Əl-Kisai

737 və ya 738-ci ildə Bağdadın şimalındakı Bəhəmşə kəndində dünyaya gəlib.^[2][3] Kufədə doğulduğu da söylənmişdir.^[4] Künyəsi Əbu Abdullahdır. Bəni-Əsədin mövlası olduğu üçün Əsədi nisbəsi ilə də tanınıb. "əl-Kisai" ləqəbi ilə məşhurlaşmasının səbəbi haqqında mənbələrdə müxtəlif məlumatlar vardır. Bu məlumatların əksəriyyətində onun "əl-Kisai" adlanmasının səbəbi, onun əba geyinməsi ilə bağlıdır.

Kiçik yaşlarından Kufəyə gedib, orada bir müddət asudə vaxt keçirdikdən sonra elmə yönəlib. İbn Əbu Leyla və Əbu Həyvə Şüreyh ibn Yezid əl-Hədramidən qiraət dərsləri alıb. Həmzə ibn Həbib əz-Zəyyata Quranı dörd dəfə əzbərdən xətim edim. Cəfər əs-Sadiq, Əməş və Süleyman ibn Ərkamdan hədis rəvayət edib. Danışdığı vaxt bir sözü səhv tələffüz etdiyi üçün dilçiliyə yönəlib və Muaz ibn Müslim əl-Hərradan nəhv (red — qrammatika) öyrənib. Daha sonra Bəsrəyə gedərək Xəlil ibn Əhmədin dərslərində iştirak edib. Əbu Əmr ibn Əla, Yunus ibn Həbib və İsa ibn Ömər əl-Həmədanidən faydalanıb. Xəlil ibn Əhmədin, nəhv elmi üçün Hicaz, Nəcd və Tihamə qəbilələrinə getməsini tövsiyə etməsindən ötrü səfərə çıxdı. Nəhv elmini ən fəsih şəkildə bu bölgələrdəki ərəb qəbilələrindən öyrənməyə çalışdı. Bəsrəyə qayıtdığında Xəlil ibn Əhməd vəfat etmiş, yerini Yunus ibn Həbib tutmuşdu. Yunusla aralarındakı elmi mübahisələr nəticəsində Yunus onun üstünlüyünü qəbul edərək dərs vermə vəzifəsini ona həvalə etdi.

əl-Kisaidən Əbu Übeyd Qasım ibn Səllam, Əbu Ömər əd-Duri, Quteybə ibn Mihran, Əbül-Haris Leys ibn Xalid kimi alimlər qiraət elmində faydalanmış, Yəhya ibn Ziyad əl-Fərra, Yəqub ibn İbrahim əd-Dəvraki, Əhməd ibn Hənbəl, Məhəmməd ibn Sədan və digərləri ondan rəvayət nəql etmişdir. Bundan əlavə, Fərra "Məanil-Quran" adlı əsərində Kisaidən aldığı rəvayətlərə geniş yer vermişdir. Abbasi xəlifəsi Mehdi-Billah əl-Kisaini Bağdada dəvət edərək onu oğlu Harun ər-Rəşidin müəllimi olaraq vəzifələndirdi. Daha sonra Harun da oğulları Əmin və Məmunun təhsillərini ona həvalə etdi; onu həccə apardı və ondan faydalanmağa davam etdi.

Ömrünün sonuna qədər qiraət və dil sahəsində nüfuzlu bir alim sayılan əl-Kisai, Harun ər-Rəşidlə çıxdığı Xorasan səfəri zamanı Reyin Rənbəveyh (Ərinbuyə) kəndində 189-cu ildə (805) vəfat etdi. Bu tarix bəzi mənbələrdə 181 (797), 182, 183, 185, 192, 193 (809) illəri kimi də qeyd edilmişdir, lakin Zəhəbi bu tarixlərin hamısının yanlış olduğunu bildirmişdir.^[5] Bundan əlavə, onun Tusda vəfat etdiyi də rəvayət olunmuşdur.^[6]

İbn Mücahidə görə, əl-Kisai qiraət elmini əsasən Həmzə ibn Həbib əz-Zəyyatdan öyrənməsinə baxmayaraq, təxminən 300 yerdə ona müxalif olmuş, həm onun qiraətindən, həm də digər bəzi imamların oxunuşundan seçimlər edərək isnad prinsipini də nəzərə almaqla özünəməxsus bir qiraət formalaşdırmışdır. Etdiyi seçimlər sayəsində əsrin qiraət imamı hesab olunmuşdur.^[7]

Rəsm-xətt baxımından Kufə mushəfi onun qiraətinin əsasını təşkil etsə də, bəzi hallarda bu mushəfin xəttinə zidd seçimlər etdiyi də olmuşdur. Həm Quran qarisi, həm də Quran müəllimi kimi kufəlilər, Həmzədən sonra əl-Kisainin qiraətini qəbul etmiş və bu qiraət bölgədə V (XI) əsrin sonlarına qədər təsirini qorumuşdur. əl-Kisai qiraəti, xüsusilə İbn Mücahidin yeddili sistemindən əvvəl, xəlifə Məmun dövründə aparılan seçimlərdə yeddinci imam olaraq yerini tutmuşdur. Lakin İbn Mücahidin "Kitabus-Səba"sında yer aldıqdan sonra Şam bölgəsində də geniş yayılmış və Misirdə də eyni sistem daxilində qəbul olunmuşdur.

