Əbu Bəkr Əhməd ibn Əli Ər-Razi əl-Cəssas əl-Hənəfi (ərəb. ابو بكر أحمد بن علي الجصاص; 917, 918 və ya 917, Rey – 981 və ya 12 iyun 981, Bağdad) — Hənəfi məzhəbinin məşhur fəqihlərindən biri.[1][2] Müctəhid.[1]
| Əbu Bəkr əl-Cəssas | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 917 və ya 918 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 981 və ya 12 iyun 981 |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahələri | islam etiqad məzhəbləri[d], fiqh, təfsir |
Əbu Bər əl-Cəssas Reydə (hazırkı İran) anadan olduğuna görə ləqəbi "ər-Razi"dir. 25 il Reydə yaşamışdır. Rəydə yaşadığı bu 25 il haqqında mənbələr heç bir məlumat vermirlər. 937-ci ildə elm dalınca Bağdada gəlmiş və burada da yaşamışdır. Müəllimi Əbu Həsən əl-Kərxidən fiqh dərsləri almışdır. Onun Bağdaddakı həyatı haqqında da bir məlumat yoxdur. Ancaq şiddətli qıtlıq səbəbiylə bir dəfə Əhvəzə, bir dəfə də əl-Hakim ən-Nişaburi ilə Nişabura getmişdir. Bu sonuncu səyahətinə şəxsən müəllimi əl-Kərxi icazə vermişdir. Lakin şeyxi, o Nişaburdaykən, Bağdadda vəfat etmiştir. Müəlliminin ölümündən sonra onun yerini alan Cəssas, Bağdadda elm və fətva ilə məşğul olmuş və davamlı tələbə oxutmuşdur. O da 981-ci il tarixində, bazar günü 65 yaşlarında Bağdadda vəfat etmişdir.[3]
Əbu Həsən əl-Kərxi (874-951). Cəssasın hər mövzuda özündən bəhs etdiyi və ən çox istifadə edib təsirində qaldığı müəllimi əl-Kərxidir. Geniş elmi sayəsində Hənəfilərin rəisi qəbul edilmiş, müctəhid, zühd və təqva sahibi bir kimsədir. Qazilik etməmiş, amma bir çox elm adamı yetişdirmiş fəzilətli bir alimdir. "Müxtəsər fil-Fiqh", "əl-Camius-Sağir" və "əl-Camiul-Kəbir" şərhləri, Hənəfilər tərəfindən əsas alınan "üsul qaidələri"ni (Qəvaidul-Külliyyə) ehtiva edən otuz doqquz qaidəlik mətbu bir də üsul kitabı vardır.
- Abdülbaqi ibn Qaani əl-Hafiz (879-962). Cəssasın ən çox hədis rəvayət etdiyi şeyxlərindəndir.
- əl-Hakim ən-Nişaburi (933-1014). Ən-Nişaburi, hədis və tarix elmlərində məşhurdur. Cəssas ondan hədis və hədis üsulu təhsili almışdır. Bir çox əsəri vardır. Ən məşhuru "əl-Müstədrək"dir.
- Abdullah ibn Cəfər ibn Faris ən-Nəhvi (872-958). Xüsusilə ərəb dili qrammatikası və lüğət sahəsində tanınmış bir alimdir. Bununla birlikdə fiqh və hədis elmində də qüvvətlidir. "əl-İrşad fin-Nəhvi", "Əxbarün-Nühat" adlı əsərləri yanında daha başqa əsərləri də vardır.
- Süleyman ibn Əhməd ət-Təbərani (874-971). Doğru və etibarlı bir hədis alimi olub, geniş bir hifzə malikdir. Çox səyahət edən bu alimdən Cəssasın İraqda istifadə edə biləcəyi qənaəti vardır.
- Əbu Səhl əz-Zəccaci. Cəssasın fiqhdə olan dirayətli müəllimlərindən biridir. Nişaburda vəfat etmişdir. Əbu Səhl əz-Zəccaci "Kitabür-riyad"ı ilə məşhurdur.
- Məhəmməd Qulam Səhləb (v. 956). Qulam Səhləb, lüğət sahəsində böyük alimlərdən olduğu üçün Cəssas ondan sahəsi ilə əlaqədar rəvayətlər etmişdir.
- Əbu Əli əl-Farisi (v. 987). Ərəbcə sahəsində zamanının ən böyük alimlərindəndir. Çox gəzmiş, bir çox alimlə görüşmüş onlardan elm almış, özü də bir çox tələbə yetişdirmiş və qiymətli əsərlər yazmışdır.
