Əfəndi Kapiyev
Əfəndi Mansuroviç Kapiyev (13 mart 1909, Dağıstan vilayəti, Qumuq kəndi- 27 yanvar 1944, Pyatiqorsk) — Əsərlərini rus, lak və qumuq dillərində yazan Dağıstan sovet nəsr yazarı, ədəbiyyatşünas, publisist, şair, tərcüməçi.[2]
| Əfəndi Kapiyev | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 13 mart 1909 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 27 yanvar 1944[1] (34 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | şair, yazıçı, hekayə yazıçısı[d] |
| Fəaliyyət illəri | 1931—1944 |
| Əsərlərinin dili | rus, lak, qumuq dilləri |
| Janrlar | hekayə,şeir |
| İlk əsəri | "Hökm icra edildi" (hekayə) |
| Üzvlüyü | |
 Əfəndi Kapiyev Vikimənbədə | |
Əslən lak olan Əfəndi Kapiyev Dağıstanın Qumuq kəndində sənətkar, oymaçı və zərgər ailəsində anadan olmuşdur. Uşaqlığı Stavropol diyarında keçir, atasının yanında çalışaraq, burada rus dilini də öyrənir, Puşkin və Koltsovun şeirləri ilə tanış olur.
1919-cu ildə Kapiyevlər ailəsi Dağıstana qayıdır və Teymur-Xan-Şurada (1922-ci ildən-Buynaksk) məskunlaşırlar və daha sonra dağlı uşaqları üçün təyin edilmiş internat məktəbinə təyin edilmiş Buynaksk Pedaqoji Məktəbində təhsil alır. O, qumuq dilini mükəmməl bilirdi.
1928-ci ildən Buynaksk Pedaqoji Texnikumunu bitirdikdən sonra Aksay yeddi illik məktəbində rus dilindən dərs deməyə başlayır. 1929-cu ilin aprelində kəndin sakinlərindən biri - keçmiş çar zabiti Buday Xanla əlaqə saxlamaqda şübhəli bilinərək həbs edilir.[3]
1930-cu ildə Komsomol kuponu ilə Leninqrad Maşınqayırma İnstitutunda (Leninqrad Politexnik İnstitutunun filial universiteti) təhsil alır, lakin xəstəlik səbəbindən təhsilini yarımçıq qoyaraq Dağıstana qayıdır. Qumuq "Tovariş" qəzetinin redaksiyasında çalışır (qumuqca-Eldaş), daha sonra "Dağıstanın inşası" və "Kommunist təhsili üçün" jurnallarının məsul katibi olur.
1932-ci ilin əvvəlində Dağıstan Proletar Yazıçılar Birliyinin məsul katibi işləyir. I Ümumittifaq Yazıçılar Qrultayının hazırlığı ilə məşğul olur (1934), "Şturm" ədəbi-bədii jurnalının ilk və yeganə sayını buraxır və "Dağıstan Şairləri" kitabını edir.
Birinci Ümumittifaq Yazıçılar Qrultayındə Kapiyev Dağıstan Yazıçılar İttifaqının İdarə Heyətinin üzvü olur, SSRİ Yazıçılarının I Qurultayına nümayəndə seçilir. İttifaq və muxtar respublikalardan olan bir qrup yazarla Moskva yaxınlığındakı Qorki qəsəbəsindəki şəhər kənarı bağında görüşür və şeirlərindən tərcümələrini onlara oxuyur. Elə həmin ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü olur.[4]
1935-ci ildə Pyatiqorsk şəhərinə köçür və burada "Gənc Leninist" qəzetinin redaksiyasında çalışır. Elə həmin il Dağıstanın xalq şairi Süleyman Stalskinin yaşadığı Aşağa-Stal kəndini ziyarət edir, burada iki yazıçının yaradıcılıq işbirliyi yaranır (digər məlumata görə də yazıçılar o vaxt artıq tanış idilər, çünki hər ikisi Dağıstan yazıçılarının və sovet yazıçılarının ilk qurultaylarının nümayəndələri idi.[5])
1937-ci ildən peşəkar ədəbi fəaliyyətlə məşğul olur, Dağıstanı çox gəzir, folklor materiallarını və Dağıstan şairlərinin, şifahi şeir nümayəndələrinin əsərlərini toplayır və qeydə alır.
