmlük sultanlığına və Osmanlı dövlətinə hərbi-siyasi dəstək üçün məktub göndərmişdir. Məmlüklər bu məktuba cavab verməmişdilər, Osmanlılar isə Yəhya Paşanın rəhbərliyi ilə Zülqədəroğulları bəyliyinin ərazisinə ordu göndərdilər, lakin bu ordunun vəzifəsi Zülqədəroğulları bəyliyinə kömək etmək deyil, Səfəvilərin fəaliyyətini nəzarətdə saxlamaq, onların Osmanlı torpaqlarına zərər verməsinin qarşısını almaq idi və buna görə də Osmanlı qoşunları Ankaradan irəli getməmişdir. Şah İsmayıl Durnadağın yamaclarında düşərgə salmışdır. Gənc və səbirsiz olan Şah İsmayıl Əlaəddövlə Bozqurd bəyin qaladan çıxmasını gözləməkdən yorulmuşdur. Onunla döyüşə bilməyən və narazı qalan Şah İsmayıl Əlaəddövlə Bozqurd bəyi təhqir etmiş, onun ləqəbini təhrif etmiş və istehza ilə “ala dana” adlandırmışdır.[72][34][76]

Əlaəddövlə Bozqurd bəy Qahirəyə elçi göndərmiş və bunu qələbə kimi elan etmiş, bir neçə Səfəvi əsgərinin kəsilmiş kəlləsinj təqdim etmişdir. Məmlük sultanı Qansu Qavri bu kəllələrin Qahirə qalasının Bab Züveylə darvazasında sərgilənməsini əmr etmişdir. O, bunu həm qürur mənbəyi, həm də Osmanlı dövlətinə onların ümumi düşmənini məğlub edə bildiyini göstərən bir mesaj kimi qəbul etmişdir.[70] Şah İsmayıl Əlbistan və Maraşı yandırmış, Zülqədəroğulları bəyliyinin nüfuzuna maksimum zərər vurmaq üçün sülalənin abidələrini dağıtmış,[20][53] Diyarbəkir və Harputda Səfəvi hakimiyyətini qurmuş, nəhayət Azərbaycana qayıtmışdır. Şah İsmayıl ölkəni tərk edən kimi Əlaəddövlə Bozqurd bəy Əmir bəyin daha əvvəl Urfanı ələ küçirmiş qardaşı Qayıtmazın Diyarbəkiri geri almağa çalışan qüvvələrini gücləndirmişdir. O, Mardin yaxınlığında Səfəvi qüvvələrini təqib edən kürd köçəriləri ilə mübarizə aparan Səfəvi valisi Məhəmməd xan Ustaclıya qarşı vuruşurdu. Qayıtmaza onu öz qızlarından biri ilə evləndirməyi vəd edən Əlaəddövlə Bozqurd bəy oğulları Sarı Qaplan və Ərdivanənin rəhbərlik etdiyi ordu ilə Diyarbəkirə göndərmişdir, lakin 1509-cu ildə 800 nəfər Səfəvi əsgəri Diyarbəkiri Zülqədəroğulları bəyliyinin nəzarətindən geri almışdır. Əlaəddövlə Bozqurd bəyin oğulları edam olunmuşdur. Edamdan sonra cəsədlər yandırılmış və itlərə atılmışdır, bu itlər isə ailə məzarlarına yerləşdirilmişdir. Məhəmməd xan onların kəllələrini Şah İsmayıla göndərmişdir. Qayıtmaz Səfəvilərə qarşı müqavimətini davam etdirmişdir, lakin tezliklə əsir alınaraq öldürülmüşdür.[77]

 
Zülqədəroğulları ilə Ustaclının dəstəsi arasında toqquşmadan əvvəl keçirilmiş it döyüşü.

Şah İsmayıl Anadoludan getdikdən sonra Əlaəddövlə Bozqurd bəy Şah İsmayılın ələ keçirdiyi əraziləri geri almaq üçün Urfa və Diyarbəkirə hücum etmişdir. Bu hadisələr onun Səfəvilərə qarşı düşmənçiliyini daha da artırmışdı.[34] 1510-cu ildə Şah İsmayıl Bağdada qayıdan zaman Əlaəddövlə Bozqurd bəy oğulları Şahrux və Əhmədin rəhbərliyi ilə Diyarbəkirə on dörd min nəfərlik ordu göndərmişdir.[72] Mardindən Məhəmməd xan Ustaclı onların qarşısına çıxmışdır. Döyüşdən əvvəl Zülqədəroğulları və Səfəvi qüvvələri adətə görə it döyüşü keçirmişdilər. Səfəvilərin itləri Zülqədəroğullarının itlərini qorxutmuş və Səfəvilər bunu uğur əlaməti kimi qəbul etmiş, onlara qarşı hücum təşkil etmişdilər. Ustaclı Zülqədəroğulları bəyliyinin ordusunu döyüşdə məğlub etmişdir. Oğulların özləri və bəyin ən yaxın ətrafından qırx nəfər öldürülmüşdür. Əlaəddövlə Bozqurd bəyin oğlu Şahruxdan olan nəvələri Əli və Mehmed əsir alınmış, Şah İsmayılın hüzuruna göndərilmişdir. Şah İsmayıl sonradan Əli və Məhmədi əfv etmiş, onlara əmirliklər vermişdir. Əlaəddövlə Bozqurd bəy oğullarının itkisindən kədərlənmiş və uzun müddət təsəlli tapa bilməmişdir.[72][78]