Cassas hər biri öz sahəsində böyük bir qiyməti olan bir çox müəllimdən istifadə etmiş və özü də elm və mədəniyyətdə təmayüz etmə imkanı tapmışdır. Müctəhid mərtəbəsinə yüksəlmiş, qüdrətli və çox tərəfli bir alim olan Cəssas, daha çox özünü fiqh, fiqh üsulu, hədis və təfsir sahələrində verdiyi əsərləriylə qəbul etdirmiş və təsirini zamanımıza qədər davam etdirmişdir.
Heç vəzifədə olmayan, yəni qazılıq etmədən yalnız dərs oxudan Cəssasın bir çox, tələbəsi vardır ki, onlardan bəziləri bunlardır:[4]
- Əbu Bəkir əl-Xarəzmi (v. 1012). Fətvalarının məqsədə uyğun olması və gözəl dərs verməsi ilə tanınmışdır. Qazılıq qəbul etmədiyi kimi hədiyyə də qəbul etməzdi.
- Əbu Abdillah Məhəmməd ibn Yəhya əl-Cürcani. "Tərcih əhlindən" qəbul edilmiş olan bu fəqih, məşhur əl-Qudurinin müəllimidir. "Tərcihi Məzhəbi Əbi Hənifə" adlı əsəri vardır.
- Əbu Cəfər ən-Nəsəfi (v. 1023). Müəllimi Cəssas kimi zühd və təqva sahibi olub, iffətli bir fəqih idi. Məqsədəuyğun görüş və möhkəm bir elmə sahib idi. "ət-Taliqat fil-Xilaf" adlı əsəri məşhurdur.
- Əbul-Hüseyn əz-Zəğfərani. əl-Hidayədə tez-tez adı çəkilən bir alimdir və Cəssasın tələbələrindəndir.
- Məhəmməd ibn Əhməd əl-Vasiti əl-Qəməri (v. 1026). İraqlıdır. Vasit qazılığı etmişdir.
- Əbu Cəfər əl-Ustruşəni (ö. 1009). Cəssas və Məhəmməd ibn əl-Fadldan elm öyrənmiş olan əl-Ustruşəni, əd-Dəbusinin müəllimidir. "əz-Ziyadat" adlı bir əsəri vardır.
- Əbul-Fərəc Əhməd ibn Məhəmməd ibn Ömər. İbn Məsləmə adıyla tanınır.
Cəssas, bir çox əsər yazmışdır. Bunların çoxu furu fiqhə aiddir və bu əsərlərdən bir qisimi bizə qədər gəlmişdir. Bir qisiminin də yalnız adları məlumdur. Bizə qədər gələn əsərləri bunlardır:[5]
- Şərhi müxtəsərit-Təhavi. Nəşr edilməyən bu əsərin Süleymaniyə Kitabxanası No: 717-də yazma bir nüsxəsi var.
- Şərhi Ədəbil-Qadi lil-Xəssaf. Bu əsər hakimin (qazı) davranış qaydalarına dair şərhi kimi tanınır. O, əsasən əl-Xəşsafin[6] "Kitab Şərh Ədəbil-Qadi lil-Xəşsaf" adlı kitabının şərhçisi kimi tanınır[7]. Tillerin fikrincə, orijinal əsər və onun təfsiri indi bir-birindən demək olar ki, ayrılmayıb, Xəşsafın orijinal mətni Cəssasın şərhinə daxil edilib.
- Müxtəsəri İxtilafil-Füqaha. Bu əsər Tahavinin böyük bir əsərinin müxtəsər hala gətirilmiş şəklidir.
- Əhkamul-Quran. Cəssasın bu əsəri, fiqhi təfsir sahəsinin ilk nümunəsi olaraq zamanımıza qədər gəlmiş olan fiqh, üsulu-fiqh, xilafiyyat baxımından dəyəri böyük olan bir kitabdır. Qiymətinə və şöhrətinə görə əl yazmaları və nəşri çoxdur. Əsərdə ayələr sırayla ələ alınaraq bunlardan yalnız əhkamla əlaqədar olanlar təfsir edilmiş, Fiqhi məsələlər haqqında uzun-uzandıya tədqiqlər edilmiş, müctəhitlərin mövzu ilə əlaqədar fikirləri yazılmış, bunların dayandıqları dəlilləriylə və sənədləriylə birlikdə verilmişdir.
- Usulul-Fiqh (əl-Fusul fil-Üsul). Hənəfi məzhəbinin bizə qədər gəlmiş olan ilk fiqh üsulu kitabıdır. Bu əsər yalnız bir Hənəfi üsul kitabı deyil, eyni zamanda digər məzhəb müctəhidlərinin fikirlərinə də yer verilmiş bir xilafiyyat, yəni məzhəblər arası müqayisəli bir hüquq kitabıdır.
