Əhməd Fərid Tək

1878-ci ildə Bursada maliyyə mühasiblərindən Mustafa Rəşid bəy və şəhid İbrahim ağanın qızı Leyla Hənifə xanımın ailəsində dünyaya gəldi.^[3] Özündən 3 yaş kiçik İbrahim Rəfət (1881-1958) adlı bir qardaşı daha var. İlk və orta təhsilini İstanbulda aldıqdan sonra 28 aprel 1894-cü ildə Hərbi məktəbə qəbul oldu.^[4] 17 avqust 1896-cı ildə kiçik leytenant rütbəsilə məzun oldu. Tələbəlik illərində Sultan Əbdülhəmid diktaturasına qarşı gizli fəaliyyət aparan gənc türklər hərəkatı üzvləriylə tanış oldu. Aparılan propaqanda işlərində iştirak etdi. 1897-ci ildə siyasi fəaliyyətləri səbəbilə həbs olunan 78 tələbədən biri oldu və 3 aylıq məhkumluğun ardından 8 sentyabr 1897-ci ildə Trablusqərbə sürgün olundu. Sürgün olunanlar arasında tələbə yoldaşı, yaxın dostu və gələcəkdə bacanaq olacağı tatar əsilli yazar Yusif Akçura da vardı.

Trablusqərbdə bir ilə yaxın zindanda tutulmasının ardından bağışlandı və rütbəsi bərpa edilərək 9 iyul 1898-ci ildə Trablusqərb Hərbi Komissiyasına təyin olundu.^[5] 2 il boyunca burada xidmət edən Əhməd Fərid bəy gizli siyasi fəaliyyətini də davam etdirirdi. İttihad və Tərəqqi cəmiyyətinin Mahzarpaşazadə Şövkət bəy (1863-1905) tərəfindən təsis edilən Trablusqərb idarəsinə üzv seçildi. Şövkət bəy tərəfindən xüsusi olaraq himayə olunan Əhməd Fərid bəy və Yusif Akçura, bu illərdə Şövkət bəyin azyaşlı 2 qızıyla nişanlandılar. Bu iki istedadlı türk gəncinin Avropada təhsil almasına çalışan Şövkət bəyin səyləriylə, 1900-cü ildə hər ikisi gizlicə qayıqla Tunisə, ordan isə Parisə qaçdılar.

Fransada ikən siyasi fəaliyyətini davam etdirən Əhməd Fərid bəy digər tərəfdən də Paris Siyasi Elmlər Məktəbinə yazıldı və 29 iyun 1903-cü ildə buradan məzun oldu. Buradakı təhsil illəri boyunca İstanbulda cərəyan edən siyasi hadisələri izlədi. 4 fevral 1902-ci ildə Parisdə Səbahəddin bəy tərəfindən toplanan I Gənc Türklər konqresinə dəvət edilənlər sırasında idi.^[6][7] Sürgün yerindən qaçaraq firari olan Əhməd Fərid bəy bu səbəblə qayıda bilmədi və Qazanda olan Yusif Akçuranı ziyarət etdi. Ardından Misirdə məskunlaşdı və burada yaşayan türk əsilli ailələrə mühasib kimi xidmət etməyə başladı. Keçmiş hamisi Şövkət bəyin ölümündən 2 il sonra, onun qızı və Əhməd Fərid bəyin nişanlısı Müfidə xanım digər ailə üzvlərini də yanına alaraq Maltaya gəldi. Burada Əhməd Fərid bəy tərəfindən qarşılandılar və birlikdə İsgəndəriyyədə məskunlaşdılar. 1907-ci ildə Müfidə xanımla İsgəndəriyyədə evlənən Əhməd Fərid bəy ertəsi il İkinci Məşrutiyyətin elan edilməsinin ardından ailəsini də yanına alaraq illər sonra İstanbula qayıtdı.

