Əhməd Şmide

Əhməd Şmide 1935-ci ilin 7 dekabrında Almaniyanın Berlin şəhərində dünyaya gəlmişdir. 1957-ci ildə islam dinini qəbul etmiş Əhməd Şmide milliyyətcə Prussiya əsilli almandır. Əhməd Şmide Avropada islam missioneri kimi fəaliyyət göstərmiş, Münhendə müsəlman icmasına rəhbərlik etmiş, humanitar islam təşkilatları qurmuş, "Quran"ı alman dilinə çevirmişdir. Lakin onu islama bağlayan səbəb hər şeydən əvvəl türklərin müsəlman olmaları ilə bağlıdır.^[1] O, gənc yaşlarından türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin tarixinə, mədəniyyətinə böyük maraq göstərmiş, ömrü boyu bu xalqın ədəbi abidələrini tədqiq etmişdir. Əhməd Şmide Azərbaycan və Almaniya ədəbi-mədəni əlaqələrinin inkişafında müstəsna rol oynamışdır. 28 dekabr 1996-cı ildə Azərbaycan ədəbiyyatı sahəsindəki səmərəli fəaliyyətinə görə o, Bakı Dövlət Universitetinin fəxri doktoru seçilmişdir. Əhməd Şmide 10 oktyabr 2010-cu ildə Kölndə vəfat etmiş, şəhərin Westfriedhof məzarlığında dəfn olunmuşdur.^[2]

Əhməd Şmide uzun illər Azərbaycan ədəbiyyatının incilərini, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini alman dilinə tərcümə etmiş, həmçinin bu ölkənin mədəniyyətini Almaniyada təbliğ etmişdir. O, 1975-ci ildə Qərbi Berlində Azərbaycan nağıllarından ibarət "Der Hahn und der Padischah" ("Xoruz və Padşah"), yenə də Azərbaycan-türk nağılları toplusu olan "Die Versteinerte Stadt" ("Daşa dönmüş şəhər"), 2010-cu ildə "Unser Hodscha Nasreddin" ("Bizim Xoca Nəsrəddin") adlı kitabları almancaya çevirərək nəşr etdirmişdir. Bu tərcümələr arasında ən mühümü təbii ki, "Kitabi-Dədə Qorqud"dur və Əhməd Şmidenin Bakı Dövlət Universitenin fəxri doktoru seçilməsi də əsasən, Dədə Qorqudun kitabı ilə ilgili olmuşdur.

"Kitabi-Dədə Qorqud"un tərcüməsini 1995-ci ildə Almaniyada "Dede Korkud's Buch" adı ilə nəşr etdirən Əhməd Şmideyə görə "Dədə Qorqud real bir varlıqdır". Dədə Qorqudun epos qəhrəmanı kimi yalnız təxəyyül məhsulu deyil, real varlıq olduğunu irəli sürməklə, Avropada bu fikri yayğınlaşdırmaqla Əhməd Şmide Oğuz türklərinə, Azərbaycan ədəbiyyatına dərin sevgisini ifadə etmişdir.^[3]

O, həmçinin Molla Pənah Vaqif barədə geniş araşdırmanın müəllifidir. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatına da biganə qalmamışdır. Bəxtiyar Vahabzadənin Almaniya və Türkiyədə daha geniş ölçüdə tanınmasının səbəbkarı Şmide olmuşdur. 1975-ci ildə Vahabzadənin Almaniyada "Ich bin ein Sohn Aserbaidschans…" ("Azərbaycan oğluyam"), yenə Berlində, bu dəfə türk dilində "Açılan sabahlara selam!", 1990-cı ildə "Aus Karabag die Melodie…" ("Musiqim Qarabağdır"), 1993-cü ildə "Ürəkdədir sözün kökü" kitablarını alman və türk oxucularına təqdim etmişdir. Əhməd Şmidenin "Açılan sabahlara selam" kitabına yazdığı ön söz, Bəxtiyar Vahabzadə barədə bu günə qədər yazılmış məqalələr içərisində önəmli yer tutur.