Cəssas, Hənəfi fəqihlərinin ən məşhur olanlarından biridir. Bu məşhur fəqih haqqında əl-Xətib belə demişdir:
"O, zamanında Hənəfi məzhəbi mənsublarının imamı idi"
Bundan başqa onun müctəhid olduğu xüsusu da ittifaqla qəbul edilmiş lakin müctəhidliyinin dərəcəsi haqqında ittifaq edilməmişdir. Taşköprüzadə Cəssası 4-cü təbəqədən yəni Təxric əhlindən saymışdır[8]. Buna qarşılıq Ləknəvi, Ömər Nəsuhi Bilmən, Ömər Rıza Kəhhalə, Əbu Zəhra vs. kimi alimlər, bu fikirə şiddətlə qarşı çıxaraq Cəssasın Hənəfi fəqihləri arasında təmayüz etmiş olan digər müctəhidlərin fikirlərinə də muttali olduğunu, fiqhi məsələlər haqqında uzun-uzun tədqiqlərdə olduğunu, müctəhidlərin ə mövzudakı fikirlərini ayrı-ayrı yazdığını, bunların dəlilləri sənədləriylə birlikdə bildirdiyini, əsərlərinin dəyərinin də göz önünə alaraq onun "Məzhəbdə Müctəhid" olduğunu bildirərlər. Cəssasın həyatından bəhs edən əsərlər, onun müəllimi və şeyxi əl-Kərxinin yolunda getdiyini, zühd və təqvada onu izlədiyini yazarlar. Özünə iki dəfə qazılıq etməsi təklif edildiyi halda, bunu qəbul etməmiş, müəllimi də bunu qəbul etməməsini tövsiyə etmişdir.[9]
- ↑ 1 2 Mikail, Rəfail. Dəlilləri ilə İslam fiqhi (az.). Bakı: Şərq-Qərb. 2014. 209. ISBN 978-9952-489-89-7.
- ↑ Jonathan A.C. Brown (2007), The Canonization of al-Bukhārī and Muslim: The Formation and Function of the Sunnī Ḥadīth Canon, p.151. Brill Publishers. ISBN 9789004158399.
- ↑ Mikail, Rəfail. Dəlilləri ilə İslam fiqhi (az.). Bakı: Şərq-Qərb. 2014. 208. ISBN 978-9952-489-89-7.
- ↑ Mikail, Rəfail. Dəlilləri ilə İslam fiqhi (az.). Bakı: Şərq-Qərb. 2014. 209–210. ISBN 978-9952-489-89-7.
- ↑ Mikail, Rəfail. Dəlilləri ilə İslam fiqhi (az.). Bakı: Şərq-Qərb. 2014. 210–211. ISBN 978-9952-489-89-7.
- ↑ Mathieu Tillier: Women before the qāḍī under the Abbasids Arxivləşdirilib 2022-03-07 at the Wayback Machine (2009:281): «In fact, these two works can hardly be separated: al-Khaṣṣāf ’s original text is included in al-Jaṣṣāṣ’s commentary».
- ↑ Dieses wurde von Gilbert Paul Verbit ins Englische übersetzt (2008).
- ↑ Taşköprüzade. Təbəqatul Fuqaha.
- ↑ Mikail, Rəfail. Dəlilləri ilə İslam fiqhi (az.). Bakı: Şərq-Qərb. 2014. 209. ISBN 978-9952-489-89-7.
- Peter C. Hennigan: «al-Khaṣṣāf (d. 261/874)», in: Oussama Arabi, David Stephan Powers, Susan Ann Spectorsky: Islamic Legal Thought. A Compendium of Muslim Jurists Brill Academic Pub, 2013, ISBN 9789004254527
- Mathieu Tillier: Women before the qāḍī under the AbbasidsArxivləşdirilib 2022-03-07 at the Wayback Machine, Islamic Law and Society, Vol. 16 (2009)
- Peter C Hennigan: The birth of a legal institution : the formation of the waqf in third-century A.H. Ḥanafī legal discourse. 2003
- Ādāb al-Qāḍī: Islamic legal and judicial system. Aḥmad ibn ʻUmar Khaṣṣāf; ʻUmar ibn ʻAbd al-ʻAzīz Ṣadr al-Shahīd; Munir Ahmad Mughal
- Mikail, Rəfail. Dəlilləri ilə İslam fiqhi (az.). Bakı: Şərq-Qərb. 2014. 208. ISBN 978-9952-489-89-7.