Əbu Zeyd əd-Dəbusi

Səmərqəndin Dəbusi kəndində anadan olub. Həyatı haqqında məlumatlar olduqca azdır. Qazılıq etdiyi üçün ləqəbi "Qazı Əbu Zeyd"dir. Tanınmış Hənəfi fəqihi Əbu Cəfər ibn Abdullah əl-Üsruşəniyə tələbəlik etmişdir. O, qıvraq zəkası və hüquqi məsələləri müzakirə edərkən göstərdiyi müvəffəqiyyətinə görə Buxara və Səmərqənddə keçirilən elmi debatlarda zərbi-məsəl olmuşdur. Dəbusinin adı, Hənəfilikdə "əl-qudətüs-səba" (azərb. Yeddi qazı‎) adlanan fəqihlər arasında çəkilir. Buxarada vəfat etmişdir.^[2]

Dəbusi, xilaf elmini sistemli şəkildə araşdıran ilk hüquqçu hesab olunduğu kimi, Əbül-Usr əl-Pəzdəvi və əs-Səraxsi ilə birlikdə Hənəfi fiqh üsulunun üç banisindən biri hesab olunur. Hətta Səraxsinin bir çox üsul məsələsini ondan nəql etdiyi məlumdur. Dəbusi eyni zamanda qiyas, istihsan, təqlid, ilham, istishab və tərd kimi üsul mövzularını ətraflı şəkildə tədqiq edən ilk alim olmuş və təqlid, ilham, istishab və tərdin dəlil olma xüsusiyyətini rədd etmişdir. Dəbusinin "Təqvimül-ədillə" adlı əsəri, Cəssasın "Üsulul-fiqh"indən sonra fiqh üsulunda "füqəha sənəti" adı ilə tanınan metodla yazılmış və dövrümüzə qədər gəlib çatan ən mühüm əsərdir. Onun əsərləri araşdırıldıqda, fiqh elmindəki məqamının ən azı "məsələdə müctəhid" səviyyəsində olduğu görünür. Beləki özü də "əl-Əsrar" adlı əsərində bunu açıq şəkildə qeyd edir.^[2]

Dəbusi, "Təqvimül-ədillə fil-üsul", "əl-Əsrar fil-furu", "əl-Əmədül-əqsa", "Təsisün-nəzər fixtiləfil-əimmə", "ən-Nəzm fil-fətava", "Şərhul-Camiil-kəbir", "Təcnisüd-Dəbusi" və "Xizənətül-hüda" adlı əsərlərin müəllifidir.^[2]

• Hənəfilik