Zülqədəroğulları bəyliyi məğlub etdikdən sonra Məhəmməd xan Ustaclı Məmlük nəzarətində olan Malatyaya hücum etmişdir. Əlaəddövlə Bozqurd bəy şəxsən səfərə çıxmış və Məhəmməd xan Ustaclını geri çəkilməyə məcbur etmişdir. Şah İsmayıl Qahirəyə məktub göndərmiş, sərkərdəsinin hərəkətlərindən xəbərsiz olduğunu və peşmanlığını ifadə etmişdir. Bu, Səfəvilər və Məmlüklər arasında münasibətlərin yaxşılaşmasına səbəb olmuşdur. Öz növbəsində, Məmlüklər Şah İsmayıl ilə Əlaəddövlə Bozqurd bəy arasında münasibətlərə müdaxilə etmiş, davam edən münaqişəni yumşaltmışdılar. Nəticədə, Əlaəddövlə Bozqurd bəy Diyarbəkirdən imtina etmiş və Səfəvilər dövləti ilə sülh bağlamışdır. 1511-ci ildə Şah İsmayıl Əlaəddövlə Bozqurd bəyə hədiyyə olaraq çadır göndərmiş, Əlaəddövlə Bozqurd bəy isə bu çadırı Qahirəyə yollamışdır.[53][34]

Osmanlı ilə münaqişə

Əlaəddövlə Bozqurd bəyin Səfəvilər və Məmlüklər ilə münasibətlərinin yaxınlaşması onun Osmanlılarla arasının pisləşməsinə səbəb olmuşdur. O, nəvəsi I Səlimə (hakimiyyəti: 1512–1520-ci illər) taxta çıxması münasibətilə təbrik göndərməmişdir. Sultan Səlim babası Əlaəddövlə Bozqurd bəyin Şah İsmayıl ilə ittifaqa girdiyindən şübhələnmişdir. Digər tərəfdən, Səlim əvvəllər Əlaəddövlə Bozqurd bəy barəsində rəğbətsiz fikirlər ifadə etmişdi. O, Trabzon sancaqbəyi olduğu dövrdə demişdir ki, "Əlaəddövlə Bozqurd bəy Osmanlılar və Məmlüklər arasında nifaq salan və iki dövlət arasındakı düşmənçilikdən faydalanmaq istəyən şəxsdir".[34]

Əlaəddövlə Bozqurd bəy ilə sultan Səlim arasında açıq münaqişə 1514-cü ildə, Səlim Şah İsmayıla qarşı yürüşə çıxan zaman və Zülqədəroğulları bəyliyinin ordusu ilə bu səfərdə iştirak etməsini tələb etdikdə yaranmışdır.[20][53] Səfərə çıxan zaman Səlim babasına məktub göndərmişdir. Məktubun məzmunu Əlaəddövlə Bozqurd bəy şiə olan "kafir" Səfəvilərə qarşı hərəkətə keçməli olmağı haqqında idi, lakin Əlaəddövlə Bozqurd bəy nəvəsinin səfərinə qoşulmamışdır. Onun səfərdə iştirak etməməsinin əsas səbəbi Şah İsmayılla razılaşmanı pozmaq istəməməsi olmuşdur. Buna baxmayaraq, o, öz yaşını əsas gətirmiş və yazmışdır ki, doxsan yaşlı bir adamın döyüşdə heç bir fayda verməyəcək.[79] Bundan əlavə, Əlaəddövlə Bozqurd bəyin qardaşı Məlikmüzəffər Şahsuvar bəyin oğlu Əli bəyin Osmanlı imperiyasında sığınacaq tapmasından narazı qalmışdı. Əli bəy əvvəlcə II Bəyazidin himayəsində olmuşdur. Hakimiyyətə gələn Səlim Əli bəyə himayədarlıq etmiş və onu Zülqədəroğulları bəyliyinin taxtına iddiaçı kimi Ədirnə yaxınlığında yerləşən Çirmənin sancaqbəyi təyin etmişdir.[20][53]

Digər tərəfdən, Əlaəddövlə Bozqurd bəy öz səltənətində Osmanlı torpaqlarından gələn qida və mal-qara yemi üzərində embarqo qoymuşdu. Həmçinin, Əlaəddövlə Bozqurd bəy özü Osmanlıları təchiz edən karvanlara və dəstələrə hücum etmişdi. Zülqədəroğulları bəyliyindən gələ biləcək hücumlardan ehtiyatlanan Səlim şərqə yürüş edən zaman Kayseri ilə Sivas arasında cinahları qorumaq üçün 40 minlik qüvvə yerləşdirmişdi.[80] Bütün çətinliklərə baxmayaraq, 1514-cü ilin avqustunda Səlim Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılı məğlub etmişdir. O, döyüş meydanından qaçmış, Səlim isə onu paytaxt Təbrizə qədər təqib etmiş, 6 sentyabrda şəhəri ələ keçirmiş və talan etmişdir. Osmanlı qoşunları şərqdə qışlamaqdan imtina etmiş, Səlim isə Amasyaya qayıtmağa məcbur olmuşdur. Ordudakı narazılığı yatırmaq üçün 1514-cü ilin noyabrında sədrəzəm Herseqli Əhməd Paşa vəzifədən alınmış və Dukakinoğlu Əhməd Paşa yeni sədrəzəm olmuşdur.[34][81]

 
"Zülqədər hökmdarı Əlaəddövləyə qarşı yürüş zamanı Səlimin pələng ovu". "Hünərnamə". 1584-cü il.

