Əbdürrəzzaq Növrəs (Növrəs Qədim)

Əbdürrəzzaq Növrəs Məhəmməd oğlu XVIII əsrdə Kərkükdə doğulmuşdur. Şairin əsl adı Əbdürrəzzaq Növrəsdir. Qədim sözü əsərlərində işlətdiyi təxəllüsüdür. Bu sözü 19-cu yüzilliyin şairlərindən olan Osman Növrəsdən fərqlənmək üçün götürmüşdür^[1]. Şairin dəqiq doğum tarixi bəlli deyil. İlk təhsilini doğulduğu Kərkükdə almışdır. Həm türkcə, həm farsca qələmə aldığı əsərlərindən yaxşı bir ailədə böyüməsi, bir neçə dil biliyi olması haqqında məlumat vardır. Sonralar Osmanlı dövlətində Diyarbəkir valisi Həkimoğlu Əli Paşanın yanında çalışmağa başlamışdır.^[2] Növrəs Əli Paşanın Şərqdəki sərdarlıq və valilik kimi vəzifələri əsnasında katiblik xidmətinə girərək onun yanında müxtəlif yerlərdə olmuş, Diyarbəkir valisi olarkən Həkimoğlunun rəhbərliyi ilə 1143-cü ildə (m. 1731-ci il) Təbriz səfərinə qatılmışdır. 1144-cü ildə (m. 1732) Zilqədə ayının ortalarında İstanbula qayıtmışdır^[3]. Əbdürrəzaq Növrəs hicri 1144-cü ildə Xocazadə Abdullahın qızı ailə həyatı qurmuşdur. Sonradan Məvali-i Dövriyyə məktəbinə daxil olmuşdur. Bir müddət Tokat hakimlik və naibliyində, bir müddətdə Filibe hakimliyində çalışdığı özünün "Münşəat" əsərində keçən müxtəlif məktublarında qeyd olunur^[3]. Filibe hakimliyinin sonlarına doğru əvvəlcə Kritin Resmo qəsəbəsinə sürgün edilmiş, daha sonra sürgün yeri Bursaya dəyişdirilmişdir. Sürgündən sonra Kütahya hakimliyinə gətirilmişdir. Həyatının sonlarında yenidən Bursaya sürgünə göndərilmiş, 6 may 1762-ci ildə orada vəfat etmişdir^[4]. Qəbrinin yeri dəqiq müəyyən olumasa da məzar daşının Bursa Muzeyində olduğu deyilir^[5].

Əbdürrəzzaq Növrəs XVIII yüzilin ortalarında yetişən, bəziləri mənzum, bəziləri mənsur olmaqla qələmə aldığı əsərləri ilə divan ədəbiyyatında mühüm yer tutan şair və yazarlardan biridir^[6]. Qələmə aldığı əsərlər dövrün ictimai-siyasi reallığı ilə uzlaşıb. Mənzumələrində qürbətdə keçən sıxıntılı günlərini əks etdirmişdir^[7]. Şairin Farsca Divanı 1210 beytdən ibarətdir^[8]. Növrəs Qədim məşhur Osmanlı türk şairləri — Nədim, Seyid Vəhbi, Ragib, Nüzhətdən bəhrələnmişdir^[9]. Kərküklü şairin türkcə və farsca divanından başqa "Qəzveyi Bədr", "Loğaza dair", "Münşəat", "Məbalüğ ül-Hikəm", "Təbrizin istirdadina dair risalə" və s. əsərləri mövcuddur. "Təbrizin istirdadına dair risalə" müxtəlif mənbələrdə "Tarixçə", "Təbriziyyə", "Vaqeyi Təbriz", "Tarixçeyi Növrəs", "Təbriziyyəyi Həkimoğlu Əli Paşa" və s. adlanır.^[1]