Öncə inqilabi qəzet və jurnallarda məqalələr yazdı. Ardından 1908-ci ildə mülki məktəbdə XVIII əsr siyasi tarixi üzrə dərs verməyə başladı və bu vəzifəsi Mahmud Şövkət Paşanın öldürülməsi bəhanə edilərək İstanbuldan uzaqlaşdırıldığı 1913-cü ilədək davam etdi. Ardından Əhməd Rza bəyin təklifiylə 17 dekabr 1908-ci ildə Məclis-i Məbusan rəisliyinə gətirildi. Üstəlik Kitabsız Mustafa Saffət Paşanın ani istehfasının ardından 18 noyabr 1909-cu ildə Kütahya millət vəkili olaraq fəaliyyət göstərməyə başladı. Ancaq məclis iclaslarında İttihad və Tərəqqi üzvlərini sərt tənqid etməsi səbəbilə 1912-ci ildə toplanan 4-cü Məclis-i Məbusana üzv seçilmədi və müxaliflər sırasına qatıldı. Məclisdən uzaqlaşdırılsa da, siyasətdən uzaq durmayan Əhməd Fərid bəy 12 mart 1912-ci ildə tibb tələbələrinin təşəbbüsüylə qurulan Türk Ocaqları təşkilatının rəisi seçildi. Digər yandan 22 sentyabr 1912-ci ildə Yusif Akçura, müdərris Zühdü bəy, Mehmed Əli bəy və Cami bəylə birlikdə "Milli Məşrutiyyət Firqəsi" adlı siyasi partiyanı təsis etdi. Cəmi 17 gün sonra isə partiyanın nəşriyyat orqanı olan "İfham" qəzeti dərc olunmağa başladı.

Bu illər ərzində başlayan və Osmanlı imperiyasının məğlubiyyətilə nəticələnən Balkan müharibələri səbəbilə öz nəşriyyat orqanında dövrün iqtidar partiyası olan İttihad və Tərəqqini sərt dillə tənqid edən Əhməd Fərid bəy bu səbəblə Camal Paşanın nifrətini qazanmışdı. Nəticədə Mahmud Şövkət Paşanın öldürülməsilə bağlı qəzetində nəşr olunan bir məqalə bəhanə edilərək 13 iyun 1913-cü ildə "İfham" qəzeti redaksiyası bağlandı. Əhməd Fərid bəy isə 24 iyun 1913-cü ildə öncə Sinopa, 1915-ci ildə isə Biləcikə sürgün olundu. Sürgün illərindəki ən yaxın dostu isə yazar Rəfiq Xalid Qaray oldu. Sürgün illəri əsnasında Birinci Dünya Müharibəsi başlamış, cəbhədəki vəziyyətin ağırlaşmasının ardından 1917-ci ildə hökumət dəyişikliyi planlayan Tələt Paşanın istəyilə bağışlandı və İstanbula çağırıldı. Yeni qurulan hökumət kabinetində 15 iyul 1918-ci ildə Kiyev konsulluğuna təyin olundu. Ancaq qısa zaman sonra bolşeviklərin Kiyevə daxil olmasının ardından vəzifədən alındı və 1919-cu ildə İstanbula qayıtdı.^[8]

İstanbula döndükdə Mudros sülhü bağlanmış, İstanbul müttəfiq qoşunları tərəfindən işğal edilmişdi. Yenə də vətənə xidmətdən eri durmayan Əhməd Fərid bəy İzmirin yunanlar tərəfindən işğalından 4 gün sonra 19 may 1919-cu ildə Fateh meydanında insanları mitinqə topladı. Cəmi 2 gün sonra milliyətçi qrupu təmsil etmək məqsədilə Kürəkən Fərid Paşa hökumətində Nafiyə naziri təyin olundu və cəmi 2 ay sonra - 20 iyuldakı istehfasına qədər bu vəzifədə qaldı.^[9] Bu müddət ərzində maliyyə nazirinə də vəkillik edən Əhməd Fərid bəy 9 dekabr 1919-cu ildə Mehmed Əmin Yurdaqul, Əhməd Hikmət Müftüoğlu, bacanaqları Zühtü İnhan və Yusif Akçura, İsmayıl Haqqı Baltaçıoğlu və Mehmed Emin Erişirgillə birlikdə "Milli Türk Firqəsi"ni təsis etdi.^[10] Qurumun nəşriyyat orqanı olaraq "İfham" qəzeti 23 iyul 1919-cu ildə yenidən nəşr olunmağa başlandı. O günlərdə Samsuna yollanan və Anadolunu gəzərək Milli Qurtuluş Hərəkatını başladan Mustafa Kamal Paşanı dəstəkləyən Əhmdə Fərid bəy, onun göndərdiyi bir çox bəyannamə və bildiriləri öz qəzetində nəşr etdirərək xalqı məlumatlandırırdı. 15 yanvar 1920-ci ildə son Məclis-i Məbusana İstanbul millət vəkili olaraq qatıldı. Ancaq 16 mart 1920-ci ildə İstanbulun müttəfiq qoşunları tərəfindən rəsmi şəkildə işğal edilməsi və məclisin bağlanmasının ardından bir müddət gizləndi. Bəzi fransız əsirlərinin azad edilməsi qarşılığında, fransız birliklərinin yardımıyla dostunun evindən alındı və gizlicə Mudanyaya aparıldı.