"Zülmətdə vətən duyğuları" adlı müasir Azərbaycan şeiri antologiyası onun tərtibi, tərcüməsi ilə nəşr olunmuşdur. Hələ 1985-ci ildə Sabir Azərinin "Duman çəkilir" povestini alman dilinə tərcümə edərək Berlində çap etdirmiş, həmçinin Türkiyədə nəşr olunan "İslam Ansiklopedisi" üçün Azərbaycanla bağlı bir çox maddələri qələmə almışdır.^[4]

"Kitabi-Dədə Qorqud"un ön sözündə Əhməd Şmide tərcümə etdiyi abidənin dəyərini bu sözlərlə səciyyələndirirdi: "İstər Türkiyədə, istərsə də Oğuzların əsas yaşayış və fəaliyyət sahəsi olan Azərbaycandan, hətta Orta Asyadan gələn türklərin qalabalıq sayda aramızda yaşadıqları bir zamanda, bu gün də türk təməl fikir və davranış örnəklərini açması dolayısıyla türk düşüncə aləminin açarını təşkil etməsi səbəbilə "Dədə Qorqud" kitabı çox böyük əhəmiyyət kəsb edir… Dədə Qorqud real bir varlıqdır: İslamlaşma mərhələsində oğuzların həyat tərzı, türklərin bir millət olaraq xarakterini elə əsaslı olaraq biçimləndirmişdir ki, Dədə Qorqud və Qalın Oğuz Bəyləri aramızda yaşayan türklərin çağdaşı kimi qarşımıza çıxmaqdadırlar". Əhməd Şmide etiraf edirdi: "Mənə elə gəlir ki, "Dədə Qorqud" kitabının bu tərcüməsi, indiyə qədər çevirmiş olduğum ədəbi əsərlər arasındakı əhəmiyyəti baxımından, mütərcim olaraq məslək həyatımın zirvəsini təşkil edir. Buna cəsarət etməkdəki qayəm, türk dostlarıma qarşı bəsləməkdə olduğum minnət borcumun kiçik bir qismini ödəməkdir".

Əhməd Şmide dəmir pərdənin mövcud olduğy dönəmdə Türkiyədə də Azərbaycan ədəbiyyatını təbliğ etmiş, Molla Pənah Vaqifin, Aşıq Ələsgərin şeirlərini Türkiyə türkcəsində çapa hazırlamışdır. Onun bəzi araşdırmaları Azərbaycan mətbuatında yayınlanmışdır.

Əhməd Şmide ömrünün son illərində Qarabağ həqiqətlərinin alman ictimaiyyətinə çatdırılmasında böyük işlər görmüş, Ermənistanın torpaq iddialarına, işğalçılıq siyasətinə qarşı kəsərli cavablar vermişdir. Görkəmli alim Şərq əlyazmaları kitabxanalarından birində tapdığı "Oğuznamə" adlı yazılı abidənin surətini əldə edərək Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutuna göndərmiş, əsər Bakıda nəşr edilmişdir.