əl-Kisai qiraətinin bəzi xüsusiyyətləri bunlardır:

1. Sonunda "tə-i təsnis" olan sözlər üzərində dayanarkən müəyyən şərtlərlə "ta"dan əvvəlki hərfi imalə ilə oxuyur.
2. "Musa", "fətləqqa", "əl-hudə" kimi sözlərdə də imalə edir.
3. "huvə" və "hiyə" əvəzliklərindən əvvəl "lam", "fə" və "vav" hərflərindən biri olduqda, əvəzlikdəki "ha" hərfini sükunla oxuyur.
4. "əl-Muhsənət" - "muhsənət" sözlərindəki "sad" hərfini və "bəyyut" - "əl-bəyyut" sözlərindəki "ba" hərfini kəsrə ilə oxuyur.
5. "Nəam" sözünü oxuyarkən "ayn" hərfinə kəsrə verir.

əl-Kisai, nəhv elminə dair sənədi səhih olan əhəd xəbərləri qəbul etmiş, fəsih danışan ərəb qəbilələrinin tələffüzünü əsas götürmüş, hətta bu tələffüzlər nadir (şaz) olsa belə, onları mənimsəməkdən çəkinməmişdir. O, dil qaydalarının qurulmasından çox, tələffüzə önəm vermişdir. Bəsrə nəhvçilərinin nadir nümunələri sadəcə əzbərləməklə kifayətlənib onlara qiyas tətbiq etməməsinin əksinə olaraq, əl-Kisai qiyas metodunu ön plana çıxarmış və bu yanaşması ilə Kufə nəhv məktəbinin əsasını qoymuşdur.

əl-Kisainin elmi şəxsiyyəti haqqında fərqli fikirlər mövcuddur. İmam Şafii, nəhvdə dərinləşmək istəyənlərin Kisaiyə ehtiyac duyduğunu bildirmiş, İbnul-Ənbari isə onu dövrünün ən böyük nəhv alimi, qərib sözləri və Quran elmlərini ən yaxşı bilən şəxs kimi xarakterizə etmişdir.^[8] Saləb də onu dövrünün ən çox rəvayət bilən və ən geniş elmi biliyə sahib olan alimi kimi təsvir edir.

Lakin Əbu Hətim ər-Razi, əl-Kisainin şöhrətini Abbasi xəlifələri ilə yaxın münasibətləri ilə əlaqələndirərək onun elminin zəif olduğunu iddia etmişdir. Həmçinin, Bağdada getdikdən sonra ərəb qəbilələrindən əldə etdiyi yanlış formaları elmi bilikləri ilə qarışdıraraq dili pozduğu iddia olunmuşdur.

əl-Kisainin əxlaqı ilə bağlı da fərqli fikirlər mövcuddur. Əhməd ibn Haris əl-Həzzaz onun comərdliyi və gözəl əxlaqını vurğulasa da, tələbəsi Əbu Abdullah İbnül-Ərəbi onun bəzi əxlaqi qüsurlarının olduğunu iddia etmişdir.^[9] Onun elmi və əxlaqi şəxsiyyəti ilə bağlı bu mübahisələrə onun tənqidçi və mübahisəçi xarakterinin səbəb olduğunu düşünmək mümkündür.

Kisainin qələmə almış olduğu bəzi əsərləri bunlardır:

• Mutəşabihul-Quran. Qurandaki ləfzi oxşarlıqlarla bağlı qələmə alınmış əsərdir. Sabih ət-Təmimi əsəri təhqiq edərək nəşr etdirmişdir (Tripoli 1982). Mənna ibn Məhəmməd Saəd əl-Qirni tərəfindən bu təhqiqə dissertasiya yazılmışdır.
• Mətəlxanu fihil-əvam. Karl Brokelman tərəfindən nəşr etdirilmişdir.
• əl-Bədu fi qisasil-ənbiya əleyhimus-səlam. Tunisdə üç nüsxəsi mövcud olub, Eysenberq tərədindən nəşr etditilmişdir (Kirxheyn 1903).
• Təliqat alə siyağit-talaq fi bəyt minəş-şir (Briyaniya Muzeyi, 70b-71a).
• Qiraətul-Kisai. Kserokopiya şəklində olan bir nüsxəsi Cəmiətu Ummil-qurada saxlanılır.^[10]

1. ↑ "Kıraat Imamlarinin Ve Ravilerinin Rumuzlari". 31.03.2025 tarixində arxivləşdirilib.
2. ↑ Yaqut. Mucəmul-buldan (ərəb). I. Beyrut. 1957. 316.
3. ↑ Zəhəbi. Mərifətul-qurra. I. İstanbul. 1995. 296.
4. ↑ Əndərabi. Qıraətul-qurrail-mərufin bi-rivayətir-ruvatil-məşhurin (ərəb). Beyrut. 1986. 120.
5. ↑ Zəhəbi. Mərifətul-qurra. I. İstanbul. 1995. 305.
6. ↑ İbn Həllikan. Vəfəyat (ərəb). II. Beyrut. 458.
7. ↑ Kitabüs-Səba (ərəb). Qahirə. 1972. 78.
8. ↑ Zəhəbi. Aləmun-nubəla (ərəb). IX. Beyrut. 1981–85. 132.
9. ↑ Yaqut. Mucəmul-udəba (ərəb). XIII. Qahirə. 1936–38. 191.
10. ↑ "Kisai - الكسائي". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.