30 may 1920-ci ildə Ankaraya gələn Əhməd Fərid bəy TBMM-nin İstanbul millət vəkili olaraq siyasi fəaliyyətini davam etdirdi.^[11] 18 iyul 1920-ci ildə Ankara hökumətinin maliyyə vəkilliyinə təyin edilsə dəə, 16 may 1921-ci ildə bu vəzifəsindən istehfa etdi.^[12] 26 oktyabr 1921-ci ildə Ankara hökumətinin Paris təmsilçisi təyin edildi.^[13][14] Parisdə İstanbul hökumətinin nümayəndəsi Nəbi bəylə tanış oldu və öz heyətiylə birlikdə İstanbul hökumətinin Paris təmsilçilik binasında yerləşmələri üçün icazə istədi. Ancaq İstanbuldan göndərilən teleqrafla bu təklif qəti şəkildə geri çevrildi. Beləcə, Türkiyənin Fransadakı ikibaşlı təmsilçilik dönəmi başladı. Əhməd Fərid bəy Paris təmsilçiliyi dövründə 2 mühüm vəzifəni icra edirdi. Bir yandan Ankara hökuməti ilə Avropa ölkələri arasında əlaqələr qurur, Avropadakı siyasi hərəkətləri Türkiyəyə çatdırırdı. Digər yandan isə Türkiyədə davam edən Milli Qurtuluş Hərəkatına dəstək məqsədilə Avropanın müxtəlif ölkələrindən göndərilən maddi vəsaitləri Anadoluya çatdırmaqla məşğul idi.

Lozanna konfransı danışıqlarına çağırılsa da, həddindən çox milliyətçiliyi səbəbilə Fransa hökuməti tərəfindən danışıqlardan uzaqlaşdırıldı. Üstəlik Ankaradakı fransız səfirinin də Əhməd Fərid bəyi şikayət etməsilə, 6 fevral 1923-cü ildə vəzifədən alındı.

TBMM İcra vəkilləri heyətinin rəisi Rauf Orbayla aralarında əzəldən mövcud olan rəqabətin nəticəsi olan bu qərar onun siyasi nüfuzunu azaltmadı. Belə ki, 23 oktyabr 1923-cü ildə cümhuriyyət elan olundu və cəmi 1 həftə sonra baş nazir İsmət İnönü rəhbərliyində qurulan ilk Türkiyə hökumətində daxili işlər naziri olaraq təyin olundu. Bu vəzifəsini 2-ci hökumət çərçivəsində də davam etdirən Əhməd Fərid bəy ilk iş olaraq, Anadoluda yayılan quldur və qaçaqçılıqla mübarizə apardı. Daha sonra Milli Qurtuluş Hərəkatı illərində düşmən birliklərinə dəstək verən və Türkiyədən sürgün olunan vəzifəli şəxslərin siyahısını hazırladı. Ancaq tarixdə Yüzəlliliklər olaraq bilinən bu sənəd, Əhməd Fərid bəy vəzifədən ayrıldıqdan sonra tamamlandı. 21 may 1924-cü ildə istehfa verməyə məcbur qalan Əhməd Fərid bəyin istehfa səbəbi də maraqlıdır. Onun Kürəkən Fərid Paşa hökuməti daxilində Nafiyə naziri olduğu illərdə Refət Bələyə göndərdiyi və Mustafa Kamal Paşa barəsində mənfi fikirlər yazdığı 8 iyul 1919 tarixli teleqraf üzə çıxarıldı və Vətən qəzetinin 20 aprel 1924 tarixli tirajında dərc olundu. Bunun bir parol olduğunu bildirərək özünü müdafiə etməyə çalışan Əhməd Fərid bəy, Refət Bələnin buna etiraz etməsilə çətin vəziyyətə düşdü və istehfa verməyə məcbur qaldı. Ancaq Refət Bələnin bu hərəkəti müxalif cəbhə üçün daha pis nəticələndi. Belə ki, daxili işlər nazirliyinə Mustafa Kamal Atatürkün ən sərt və radikal dəstəkçisi Rəcəb Pekər təyin olundu. Haqqında tədqiqat aparılan Əhməd Fərid bəy bir müddət dövlət vəzifələrindən uzaq tutuldu.