1514-cü ilin noyabrında, Çaldıranda əldə etdiyi qələbədən qayıdan Səlim Əli bəyi Zülqədəroğulları bəyliyinin sərhədlərində Kayseri sancaqbəyi təyin etmiş, Əlaəddövlə Bozqurd bəyi aradan qaldırmağa hazırlaşmışdır. Səlimin tapşırığı ilə Əli bəy qışda Zülqədəroğulları bəyliyinin nəzarətində olan Bozoxu işğal etmiş, orada Əlaəddövlə Bozqurd bəyin oğlu Süleymanın kəlləsinu kəsmişdir və onu Səlimə göndərmişdir. Səlim Əli bəyə yeni ələ keçirilmiş Bozox sancağını vermişdir. 1515-ci ilin əvvəllərində Amasyada yenidən İranda döyüşmək istəməyən yeniçərilər tərəfindən üsyan baş vermişdir. Üsyanı yatırıb sədrəzəmi edam etdikdən sonra Səlim Əlaəddövlə Bozqurd bəyin Əhməd Paşa ilə əlaqələri olduğunu öyrənmiş və Zülqədəroğulları bəyliyini cəzalandırmağa qərar vermişdir.[82]

Əlaəddövlə Bozqurd bəy dərhal Qansu Qavridən kömək istəmişdir. O, Məmlüklərə şikayət edən zaman Məmlük sultanı 1515-ci ilin mayında Səlimdən Əli bəyi vəzifələrindən azad etməyi tələb etmişdir. Səlim buna cavab olaraq Məmlüklərdən Əli bəyi Zülqədəroğulları bəyliyinin taxtına oturtmağı tələb etmişdir. Qansu tezliklə Zülqədəroğulları bəyliyi üzərində nəzarətin Məmlüklər üçün itirildiyini başa düşmüş və Səlimə səltənəti aralarında bölüşdürməyi təklif etmişdir. O, Zülqədəroğulları bəyliyində adının sikkələrə vurulmasını və ya xütbədə oxunmasını xahiş etmişdir. Səlim elçi vasitəsilə cavab vermişdir ki, “Əgər sultan öz ölkəsində suverenlik hüquqlarını qoruya bilərsə”, buna razıdır. Bununla o, Misiri məğlub edə biləcəyini açıq şəkildə bildirmişdir. İki regional güc arasında diplomatik gediş-gəlişlər davam edən zaman Zülqədəroğulları bəyliyi Osmanlı ordusunun təchizat anbarlarını məhv etmişdir, bu isə çoxlu atların aclıqdan ölməsinə və Osmanlı hərbi gücünün xeyli azalmasına səbəb olmuşdur.[82]

Əlaəddövlə Bozqurd bəyin bu hərəkəti Səlim üçün son damla olmuşdur. Kəmaxın süqutundan sonra Səlimin ordusu dərhal Zülqədəroğulları bəyliyinə yönəlmişdir. Səlim Rumeli bəylərbəyi Xədim Sinan Paşanı Çaldıranda fərqlənmiş Əli bəy ilə birlikdə göndərmişdir. 5 iyun 1515-ci ildə 30 minlik ordu Sivasdan Əlbistana doğru hərəkət etmişdir. Bu ərəfədə Diyarbəkir əhalisi Səfəvilərə qarşı Osmanlı sultanından kömək istəmişdir. Səlim cavab vermişdir ki, əvvəlcə Əlaəddövlə Bozqurd bəyin torpaqları alınmalı, yalnız bundan sonra Diyarbəkirə lazım olan yardım göstərilməlidir. O, Osmanlı donanmasını Məmlüklərin Zülqədəroğulları bəyliyinə dənizdən kömək etməsinin qarşısını almaq üçün Aralıq dənizinə göndərmişdir. Osmanlıların hazırlıqlarını öyrənən Əlaəddövlə Bozqurd bəy xəzinəsini və hərəmini Durnadağ qalasına göndərmişdir. O, yaxınlarının Səlimə tabe olmaq məsləhətinə cavab vermişdir: “Osmanlı hökuməti mənə nə edə bilər ki?”

12[20]/13[53] iyun 1515-ci ildə iki ordu Ördəklidə qarşılaşmışdır.[34][74] Əli bəy at üstə irəli çıxaraq atası Məlikmüzəffər Şahsuvar bəyə sadiq olan türkmanları öz tərəfinə keçməyə çağırmışdır. Əli bəyin atası Zülqədəroğulları bəyliyində populyar olduğuna görə Əli bəyin çağırışları bəzi türkmanların Əlaəddövlə Bozqurd bəyə xəyanət etməsinə səbəb olmuşdur. Döyüş başlaya və tərəflər qarışan zaman Osmanlı əsgərlərindən biri “gözəl paltarlar” içində ağ atda oturan Əlaəddövlə Bozqurd bəyi görmüş, onu atdan salaraq qənimət kimi öldürmüşdür. Osmanlı əsgəri öldürdüyü şəxsin Əlaəddövlə olduğunu anlayanda dərhal onun kəlləsinu kəsmiş və Sinan Paşaya çatdırmışdır. Bəylərinin ölümünü öyrənən Zülqədəroğulları ordusu dağlara qaçmış, Əlaəddövlə Bozqurd bəyin dörd oğlu və qardaşı Əbdülrəzzaqı tərk etmişdir. Döyüş başa çatan zaman Əlaəddövlə Bozqurd bəyin bir çox qohumunun öldürüldüyü məlum olmuşdur. Çoxsaylı itkilər arasında onun bir oğlu və 30 tayfa başçısı döyüşdə həlak olmuş, qalan qohumları isə, o cümlədən həyat yoldaşları və qardaşı Əbdülrəzzaq əsir alınmışdır. Əlaəddövlə Bozqurd bəyin öldüyü gün “xain sultanın ölümü günü” adlandırılmışdır. Əlaəddövlə Bozqurd bəyin kəlləsi döyüş günü Göysunda ov edən nəvəsi sultan Səlimə aparılmışdır. Səlim Əlaəddövlə Bozqurd bəyin, onun vəzirinin və oğullarının kəllələrini Məmlüklərə xəbərdarlıq olaraq Qahirəyə göndərmişdir. O, Məmlüklərə Zülqədəroğulları bəyliyi üzərindəki təsirinin bitdiyini göstərmək istəmişdir. Qansu Qavri Əlaəddövlə Bozqurd bəyin kəlləsini görən zaman öz kədərini ifadə etmişdir. O, Osmanlı sultanı Səlimə məktub göndərmiş, Zülqədəroğulları bəyliyində Əlaəddövlə Bozqurd bəyin oğulları üçün torpaq ayrılmasını tələb etmişdir. Səlim cavab vermişdir ki, "qılıncla aldığımı yalnız qılıncla verərəm”. Qansu Qavrinin Əlaəddövlə Bozqurd bəyin övladlarına vilayətin bir hissəsini buraxmaq xahişinə məhəl qoymadan Əli bəy Zülqədəroğulları bəyliyinin yeni hökmdarı təyin edilmişdir. Xütbə Səlimin adına oxunmuş, Osmanlıların Zülqədəroğulları bəyliyi üzərində suverenliyi elan edilmişdir.[34][83]