• Türkcə divan - Növrəsin Türkcə Divanı 23 nüsxə içərisindən seçilən 7 nüsxənin müqayisəsi nəticəsində hazırlanmış və Hüseyn Akkaya tərəfindən nəşr olunmuşdur. Divanda 27 qəsidə, 77 tarix, 1 tərcibənd, 1 tərkibbənd, 1 təxmis, 148 qəzəl, 16 müəmma, 1 lüğəz, 8 rübai, 11 qitə, 10 nəzm, 16 müfrəd olmaqla 317 müstəqil şeir və 3388 beyt yer alır.^[10]
• Farsca divan - Növrəsin fars dilinə nə qədər hakim olduğunu göstərən bu divanda 5 qəsidə, 3 tarix, 2 təxmis, 1 saqinamə, 65 qəzəl, 35 müəmma və lüğəz, 8 rübai və qitə, 12 müfrəd yer alır. Divan ümumilikdə 1132 beytdən ibarətdir.^[10]
• Qəzveyi Bədr - Hz. Məhəmmədin Bədr döyüşünü təsvir edən 371 beytlik dini-dastani məzmunda yazılmış məsnəvidir. Əsərin yeganə nüsxəsi İstanbul Universiteti Kitabxanasındadır. Əsər ilk dəfə Ömər Fəruq Akün tərəfindən qeyd olunmuş, Hüseyn Akkaya tərəfindən nəşr edilmişdir.^[10]
• Loğaza dair
• Münşəat - Növrəsin ərəb və fars təsirli bədii üslubda yazdığı, 83 nəsr parçasından ibarət əsərdir. Əsasən dövlət adamlarına yazılmış ərzihallar, dua və məktublardan ibarətdir. Münşəatın son bölməsində 7 lüğəzə yer verilib.^[10]
• Məbalüğ ül-Hikəm - İranlı sufi Abdullah Ənsarinin "Ey Dərviş" əsərinin Növrəs tərəfindən türkcəyə geniş və izahlı tərcüməsidir. Əsərdə orijinal mətnlə yanaşı tərcümə və şərhlər ardıcıl təqdim olunur. Növrəs bu əsəri 1759-cu ildə Kütahyada tamamlamış və Sədrəzəm Koca Raqib Paşaya həsr etmişdir.^[10]
• Tarixçeyi Növrəs - 1731-ci ildə İrəvan qalası ətrafında Osmanlılarla Səfəvilər arasında baş verən döyüşləri təsvir edən nəsr əsəridir. Əsərdə Həkimoğlu Əli Paşanın qəhrəmanlığı və əldə olunan zəfərdən bəhs edilir.
• Tarixi Cahangirşah - Türk-Hind hökmdarı Nurəddin Cahangir Şahın fars dilində yazdığı xatirələrinin Növrəs tərəfindən türkcəyə tərcüməsidir. Əsər həm tarixi hadisələri, həm də müxtəlif xalqların adət-ənənələrini əks etdirir. Növrəs bu tərcüməni 1759–1762-ci illər arasında tamamlamışdır.^[10]

• Elçi, Fatih. "Nevres-i Kadîm'in Münşeât'ında Eş Anlamlılar: Oluşturulma Şekilleri, Yapıları ve İşlevleri". (#cite_web_url)
• Akkaya, Hüseyin. "Nevres-i Kadîm ve Türkçe Divanı". Doktora Tezi. 21–22. (#cite_web_url)
• Tərzibaşı, Əta. "Kərkük şairləri. 12 cilddə, I cild". İstanbul: Ötükən. 2013. 17. (#cite_web_url)
• Nevres-i Kadim. Hüseyin Akkaya (redaktor). "Tarihçe-i Nevres – İnceleme və Tenkitli Metin". İstanbul: Kitabevi. 2019. (#cite_web_url)
• Akkaya, Hüseyin. "Nevres-i Kadim and his Turkish Divan. Part 1 Textual Analysis, Part 2 Critical Edition and Index". Cambridge: Harvard University. 1996. (#cite_web_url)
• Karadere. "Nevres-i Kadîm'in Farsça Divânı". Yüksek Lisans Tezi. 12. (#cite_web_url)

• Öcalan, Hasan Basri. Üftâde Tekkesi // Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. 2007. səh. 283.

• Akgün, Ömer Faruk. Nevres, Abdürrazzak // İslâm Ansiklopedisi. 92. İstanbul: MEBDK. 1964. səh. 230.

• Orxan İsayev. İrəvan qalasının müdafiəsindən bəhs edən əsər. Elm və həyat jurnalı. № 3, 2022.
• Serpil Koç, Tuba Bal. XVIII. ASIR ŞÂİRİ NEVRES-İ KADÎM VE SA‘DÎ-Yİ ŞÎRÂZÎ’NİN KASÎDESİNE YAZDIĞI FARSÇA TAHMÎSİNÜSHA, 2022; (54): 1–42