• Kleiner islamischer Katechismus (= Veröffentlichungen der Behörde für religiöse Angelegenheiten. Nr. 79). Zusammengestellt von Mehmet Soymen. Übersetzt von Hulusi Ahmed Schmiede. Behörde für Religiöse Angelegenheiten, Ankara 1960.
• Al-Islam. Muslimischer Almanach für das Jahr 1389 nach der Hidschra (1969/1970). Ahmet Sait Matbaası, Istanbul 1969.
• Wir und Karl May. In: Mitteilungen der Karl-May-Gesellschaft. Jahrgang 1, Nr. 1. Hamburg 1969, S. 15–17.
• Aras Ören: Was will Niyazi in der Naunynstraße? Ein Poem. Aus dem Türkischen von H. Achmed Schmiede und Johannes Schenk. Rotbuch Verlag, Berlin 1973, ISBN 3-88022-001-8.
• Aras Ören: Der kurze Traum aus Kagithane. Ein Poem. Aus dem Türkischen von H. Achmed Schmiede. Rotbuch Verlag, Berlin 1974, ISBN 3-88022-120-0.
• Bahtiyar Vahabzade: Ich bin ein Sohn Aserbaidschans… Gedichte. Deutsch mit einer Einleitung von H. Achmed Schmiede. Önder Matbaa, Ankara 1975.
• Die versteinerte Stadt. Aserbaidshanische Märchen. Aus dem Aserbaidshanischen von H. Achmed Schmiede. Illustrationen von Marianne Schäfer. Verlag Volk und Welt, Berlin 1975.
• al-Islam (Hg.): Islam in unserer Zeit (= Schriftenreihe des Islamischen Zentrums München. Nr. 2). Islamisches Zentrum, München 1976. Auch hg. durch Islamische Gemeinschaft in Deutschland e. V. 3. Auflage. Islamisches Zentrum München, München 2005, ISBN 3-89263-002-X.
• Der Hahn und der Padischah. Volksmärchen aus Aserbaidshan. Ausgewählt und aus dem Aserbaidshanischen ins Deutsche übertragen von H. Achmed Schmiede. Edition Holz im Kinderbuchverlag, Berlin 1977.
• Winnetou und Kara Ben Nemsi – unsere Brüder. Der Islam bei Karl May. In: Materialien zur politischen Bildung 2/1980. Bonn 1980, S. 41–43.
• Aysel Özakın: Soll ich hier alt werden? Erzählungen. Aus dem Türkischen von H. A. Schmiede. Buntbuch-Verlag, Hamburg 1982, ISBN 3-88653-017-5. Auch bei Goldmann, München 1988, ISBN 3-442-21026-7.
• Islam lernen – Islam leben! Ein Lern- und Lesebuch für alle Schuljahrgänge (= Die Veröffentlichungen der Stiftung für Türkischen Religiösen Angelegenheiten. No. 19; Reihe der wissenschaftlichen Werke. 4). Gestaltet nach Ahmet Hamdi Akseki Yavrularımıza din dersleri. Zeichnungen und Piktogramme: Hassan-Ingo Schmiede. Türkiye Diyanet Vakfı, Anka 1985.
• Das islamische Gebet. Gestaltet von H. Achmed Schmiede nach Ahmet Hamdi Akseki Yavrularımıza Din Dersleri. Diyanet İşleri Türk-Islam Birliği, Ankara und Köln 1986.
• Freunde des Islam Berlin e. V. in Zusammenarbeit mit dem Türkisch-Islamische Union der Anstalt für Religion e. V. (Hg.): 120 Jahre türkischer Friedhof zu Berlin (= Aktuelle islamische Literatur. Islam aktuell. Nr. 2). Freunde des Islam; Berlin 1987.
• Kleines Lehrbuch des Islam (= Schriftenreihe der Türkisch-Islamischen Union der Anstalt für Religion e. V. 3). Aus dem Türkischen übersetzt. Gestaltet nach einem Werk von Ahmed Hamdi Akseki. Piktogramme: Hassan Schmiede. Türkisch-Islamische Union der Anstalt für Religion, Ankara 1987.
• Karl May und der Islam. In: al-Islam, Folgen 3 bis 6/87 und 1/88.
• Osman Keskioğlu: Das Leben des Propheten Muhammed (= Diyanet Işleri Türk-Islam Birliği. 4). Aus dem Türkischen übersetzt von H. Achmed Schmiede. Diyanet, Ankara 1988.
• Die Sache mit den Pilzen; Die ganz große Liebe; Glaube und Tat; Ich verrichte das Gebet. In: Monika und Udo Tworuschka: Vorlesebuch fremde Religionen. Für Kinder von 8–14. Band 1 (= Judentum – Islam). Kaufmann, Lahr (ISBN 3-7806-2179-7) und Patmos, Düsseldorf (ISBN 3-491-80023-4) 1988.
• Bahtiyar Vahabzade: "Aus Karabaĝ die Melodie…" Streiflichter aus dem Schaffen des aserbaidschanischen Volksdichters Bahtiyar Vahabzade als Poet, Dramatiker, Erzähler, Publizist und Politiker. Textauswahl und Übertragung aus dem aserbaidschanischen Türkisch H. Achmed Schmiede. Mit einer Betrachtung von Tschingis Aitmatow. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Istanbul 1990, ISBN 975-498-033-0.
• Süleyman Hayri Bolay: Die Botschaft des Koran (= Veröffentlichungen der Türkischen Stiftung für Religiöse Angelegenheiten). Aus dem Türkischen übersetzt von H. Achmed Schmiede. Türkiye Diyanet Vakfi, Ankara 1990, ISBN 975-389-044-3.
• Unser Hodscha Nasreddin (= Veröffentlichungen der Türkischen Stiftung für Religiöse Angelegenheiten). Aus dem Türkischen übersetzt von H. Achmed Schmiede. Illustriert von Mustafa Delioğlu. Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara u. a. 1990, ISBN 975-389-048-6.^[5]