Besim Atalay Əlaəddövlə Bozqurd bəyinin ölüm əfsanəsini belə qeyd etmişdir:[84]:

  Əlaəddövlə Durnadağa qaçmışdı, əsgərləri aclıqdan və yorğunluqdan əziyyət çəkirdi. Bəy bir çobana rast gəlmişdir. “Bu silahı al və məni öldür” – deyə qoca çobana demişdir.

“Əgər səni öldürsəm, məni də öldürərlər” – çoban cavab vermişdir. O zaman Əlaəddövlə qızıl dolu yəhər çantalarını göstərərək: “Əgər həyatımı alsan, bunlar sənindir” – demişdir.

Çoban Əlaəddövləni onun öz silahı ilə öldürmüş və orada dəfn etmişdir. Qısa müddət sonra Osmanlı əsgərləri gəlmiş və çoban onlara baş verənləri danışmışdır. Onlar qəbri açaraq cəsədin başını kəsmiş və getmişdilər.

 

Dəfn edilməsi

Əlaəddövlə Bozqurd bəyin əsir alınması, edam olunması və dəfn edildiyi dəqiq yeri ilə bağlı müzakirələr davam edir. Mənbələrə görə, Əlaəddövlə Bozqurd bəyin kəsilmiş kəlləsi Qahirədə dəfn edilmişdir, cəsədi isə onun öldüyü yerdə – Maraşdan 68 kilometr məsafədə, Andırında yerləşən Çuhadarlı kəndi yaxınlığındakə Padşah qəbiristanlığı kimi tanınan yerdə dəfn edilmişdir. Başqa versiyalar da mövcuddur. Əlaəddövlə Bozqurd bəyin məzarı adlanan yerlər kimi Maraşda Ulu məscidin qibləyə baxan tərəfi, Maraş qalasının təpəsinin şimal-qərb hissəsi və Əlbistanda Ulu məscidin həyəti göstərilir.[34] Bundan başqa, Əlaəddövlə Bozqurd bəyin məzarı yaxınlıqdakı Göyçəli kəndində yerləşdiyi də iddia edilmişdir.[30] Həmçinin, Əlaəddövlənin kəlləsinin Misirdən gətirilərək Maraşda Ulu məscidin otağında dəfn edildiyi barədə iddialar mövcuddur, lakin bu, mümkün deyil.[85]

 
Sarı Qaplan və Lələ Hüseyn arasında dpyüş.
 
Qaziantepdə yerləşən Əlaəddövlə məscidi.

İdarəçiliyi

Əlaəddövlə Bozqurd bəy Zülqədəroğulları bəyliyinin son hökmdarlarından biri olmuş və sülalənin ən görkəmli padşahı hesab olunur. O, 36 illik hakimiyyəti dövründə otuzdan çox məscid, mədrəsə və zaviyə inşa etdirmişdir. O, bəyliyi müdrik və ağıllı şəkildə idarə etmişdir. Osmanlıların hakimiyyəti altında bəyliyin keçmiş ərazilərinin idarəetmə prinsipləri dəyişməz qalmışdır.[34]

Əlaəddövlə Bozqurd bəy öz səltənətində, xüsusilə də Maraşda bir neçə memarlıq izi qoymuşdur. Həmin tikililərə 1500-1509-cu illər arasında həyat yoldaşı Şəmsə Xatun üçün inşa edilən Xatuniyyə külliyəsi,[86] həmçinin İmarəti-Nəbəviyyə, Böyük Bağdadiyyə mədrəsəsi, Daş (Rad) mədrəsəsi, Seyid Məzlum zaviyəsi, Böyük Bağdad (Katib) xanı, 1500-cü ildə inşa edilən Bəktutiyyə məscidi, Yum Dədə türbəsi, Qədim bedesten və Maraş bazarı daxildir.[87] Əlbistanda onun inşa etdirdikləri Ümmət Baba türbəsi, məscid və zaviyə, eləcə də Qədim məsciddən ibarət olmuşdur,[88] Antepdə isə su anbarı və Əlaəddövlə məscidini sifariş etmişdir.[89]

