Əbu Abdullah əl-Hüseyn ibn Əli ibn İbrahim əl-Bəsri əl-Kəğadi (ərəb. أبو عبد الله البصري; ən tezi 902 və ən geci 920[1], Bəsrə – 980[2], Bağdad) — Mötəzilənin ən qabaqcıl kəlam alimlərindən biri, hüquqçu.[3]
| Əbu Abdullah əl-Bəsri | |
|---|---|
| ərəb. أبو عبد الله البصري | |
| Doğum tarixi | ən tezi 902 və ən geci 920[1] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 980[2] |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahələri | kəlam, fiqh |
| Elmi rəhbəri | Əbu Həsən əl-Kərxi |
Mənbələrdə onun doğum tarixinin hicri 289 (902), 293 (905) və 308-ci (920) illər olduğu qeyd olunmuşdur. "Peyin böcəyi" mənasına gələn Cuəl ləqəbi ilə tanınsa da, Mötəzilə və Hənəfi mənbələrdə bu ləqəbdən bəhs olunmur.
Böyük ehtimalla, 311 (923) ildən daimi təhlükə mənbəyi olan Qərməti təhlükəsindən qurtulmaq məqsədilə gənc yaşlarında Bəsrədən ayrılmışdır. Həmin dövrdə Əskəri-Mükrəm şəhərində yerləşən və Mötəzilənin Bəsrə məktəbinin nümayəndələri hesab olunan Əbu Haşim əl-Cübbai və onun tələbəsi Əbu Əli ibn Həllad əl-Bəsridən faydalanmışdır. Səyi və çalışqanlığı sayəsində onların səviyyəsini də aşmışdır.[4] Ömrünün böyük bir hissəsini Bağdadda keçirmişdir. Uzun müddət məşhur Hənəfi fəqih Əbu Həsən əl-Kərxinin dərslərində iştirak edərək Hənəfi fiqhini öyrənmişdir.
Qazı Əbdülcəbbar, Natiq Bilhəq, Əhməd ibn Hüseyn Müəyyəd-Billah və Şeyx Müfid ondan elm öyrənmişdir.[3]
Mənbələrdə Əbu Əbdullahın təxminən iyirmiyə yaxın əsərinin olduğu qeyd olunur, lakin bu əsərlərdən hansının dövrümüzə qədər gəlib çatdığı dəqiq müəyyən edilməmişdir. Onun kəlam elmi ilə bağlı olduğu anlaşılan bəzi əsərləri bunlardır:
- Naqzu Kəlamir-Ravəndi. İbn Ravəndinin maddənin əzəli olduğu görüşünü rədd etmək məqsədilə qələmə alınmışdır.[3]
- Naqzu Kitabir-Razi. Əbu Bəkr ər-Razinin, ilahi feillərin, bu feillərlə bağlı varlıqların və hadisələrin əzəli olması görüşünü rədd edən Bəlxinin fikirlərinə, yenə Razi tərəfindən verilmiş cavaba qarşı yazılmış bir tənqiddir.
- əl-Kəlam fi ənnəllahə təalə ləm yəzəl məvcudən və lə şəyə sivahu ilə ən xələqəl-xəlq. Əvvəlki əsərin baxış bucağı istiqamətində qələmə alınmış olduğu ehtimal edilir.
- Naqzul-Möcizə. Əbülhəsən Əşərinin "əl-Möcizə" adlı əsərinə qarşı yazılmış bir rəddiyədir.
Bu sahəyə aid digər əsərləri bunlardır:
- əl-Cəvab ən məsələtəyş-Şeyx Əbi Məhəmməd ər-Ramhürmüzi,
- Kitabul-İman,
- Kitabul-İqrar,
- Kitabul-Mərifə.
Mənbələrdə fiqhə dair aşağıdakı əsərləri də qeyd olunur:
- Şərhu Müxtəsəri-Əbil-Həsən əl-Kərxi,
- Kitabul-Əşribə və təhlili nəbizət-təmr,
- Kitabu Təhrimil-mütə,
- Kitabu Cəvazis-salət bil-Farisiyyə.
- ↑ 1 2 https://books.google.fr/books?id=ouQUAAAAIAAJ&pg=PA14&lpg=PA14&dq=Abu%E2%80%99l-Hasan+al-Karkhi&source=bl&ots=3qd_PUo-O4&sig=ACfU3U0jAVmG4Fe_YGVSrbvJZRGqJTr0fA&hl=fr&sa=X&ved=2ahUKEwjF3eGZl5n3AhUkxoUKHb4fAIIQ6AF6BAggEAM#v=onepage&q=Abu%E2%80%99l-Hasan%20al-Karkhi&f=false.
- ↑ 1 2 https://brill.com/view/book/edcoll/9789004336483/B9789004336483_095.xml.
- ↑ 1 2 3 "Ebu Abdullah el-Basri". TDV Islam Ansiklopedisi. 21.05.2025 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Qazı Əbdülcəbbar. Təbəqatül-Mötəzilə (ərəb). Tunis. 1974. 325.