• Ali Aziz Efendi: Intuitionen des Herzens. Tassavvuf – der innere Weg des Islam. Aus dem Osmanischen Türkisch nach Vorlage zweier sich ergänzender Handschriften ins Deutsche übertragen von H. Achmed Schmiede. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Istanbul 1990, ISBN 975-498-034-9.
• Der gnadenreiche Koran (Kur'ân-i Kerîm). Originaltext mit deutscher Übersetzung (= Publikationen der Türkischen Religionsstiftung. 33). Übersetzung von Max Henning. Redaktion und Gesamtkonzeption H. Achmed Schmiede. Editionsvorbereitung Halil Öztürk. Türkisch-Islamische Union der Anstalt für Religion e. V., Ankara 1991, ISBN 975-389-053-2.
• Zülmette veten duyğuları. Kızıl Rus ve Şahlık İran istibdadı yıllarında Azerbaycan şiirinden örnekler (= Sanat ve edebiyat kitapları serisi. 2; Türkiye Diyanet Vakfı yayınları. no. 60). Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1991, ISBN 975-389-051-6.
• Aysel Özakın: Deine Stimme gehört dir. Erzählungen (= Sammlung Luchterhand. 1103). Aus dem Türkischen von Hanne Egghardt und H. A. Schmiede . Luchterhand, Hamburg und Zürich 1992, ISBN 3-630-71103-0.
• Hayrettin Karaman: Erlaubtes und Verwehrtes (= Publikationen der Türkischen Religionsstiftung. 54). Aus dem Türkischen übersetzt von H. Achmed Schmiede. 2. Auflage. Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1993, ISBN 975-389-043-5.
• Ali Fuad Başgil: Auf ein Wort, junge Leute! Im Téte-à-Téte mit der Jugend (= Publikationen der Türkischen Religionsstiftung). Übersetzung H. Achmed Schmiede. 2. Auflage. Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1994, ISBN 975-389-031-1.
• Dede Korkut's Buch. Das Nationalepos der Oghusen (= Kitab-i Dede Korkut). Aus dem oghusischen Türkisch von H. Achmed Schmiede. Illustrationen von Lilija Dinere. Verlag Anadolu, Hückelhoven 1995, ISBN 3-86121-034-7. Auch beim Kültür ve Turizm Bakanlığı, Türkei 1995, ISBN 975-17-1550-4.
• M. Yaşar Kandemir: Ich lerne meinen Propheten kennen. Aus dem Türkischen übersetzt von H. Achmed Schmiede. Damla Yayınevi, Istanbul 1998.
• An solchen eigenartigen Bezeichnungen ist stets Wahres […] (Geographische Predigten). In: Mitteilungen der Karl-May-Gesellschaft. Jahrgang 31, Nr. 121. Hamburg 1999, S. 10–12.
• M. Zekâî Konrapa: Muhammed el-Emin. Mensch – Prophet – Staatsmann. (Siyer-i Nebi) (= Veröffentlichungen der Türkisch-Islamischen Union der Anstalt für Religion e. V.). Bearbeitung und deutsche Übersetzung H. Achmed Schmiede. Diyanet İşleri Türk-İslam Birliği, Köln und Ankara 2000.
• SARK ÇEMBERI – Karl May spricht türkisch! In: Mitteilungen der Karl-May-Gesellschaft. Jahrgang 36, Nr. 139. Hamburg 2004, S. 30–33.
• Pirî Reis: Von Meeren und Entdeckern. Einleitung zu: Das Buch der Seefahrt (Kitab-i Bahriye). Übersetzung aus dem Osmantürkischen auf der Grundlage der Handschrift Ayasofya (Istanbul) 2612. H. A. Schmiede, Bad Neuenahr-Ahrweiler 2006. 2007 und 2009 ebenda in erweiterter und korrigierter Ausgabe, Übersetzung aus dem Osmantürkischen auf der Grundlage der Handschriften Ayasofya 2612 (Süleymaniye Kütüphanesi, Istanbul) und Mscr. Dresd. Eb 389 (Sächsische Landesbibliothek, Dresden).
• Altvater Korkut's Buch. Das oghusische Nationalepos; übersetzt aus der im Besitz der Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Orientabteilung, stehenden Handschrift Ms. Diez A Fol. 61 = (Kitab-i Dede Qorqud). H. A. Schmiede, Ahrweiler 2007.
• Seyyid Muradi: Freibeuter und Admiral. Die Kapernfahrten des Kapudan Pascha Chaireddin Barbarossa. Nach dessen eigenen Schilderungen niedergeschrieben von seinem Mitstreiter Muradi. Nach der türkischen Fassung von Ertuğrul Düzdağ. Deutsche Übersetzung und Vorwort: H. Achmed Schmiede. H. A. Schmiede, Bad Neuenahr-Ahrweiler 2007.
• Seydi Ali Reis: Der Spiegel der Länder. Nach den im Besitz der Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz – Orientabteilung – befindlichen Handschriften Diez A. 8.̊181 und Diez A. 8.̊28 in die deutsche Sprache übersetzt von H. Achmed Schmiede. H. A. Schmiede, Bad Neuenahr-Ahrweiler 2007.
• Pirî Reis: Das Buch der Seefahrt (Kitâb-i Bahrîye). 2 Bände. Deutsche Übersetzung der vierbändigen Ausgabe der Fotowiedergabe der in der Hagia-Sophia-Bibliothek Istanbul unter der Kennung 2612 liegenden Handschrift von H. Achmed Schmiede. H. A. Schmiede, Bad Neuenahr-Ahrweiler 2009.