Əlaəddövlə Bozqurd bəy "Əlaəddövlə Qanunnaməsi" 58 maddədən ibarət qanunlar məcəlləsini yaratmışdır[90] və bu, Zülqədəroğulları bəyliyinin idarəçiliyindən məlum olan yeganə qanun məcəlləsidir. Məcəllə əsasında Osmanlı imperiyasında istifadə edilən timar sisteminin eynisini tətbiq edilmişdir. Məcəllə şəriət və yerli adət qanunlarını birləşdirmiş, səltənətin cinayət və torpaq qanunlarını əhatə etmişdir.[91] Xalq Əlaəddövlə Bozqurd bəyi sevgi ilə xatırlamış, onun hakimiyyət dövründən bu günə qədər “Əlaəddövlə qanunu” və “Əlaəddövlə ədaləti” ifadələri qalmışdır.[34] Əlaəddövlə Bozqurd bəy Hələb yaxınlığında, bəyliyin sərhədlərindən kənarda və Məmlük sultanlığının nəzarəti altında iqta torpaqlara sahib olmuşdur. Bu, Zülqədəroğulları bəyliyinin müttəfiq kimi əhəmiyyətini göstərirdi, lakin Əlaəddövlə Bozqurd bəyin ölümündən sonra bu iqta torpaqlar və ümumilikdə iqta sistemi Osmanlı dövləti tərəfindən ləğv edilmişdir.[92] Hakimiyyəti dövründə Əlaəddövlə Bozqurd bəy bir neçə titulla tanınmışdır. 1500-cü ilə aid vəqfnamə və Osmanlı təhrir dəftərləri onu sultan kimi qeyd etmişdir. Maraşın Böyük məscidinin yazısında o, məlikəl-adil (hərf. "ədalətli hökmdar"), nurəd-dövlə (hərf. "dövlətin işığı"), gövşəl-millə (hərf. "millətin alimi"), hüsaməd-din (hərf. "dinin qılıncı"), əmirəl-möminun (hərf. "möminlərin əmiri") kimi xatırlanmışdır.[93]

Siyasətçi kimi Əlaəddövlə Bozqurd bəy bacarıqlı, ehtiyatlı və ağıllı idi.[34] Antep kimi bir neçə şəhər 1515-ci ildə onun devrilməsinə qədər sülh içində yaşamışdır.[94] Onun adı Avropada da geniş tanınmışdır. Onun hakimiyyətindən iki əsr sonra Avropada Kiçik Asiyanın bir hissəsi, bəyliyin torpaqlarını qismən əhatə edən "Aladuliya" ərazisini Əlaəddövlə Bozqurd bəyin şərəfinə adlandırılmışdır.[95]

Ailəsi

Əlaəddövlə Bozqurd bəy öz əmisi Rüstəm bəyin qızı Şəmis xatun ilə evlənmişdir.[96] Xatuniyyə külliyəsində onun tam adı Şəmsimah xatun binti Rüstəm bin Nəsrəddin bin Zeynalabdin kimi qeyd edilmişdir.[97] Əlaəddövlə Bozqurd bəyin oğulları aşağıdakı kimidir:

  • Şahruh (1510-cu ildə vəfat etmişdir) — Zülqədəroğulları bəyliyində Kırşəhər sancaqbəyi. Səfəvilər dövlətinə qarşı döyüşdə həlak olmuşdur.[30]
  • Duraq — Hisn Mənsur hakimi.[30]
  • Süleyman (1515-ci ildə vəfat etmişdir) — Osmanlı dövlətində Bozox sancaqbəyi. Osmanlılar tərəfindən edam edilmişdir.{sfn|Öztuna|2005|page=89}}[81]
  • Ərdivanə[4]
  • Sarı Qaplan ləqəbli Qasım[4]
  • Mehmed[4] və Əli — Səfəvilər dövləti tərəfindən əsir götürülmüşdür.[72]
  • Əhməd (1509-cu ildə vəfat etmişdir) — Səfəvilər dövləti ilə döyüşdə həlak olmuşdur.[30][72]
  • 1499-cu ilin mayında Məmlüklərlə döyüşdə həlak olan oğulları[34]
  • 1507-ci ildə Səfəvilər dövlətinin hökmdarı Şah İsmayıl tərəfindən edam edilmiş oğlu
  • 1515-ci ildə Osmanlı hökmdarı I Səlim tərəfindən əsir götürülən 4 oğlu. Onların kəllələri kəsilmiş və Qahirəyə göndərilmişdir.[83].

Əlaəddövlə Bozqurd bəyin qızları aşağıdakı kimidir:

  • Ayşə Xatun (1505-ci ildə vəfat etmişdir)[30] — 1467-ci ildə Osmanlı sultanı II Bəyazid ilə evlənmişdir.
  • Bənli Xatun — Ağqoyunlular dövlətinin hökmdarı Sultan Murad ilə evlənmişdir[4][68]
  • Məmlük sərkərdəsi Özbəyin oğlu ilə evləndirilmiş qızı[98]
  • Ağqoyunlu məmuru Əmir bəyin oğlu Qayıtmaz ilə evləndirilmiş qızı[99]
  • İklimə Xatun (1549-cu ildə vəfat etmişdir)[30]

Qeydlər

  1. ↑ XVI–XVIII əsr Avropa mənbələrində ona Ələdül (lat. Aladul) kimi istinad edilir.[1][2][3]
  2. ↑ Tarixçilərin əksəriyyəti Ayşə Xatunun Səlimin anası olduğunu inanır. Onların fikirlərinə görə, Gülbahar onun ikinci adı idi.[32][33][34][35][36][20][37] Buna baxmayaraq, sultan Səlimin anasının I Bəyəzidin digər cariyəsi Gülbahar Xatunun olduğuna inanan tarixçilər də var.[37][38]