1938-ci ilin dekabrında, romançıların onilliyində Moskva Yazıçılar Klubunda "Şair" əlyazmasının fəsillərindən birini oxuyur. 1940-cı ildə Moskvada keçirilən Ümumittifaq Folklorşünaslar Konqresində iştirak etdi; noyabrda Mahaçqaladakı Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda yaradıcı ziyalılarla görüşündə prototipi Stalski olan Şair əlyazmasının fəsillərini oxuyur.
Xəstəliyi səbəbi ilə Böyük Vətən müharibəsinə, Qırmızı Orduya çağırılmayır. Müharibənin ilk günlərindən Pyatiqorsk Şəhər Müdafiə Komitəsinin göstərişi ilə əsərlərini xəstəxanalarda, faşizmə qarşı mitinqlərdə, cəbhəyə gedən əsgərlərin qarşısında, müdafiə quruluşlarının inşaatçılarının qarşısında oxuyaraq, təbliğ edir.
Xalqı və qəhrəmanlıqları haqqında kitab yazması üçün 1942-ci ilin yanvar ayında S.P.Babayevski ilə birlikdə Cənub cəbhəsinə, Stavropol Süvari Diviziyasındakı fəal orduya göndərildi. "Cəbhədə Kazaklar" kitabı Pyatiqorskda nəşr edildi, lakin oxucuya çatmadı, bütün tirajı işğalçılar tərəfindən məhv edildi.
1942-ci ilin payızında "Dağıstanskaya Pravda" qəzetinin xüsusi müxbiri olaraq yenidən Mozdok yaxınlığındakı fəal orduya yollanır. Tezliklə qəzet səhifələrində "Qara Qarayev dəstəsində", "Almanların Qafqazdan məktubları" və s. nəşr olunur.
1942-ci il noyabrın 27-dən Şimali Qafqaz cəbhəsinin "Vətən üçün irəli!" qəzetində mülki müxbir olaraq çalışır.
21 yanvar 1944-cü ildə 5430 saylı Pyatiqorsk Xəstəxanasına yerləşdirildi və burada mədə xorasından əməliyyat olunaraq 27 yanvar tarixində vəfat edir.[6]
Atası Mansur Kapiev, anası isə Aişət Kapiyevadır. Həyat yoldaşı yazıçı Natalya Vladimirovna Kapiyevadır. Oğlu Rustəm Əfəndiyeviç Kapiyev (08.16.1938 - 08.13.2004) Dövlət Mükafatı laureatı, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professordur.
Əfəndi Kapiyevin ədəbi fəaliyyətinin başlanğıcını 1931-ci ildə, "Hökm icra edildi" hekayəsinin "Qırmızı Dağıstan" qəzetində dərc edildiyi zaman başlayır. Bölgə qəzetləri Dağıstanlı müəlliflərin əsərləri ilə bağlı tənqidi rəylərini, dağlıların şifahi yaradıcılığına dair məqalələri və Dağıstanlı şairlərin və nəsr yazarlarının yaradıcı portretlərini dərc edirdi.
1934-cü ildə Əfəndi Kapiyev tərəfindən tərtib və olunan ilk Dağıstan antologiyası "Dağıstan" Moskvada "Xudojestvennaya literatura" dövlət nəşriyyatında nəşr olundu.
1940-cı ildə "Şair" kitabından qısa hekayələr "Daqestanskaya Pravda", "Pravda" qəzetlərində, "Znamya", "Otuz gün" və "Smena" jurnallarında, "Oqonyok" jurnalının kitabxanasında "Şeir haqqında söhbət" bölməsində dərc olundu. 1941-ci ilin mart ayından etibarən kitab "Gənc Qvardiya" jurnalında tam nəşr olunur. Kitab ayrıca yalnız 1944-cü ildə nəşr olunur.
1930-cu illərdən başlayaraq, Dağıstanda ilk olaraq Dağıstan şairlərinin və nəsr yazarlarının əsərlərini rus dilinə tərcümə etməyə başlayır. O, Dağıstan şairlərinin — Batıray Omarla, Maxmud, İrçi Qazaq, Həmzət Çadasa, Süleyman Stalski, A. Maqomedov, A. Qafurov, Atkaya, A. Akavov və başqalarının bir çox əsərlərini rus dilinə tərcümə etmişdir.
- DMSSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanı (1940-cı il dekabr) ilə təltif olunub.
Pyatiqorskdakı Əfəndi Kapiyevin məzarında Dağıstan hökuməti yazıçının barelyefi ilə abidəsi ucaldılıb. Abidənin üzərində "Vətən, sən tək ölməzsən, ana kimi ... Qoy gəncliyim evimdə səslənsin" yazısı yazılıb.
Əfəndi Kapiyevin "Şair", "Daş Oyma", "Cəbhə eskizləri", "Dəftərlər", "Çap olunmamış" kitabları Dağıstanda, İttifaq və muxtar respublikalarda və xaricdə dəfələrlə nəşr olunmuş və yenidən nəşr olunur.
Mahaçqala, Buynaksk və Pyatiqorskdakı küçələr, Mahaçqaladakı Lak Musiqili Dram Teatrı, kitabxanalar və məktəblər Əfəndi Kapiyevin adını daşıyır.[7]
Əfəndi Kapiyev haqqında televiziya filmi çəkilib.[8]
- ↑ 1 2 3 Капиев Эффенди Мансурович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ Гамзатова В. "В Махачкале прошел торжественный вечер, посвящённый 100-летию Эффенди Капиева" (rus). РИА Дагестан. 2009-12-25. 2012-04-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-15.
- ↑ Алиев Д. Эфенди Капиев: «Вся моя жизнь — это огромное испытание» // Настоящее время (федеральная газета) (rus).
- ↑ Союз писателей СССР был создан в 1934 году на Первом съезде писателей СССР, созванном в соответствии с постановлением ЦК ВКП(б) от 23 апреля 1932 года
- ↑ Сулейман Стальский — известный и неизвестный… // Настоящее время (федеральная газета) (rus). 2009.
- ↑ Багаудин У. К 100-летию Эфенди Капиева // Республика (еженедельник) (rus). № 11 (160). 2009.
- ↑ Страница Лакского Драматического театра имени Эффенди Капиева Arxivləşdirilib 2008-10-08 at the Wayback Machine. (rus.)
- ↑ Капиева Н. В., 1969
- Воспоминания об Эффенди Капиеве : [Сборник] (2000 nüs.). Ставрополь: Кн. изд-во. Сост. Н. В. Капиевой. 1980.
- Вся жизнь — подвиг творчества : сборник статей, посвящённый 100-летию со дня рождения Эффенди и Натальи Капиевых (300 nüs.). Махачкала: Институт языка, литературы и искусства ДНЦ РАН. 2011. ISBN 978-5-91431-033-9.
- Гамзатов Р. Г. Слово о поэте : [К 70-летию Э. Капиева] (1000 nüs.). Махачкала: Даг. кн. изд-во. 1979.
- Капиева Н. В. Жизнь, прожитая набело : О творчестве Э. Капиева (10000 nüs.). М.: Сов. писатель. 1969.
- (2-е изд 20000 nüs.). М.: Сов. писатель. 1975.
- (2000 nüs.). Махачкала: Даг. кн. изд-во. 1985.
- Жизнь, прожитая набело : [критико-биографический очерк о дагестанском писателе Эффенди Капиеве] : к 100-летию со дня рождения Эффенди Капиева и Натальи Капиевой (500 nüs.). Махачкала: Дагестанское кн. изд-во. 2009. ISBN 978-5-297-01500-5.
- Чудакова, Мариэтта Омаровна. Эффенди Капиев. Жизнь замечательных людей. — Вып. 9 (485) (65000 nüs.). М.: Мол. гвардия. 1970.
- Эффенди Капиев : Воспоминания современников (10000 nüs.). Махачкала: Даг. кн. изд-во. Сост. Н. В. Капиевой. 1975.
- Долина З. Ф., Дуренко Л. П. Ставропольский хронограф на 2009 год: краевед. сб. Ставрополь: СГК УНБ им. М. Ю. Лермонтова, отд. краевед. лит. и библиографии. 2009. 27–33. ISBN 5990151934.
- "Капиев Эффенди Мансурович (1909—1944)". Пятигорская ЦБС. 2013-04-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-06.