6 may 1925-ci ildə London səfiri olaraq təyin olunan Əhməd Fərid bəy ingilis hökumətinin vaxtilə borclandığı 150 min sterlinq məbləğin geri ödənilməsinə nail oldu. Bu müvəffəqiyyəti səbəbilə 10 min lirə mükafat aldı. Son olaraq 23 may 1932-ci ildə Londonda toplanan Beynəlxalq Şəhərlər konfransında Türkiyə Cümhuriyyətini təmsil etdi. 26 may 1932-ci ildə Varşava səfiri olaraq təyin olunan Əhməd Fərid bəy 1939-cu ilədək bu vəzifədə xidmət etdi. 1934 tarixli Soyadı Qanunu ilə "Tək" soyadını alan Əhməd Fərid bəy 5 dekabr 1939-cu ildə Tokio səfiri təyin edildi və bu vəzifəsini 4 il icra etdi.^[15]

Təqaüdə ayrıldıqdan sonra beynəlxalq siyasətlə maraqlanan Əhməd Fərid Tək ailəsiylə zaman keçirməyə başladı. Fransız və ingilis dillərini bilirdi. 24 mart 1971-ci ildə 63 illik həyat yoldaşı Müfidə xanımı itirən Əhməd Fərid Təkin səhhəti pisləşdi və həmin il 25 noyabrda İstanbulda vəfat etdi. Cənazəsi Kadıköydəki Səhrayicədid məzarlığına dəfn olundu.

• Ahmet Ferit Tek'in Hayatı, Siyasi Faaliyetleri ve Fikirleri. Yenal Ünal. Yüksek Lisans Tezi. TC Ege Üniversitesi. İzmir 2006

1. ↑ Ali Birinci, Tarihin Gölgesinde Meşahir-i Meçhuleden Birkaç Zat, İstanbul, 2001, s. 196
2. ↑ Necati Akder, Seçkin Vatansever, Büyük Milliyetçi, Değerli Fikir ve Mefkûre Adamı Ahmet Ferit Tek Üful Etti, Türk Kültürü Dergisi, 1971, Sayı 110, s. 116
3. ↑ Nevsal-i Milli, Ahmet Ferit, Dersaadet, R. 1330 (Miladi 1914), s. 185
4. ↑ Emel Esin, Ahmet Ferit Tek, Türk Kültürü Dergisi, sayı 110, s. 137–138
5. ↑ Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Ankara, 1968–1969, c. 2, s. 929
6. ↑ Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1996, c. 4, s. 514
7. ↑ Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihad ve Terakki, İstanbul, 1987, s. 43
8. ↑ Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM Dönemi, c. 3, s. 495
9. ↑ Tevfik Bıyıklıoğlu, Atatürk Anadolu’da (1919-1921), Ankara, 1981, c. 1, s. 66
10. ↑ Ali Fuad Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, 2. bs., Ankara, 1951, s. 213
11. ↑ Metin Aydoğan, Yönetim Gelenekleri ve Türkler, 2. bs., İzmir, 2004, c. 2, s. 908
12. ↑ Baskın Oran, Türk Dış Politikası, 8. bs., İstanbul, 2003, c. 1, s. 97-98
13. ↑ Bilal N. Şimşir, Atatürk ile Yazışmalar (1920–1923), Ankara, 1981, c. 1, s. 10
14. ↑ Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Bakanlar Kurulu Kararlar Kataloğu, 30.18.1.1/3.34.2
15. ↑ Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem, c. 3, s. 495