Mənbə

İstinadlar

  1. ↑ Carrafa, 1572. səh. 16
  2. ↑ Dryselius, 1694. səh. 101
  3. ↑ Krusínski, 1728. səh. 17
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Venzke, 2017
  5. ↑ 1 2 3 Kaya, 2014. səh. 88
  6. ↑ Oberling, 1995. səh. 573–574
  7. ↑ Har-El, 1995. səh. 40
  8. ↑ Sinclair, 1987. səh. 518
  9. ↑ Yinanç, 1988. səh. 9—10
  10. ↑ Yinanç, 1988. səh. 7—17
  11. ↑ Singer, 2016. səh. 101
  12. ↑ Yinanç, 1989. səh. 57–58
  13. ↑ 1 2 3 Stavrides, 2001. səh. 432—433
  14. ↑ Yinanç, 1989. səh. 58
  15. ↑ Alıç, 2016
  16. ↑ Yinanç, 1988. səh. 58
  17. ↑ Yinanç, 1989. səh. 60–61
  18. ↑ Har-El, 1995. səh. 86
  19. ↑ 1 2 Yinanç, 1989. səh. 61
  20. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Mordtmann-Ménage, 1991
  21. ↑ Yinanç, 1989. səh. 61–62
  22. ↑ Ayaz, 2013. səh. 410
  23. ↑ Yinanç, 1989. səh. 61–63
  24. ↑ Ayaz, 2013. səh. 411—412
  25. ↑ Bosworth, 2014. səh. 129
  26. ↑ Yinanç, 1988. səh. 63—69
  27. ↑ Ayaz, 2013. səh. 416—425
  28. ↑ Şeker, 2018. səh. 536–543
  29. ↑ Yinanç, 1988. səh. 71–75
  30. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Öztuna, 2005. səh. 89
  31. ↑ 1 2 Har-El, 1995. səh. 100
  32. ↑ Peirce, 1993. səh. 40
  33. ↑ Alderson, 1956. səh. 180
  34. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Alıç (2), 2016
  35. ↑ Yinanç, 1988. səh. 77—78
  36. ↑ Uzunçarşılı, 1969
  37. ↑ 1 2 Sakaoğlu, 2007. səh. 67—72
  38. ↑ Uluçay, 2001. səh. 43—44
  39. ↑ 1 2 3 Yinanç, 1989. səh. 78
  40. ↑ 1 2 3 Har-El, 1995. səh. 101
  41. ↑ 1 2 Yinanç, 1989. səh. 79
  42. ↑ Har-El, 1995. səh. 100–101
  43. ↑ 1 2 3 4 Yinanç, 1988. səh. 81
  44. ↑ Har-El, 1995. səh. 111
  45. ↑ 1 2 Yinanç, 1988. səh. 80
  46. ↑ 1 2 3 Yinanç, 1988. səh. 82
  47. ↑ Har-El, 1995. səh. 124–125
  48. ↑ Har-El, 1995. səh. 125
  49. ↑ Har-El, 1995. səh. 125–126
  50. ↑ Har-El, 1995. səh. 126
  51. ↑ Yinanç, 1988. səh. 85
  52. ↑ Yinanç, 1988. səh. 81—82
  53. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Yinanç, 1994
  54. ↑ 1 2 3 Har-El, 1995. səh. 194
  55. ↑ Har-El, 1995. səh. 127
  56. ↑ Yinanç, 1988. səh. 82–83
  57. ↑ Yüksel Muslu, 2014. səh. 138
  58. ↑ Yinanç, 1988. səh. 83
  59. ↑ Süreyya1, 1996. səh. 211
  60. ↑ Yinanç, 1988. səh. 83—84
  61. ↑ Yinanç, 1988. səh. 84–85
  62. ↑ 1 2 Har-El, 1995. səh. 195
  63. ↑ Yinanç, 1989. səh. 86
  64. ↑ 1 2 Yinanç, 1989. səh. 86–87
  65. ↑ Yüksel Muslu, 2014. səh. 146
  66. ↑ Yinanç, 1989. səh. 87–88
  67. ↑ Yinanç, 1989. səh. 88–89
  68. ↑ 1 2 3 Alıç (5), 2017
  69. ↑ 1 2 Yinanç, 1989. səh. 89–91
  70. ↑ 1 2 Yüksel Muslu, 2014. səh. 165–166
  71. ↑ Alıç (1), 2016
  72. ↑ 1 2 3 4 5 6 Tufan, 2010. səh. 84—89
  73. ↑ Savory, 1984. səh. 771–772
  74. ↑ 1 2 Yinanç, 1988. səh. 98
  75. ↑ Simsirgil, 2013. səh. 202
  76. ↑ Yinanç, 1989. səh. 92–93
  77. ↑ Yinanç, 1989. səh. 93–94
  78. ↑ Yinanç, 1989. səh. 95
  79. ↑ Yinanç, 1988. səh. 96
  80. ↑ Yinanç, 1989. səh. 95–96
  81. ↑ 1 2 Yinanç, 1988. səh. 95—97
  82. ↑ 1 2 Yinanç, 1988. səh. 96—97
  83. ↑ 1 2 Yinanç, 1988. səh. 98—99
  84. ↑ Maraş Aktif
  85. ↑ Yinanç, 1988
  86. ↑ Özkarcı, 2012. səh. 24
  87. ↑ Özkarcı, 2012. səh. 31–44
  88. ↑ Özkarcı, 2012. səh. 51–55
  89. ↑ Özkarcı, 2012. səh. 26
  90. ↑ Solak, 2016
  91. ↑ Yinanç, 1989. səh. 108
  92. ↑ Venzke, 2000. səh. 403, 456–457, 460
  93. ↑ Yinanç, 1989. səh. 106
  94. ↑ Peirce, 2003. səh. 26
  95. ↑ Blackwood's Edinburgh Magazine, 1841. səh. 39
  96. ↑ Yinanç, 1989. səh. 121
  97. ↑ Tekin, 2016. səh. 314
  98. ↑ Fleet, Faroqhi, 2012. səh. 155
  99. ↑ Gökhan, 2012. səh. 284

Ədəbiyyat

  • Savory, R. M. ʿAlā-al-Dawla Ḏu'l-Qadar // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica, Volume I/7: Ahriman–Alafrank. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1984. 771–772. ISBN 978-0-71009-096-6.
  • Venzke, Margaret L. "The Case of a Dulgadir-Mamluk Iqṭāʿ: A Re-Assessment of the Dulgadir Principality and Its Position within the Ottoman-Mamluk Rivalry". Journal of the Economic and Social History of the Orient. 43 (3). 2000: 399–474. doi:10.1163/156852000511349. JSTOR 3632448. İstifadə tarixi: 22 March 2023.
  • Venzke, Margaret L. Dulkadir // Encyclopaedia of Islam (III). 2017. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_27743. ISSN 1873-9830.
  • Yinanç, Refet. Dulkadir Beyliği (türk). Ankara: Turkish Historical Society Press. 1989. ISBN 9751601711. OCLC 21676736.
  • Yüksel Muslu, Cihan. The Ottomans and the Mamluks: Imperial Diplomacy and Warfare in the Islamic World. I.B.Tauris. 25 July 2014. ISBN 9780857735805. OCLC 873828839. İstifadə tarixi: 13 April 2023.
  • Yinanç, Refet. Dulkadir Beyliği [Dulkadir Principality] (türk). Ankara: Turkish Historical Society Press. 1989. ISBN 9751601711. OCLC 21676736.
  • Har-El, Shai. Struggle for Domination in the Middle East: The Ottoman-Mamluk War, 1485-91. E.J. Brill. 1995. ISBN 9004101802. İstifadə tarixi: 19 March 2023.
  • Oberling, Pierre. Ḏu'l-Qadr // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica, Volume VII/6: Drugs–Ebn al-Aṯir. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1995. 573–574. ISBN 978-1-56859-024-0.
  • Sinclair, Thomas Alan. Eastern Turkey An Architectural and Archaeological Survey. II. Pindar Press. 1987.
  • Öztuna, Yılmaz. Devletler ve hanedanlar: Türkiye (1074-1990) (türk). Ministry of Culture. 2005. ISBN 9751704693. OCLC 949531568.
  • Musali Namiq. Anonim bir Safevî müellifinin gözüyle Dulkadir Beyliği'nin son 20 yıllık tarihine bakış // Uluslar arası Dulkadir Beyliği sempozyumu, 29 Nisan — 1 Mayıs 2011, Kahramanmaraş (Birinci basım). Kahramanmaraş. ISBN 978-6058694125.
  • Singer, Amy. "Enter, Riding on an Elephant: How to Approach Early Ottoman Edirne". Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association. Indiana University Press. 3 (1). May 2016: 89–109. doi:10.2979/jottturstuass.3.1.06. ISSN 2376-0702.
  • Öztuna Yilmaz. Yavuz Sultan Selim. An.: Ötüken Nesriyat. 2017. ISBN 978-6051555911.
  • Krusínski, Judas Thaddeus. The History of the Revolution of Persia. London: S. Aris. 1728. İstifadə tarixi: 13 April 2023.
  • Özkarcı, Mehmet. Kabakcı, Cevdet; Yakar, Serdar (redaktorlar ). Dulkadir Beyliği Mimarîsine Bakış [A View of the Architecture of the Beylik of Dulkadir] (PDF). Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu. Kahramanmaraş Municipality. June 2012. 21–74. ISBN 978-605-86941-2-5.
  • Peirce Leslie. Morality Tales: Law and Gender in the Ottoman Court of Aintab. Berkley: University of California Press. 2003. ISBN 9780520228924.
  • Peirce Leslie P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. N. Y.: Oxford University Press. 1993. ISBN 978-01-950-8677-5.
  • Sakaoglu N. Famous Ottoman Women. Is.: Avea. 2007. ISBN 9757104779.
  • Shukurov Q. Şah İsmail ve Dulkadiroğulları // Uluslar arası Dulkadir Beyliği sempozyumu, 29 Nisan — 1 Mayıs 2011, Kahramanmaraş (Birinci basım). Kahramanmaraş. ISBN 978-6058694125.
  • Simsirgil Ahmet. Kayı. 3 (16. Baskı). İs. 2013. ISBN 978-6050812985.
  • Süreyya Mehmed. Sicill-i Osmani. 1. 1996. 211, 212.
  • Uluçay M. C. Padişahların Kadınları ve Kızları. An.: Türk Tarih Kurumu. 2001. ISBN 978-975-437-840-5.
  • Uzunçarşılı İsmail Hakkı. Dulkadir oğulları // Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri. An.: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 1969. 169–175. (türk.)
  • A fourth chapter of Turcish History. The Wars with the Mamlukes // Blackwood's Edinburgh Magazine. Edinburgh: J. Mason. 1841. (ing.)
  • Tekin Rahmi. Zülkadir Beyliği ve Osmanlı Devleti Zamanında Maraş'ta Yapılan Vakıf Eserler // Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi . 3 (türk) (3). 2016. ISSN 2667-615X. 2018-10-22 tarixində arxivləşdirilib.
  • Alıç, Samet. "Memlûkler Tarafından Katledilen Dulkadir Emirleri" [The Dulkadir's Emirs Killed by the Mamluks]. The Journal of Selcuk University Social Sciences Institute (türk) (43). 2020: 83–94. İstifadə tarixi: 19 March 2023.
  • Stavrides T. The Sultan of vezirs: the life and times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelović (1453—1474). Leiden: BRILL. 2001. ISBN 90-04-12106-4.
  • Johannes Heinrich Mordtmann-V. L. Ménage. Ḏh̲u 'l-Ḳadr // Encyclopaedia of Islam, Second Edition. II. Leiden: E.J. Brill. edited by B. Lewis; J. Schacht & Ch. Pellat. Assisted by J. Burton-Page, C. Dumont and V. L. Ménage. 1991. 239–240.
  • Şeker Mehmet. Memlûk Kumandanı Emîr Yeşbek ile Dulkadir Bey'i Şehsuvar Arasındaki Mücadele ve Şehsuvar'ın İdamı (PDF) // Journal Of History School (Tarih Okulu Dergisi (TOD) ) . 11 (türk) (XXXV). 2018. doi:10.14225/joh1369. ISSN 1308-5298.
  • Solak K. İbn Tagriberdi'nin "En-Nucûm Ez-Zâhire" Adlı Eserinde Geçen Dulkadiroğulları Beyliği İle İlgili Kayıtlar II // Tarih İncelemeleri Dergisi . 27 (türk) (2). Bornova/İzmir: Ege Üniversitesi. 2012. 577—605. ISSN 2687-2072.
  • Ayaz F. Yahya. Memlük Tarihçilerine Göre Dulkadiroğlu Şahsuvar Bey İsyanı // TTK Belleten . LXXVII (türk) (279). An.: Türk Tarih Kurumu. — 2013. avqust. — 403—443. ISSN 2791-6472.
  • Sanjian, Avedis K. Colophons of Armenian Manuscripts, 1301-1480, A Source for Middle Eastern History (PDF). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. 5 February 1969. ISBN 9780674432611. OCLC 54310. İstifadə tarixi: 16 February 2024.
  • Uğurluer, Murat. "Ayntab'da Dulkadiroğlu Şehsuvar Bey Adına Basılan Sikke" [The Coin Minted in Aintab in the Name of the Dulkadirid Shah Suwar Beg]. Arkeoloji ve Sanat Dergisi (türk). 28 (121). 2006. ISSN 1300-4514.
  • Bosworth C. E. New Islamic Dynasties. Edinburgh: Edinburgh University Press. 2014. ISBN 978-0-748-69648-2.
  • Украшающая мир история Сефевидов «Алам ара-и Сефеви» // Туркменистан и туркмены в конце XV — первой половине XVI в. По данным «Алам ара-и Сефеви». Ашхабад: Ылым. пер. О. Экаева. 1981.
  • Alderson Anthony Dolphin. The Structure of the Ottoman Dynasty (PDF). Oxf.: Clarendon Press. 1956.
  • Tufan Gündüz. Son Kızılbaş: Şah İsmail. An.: Yeditepe. 2010. 51–61, 84–89. ISBN 978-6054052493. (türk.)
  • Kahramanmaraş Ansiklopedisi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Yayınları. 2016—2017.
  • Alıç Samet. Abdürrezzak Bey. 1. 2016. 23–24.
  • Karaoğlan Hamza. Alaeddin Devletlü. 1. 2016. 177–178.
  • Alıç Samet. Alaüddevle (Bozkurt) Bey. 1. 2016. 189–195.
  • Solak İbrahim. Alaüddevle Bey Kanunnâmesi. 1. 2016. 201–204.
  • Özdamar Toroshan. Alaüddevle Bey'In Vakıflar. 1. 2016. 204–210.
  • Gökhan İlyas. Ayşe Hatun (Gülbahar Hatun ). 1. 2016. 432–433.
  • Özkarcı Mehmet. Alâüddevle Bey — Süleyman Bey (Ulu) Camii. 1. 2016. 198–201.
  • Alıç Samet. Benli Hatun. 2. 2017. 156–157.
  • Carrafa, Giovanni Battista. Dell'historie del regno di Napoli (italyan). Naples: Appresso Giuseppe Cacchij. 1572. İstifadə tarixi: 13 April 2023.
  • Dryselius, Erlandus. Luna Turcica, eller Turkeske Mäne, anwijsandes lika som uti an spegel (isveç). Jönköping. 1694.
  • Fleet, Kate; Faroqhi, Suraiya N., redaktorlar The Cambridge History of Turkey: Volume 2, The Ottoman Empire as a World Power, 1453–1603. Cambridge University Press. 12 November 2012. ISBN 9781316175545. OCLC 852712564.
  • Gökhan, İlyas. Kabakcı, Cevdet; Yakar, Serdar (redaktorlar ). Dulkadir Beyliği Hanedanı Mensupları ile Komşu Devlet ve Beylik Hanedan Mensupları Arasında Yapılan Siyasi Evlilikler [Political Marriages Arranged Between the Dynasty of the Beylik of Dulkadir and Members of the Dynasties of the Neighboring States and Beyliks] (PDF). Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu. Kahramanmaraş Municipality. June 2012. 265–290. ISBN 978-605-86941-2-5.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Əlaüddövlə_Bozqurd_bəy_Zülqədər&oldid=8279737"
Informasiya Melumat Axtar