Əbdülhüseyn Xatunabadi (23 mart 1630 – mart 1694) — XVII əsrdə yaşamış Səfəvi tarixçisi; Səfəvilər hakimiyyətinin son onilliklərinə dair “ən mühüm mənbə” sayılan "Vaqaeyi əl-sənin" adlı tarixi salnamənin müəllifi.[1][2]
| Əbdülhüseyn Xatunabadi | |
|---|---|
| Doğum tarixi | 1630 |
| Vəfat tarixi | 1694 |
| Fəaliyyəti | tarixçi |
Əbdülhüseyn Xatunabadi seyid mənşəli nüfuzlu bir ailədə anadan olmuşdur. Onun nəsli dördüncü imamı Zeynəlabidin Əli ibn Hüseynə (ö. 713) qədər uzanırdı. Atası Məhəmməd Baqir (ö. 1060/1650), hədis elmləri üzrə mütəxəssis olmuş və İsfahanda müəllimlik etmişdir.
Ailə əslən Qum şəhərindən idi və burada seyid ailələrinin başçısı olan naqib vəzifəsini nəsildən-nəslə icra etmişdi. Xatunabadinin ata babasının babası Mir Əmadəddin Məhəmməd (Şahmorad adı ilə də tanınır) XVI əsrdə Qumdan İsfahana köçərək şəhərin bir qədər şərqində yerləşən Xatunabad adlı kiçik kənddə məskunlaşmışdı.
Əbdülhüseynin kiçik qardaşı Mir Məhəmməd İsmayıl, Şah Sultan Hüseyn (hakimiyyət illəri: 1105–1135 / 1694–1722) ilə çox yaxın münasibətdə olmuşdur. Qardaşının 1116/1704-cü ildə vəfatından sonra, Səfəvi hökmdarı onun İsfahandakı Taxt-e Pulad qəbiristanlığında məzarına türbə və təkiyə tikintisi üçün vəsait ayırmışdır.
Xatunabadi öz təhsilini İsfahanda tamamlamışdır. O, ibtidai təhsilini atası Məhəmməd Baqirdən almış, daha sonra isə İsfahanın şah məscidində imam (pişnamaz) olan Molla Rzaqulunun (ö. 1072/1661–62) mühazirələrində iştirak etmişdir. Həmçinin Şah Abbas II dövründə (1052–1077 / 1642–1666) saray xətibi olan Molla Məhəmməd Baqir Sabzəvaridən də dərs almışdır.
1139/1726–27-ci ilə aid bir nəsəbnaməyə əsasən, bu sənədin müəllifi Xatunabadinin nəvəsi Əbdülkazimdir və orada qeyd edilir ki, Məhəmməd Tağı Məclisi (ö. 1070/1659–60) ona İsfahanda dərs vermiş və 1069/1658-ci ildə ona icazənamə (icazə) təqdim etmişdir.
Xatunabadi üç oğul atası idi: Məhəmməd Cəfər (ö. 1100/1688–89), Məhəmməd Hüseyn (ö. 1139/1726–27) və Məhəmməd Məsum.[1]
Əbdülhüseyn Xatunabadinin əsas əsəri “Vaqaeyi-sənin vəl-əvam” (Vaqaeyi əl-sənin) adlı ümumi tarixdir. O, bu əsəri 1099/1687–88-ci illərdə fars dilində yazmış və üç hissəyə (məqsəd) bölmüşdür:
- Birinci hissədə Adəmdən başlayaraq Peyğəmbər Məhəmmədin doğumunadək olan dünya tarixini əhatə edir.
- İkinci hissədə Peyğəmbər Məhəmmədin həyatı və fəaliyyəti təsvir olunur.
- Üçüncü hissə isə on bir fəsildən ibarətdir və hər biri hicri əsrlərinə həsr olunmuş ümumbəşəri tarixdir. Bu hissə ərəb və fars dillərindəki mühüm İslam və İran salnamələrinə əsaslanır.
Əsərin başlanğıcında Xatunabadi onu belə təqdim edir: "Bu toplu Adəmdən başlayaraq öz dövrümüzədək olan görkəmli şəxslərin doğum və ölüm tarixlərini ehtiva edən qeydlərdən ibarət təvazökar bir əsərdir" (Vaqaeyi əl-sənin, s. 2).
Əsərin əsas dəyəri XVI və XVII əsrlərdəki Səfəvi tarixi ilə bağlı hadisələrin illər üzrə qeyd olunmasıdır. O, hər il üzrə Səfəvilər dövləti və ətraf bölgələrdə baş verən mühüm hadisələri – ölüm hadisələri, təyinatlar, vəzifəyə yüksəlmələr, saray köçləri, hərbi yürüşlər və diplomatik münasibətləri qısa şəkildə təsvir edir. On iki imam şiə məzhəbinin dini şəxsiyyətləri ilə bağlı təqdim edilən məlumatlar onların ailə mənşəyi, həyat yolları və fəaliyyətləri baxımından qiymətlidir.
Xüsusi qeyd olunası məqam odur ki, Xatunabadi Şah I Təhmasibin uzun hakimiyyəti dövrünə (930–984 / 1524–1576) dair əhəmiyyətli məlumatlar təqdim edir. Bu dövrdə Səfəvi bürokratiyasında xidmət etmiş seyid zümrələri haqqında ayrıca bölmə də yer alır.
Xatunabadinin salnaməsində Hindistanda Böyük Moğol imperiyası ilə bağlı hadisələrə də geniş yer ayrılmışdır. Bu hissələr əsasən Əbul-Fəzl Əllaminin "Əkbərnamə", Həsən bəy Rumlunun "Əhsən ət-təvarix" və İsgəndər bəy Münşinin "Tarix-e Aləmaraye Abbasi" əsərlərinə əsaslanır.
Əsərin son hissəsi hicri 1105 (1693–1694) ilə tamamlanır ki, bu da müəllifin vəfat etdiyi ildir. Lakin onun kiçik qardaşı Mir Məhəmməd İsmayıl və onun nəslindən olan şəxslər salnaməni davam etdirərək XVIII əsrin son rübünə qədər gətirib çıxarmışlar. Salnamədə qeydə alınan son hadisə 29 Zilhiccə 1193 (7 yanvar 1780) tarixində Təbrizdə baş vermiş güclü zəlzələ ilə bağlıdır. 1100/1688–89-cu ildən başlanan bu əlavələr əsərin on ikinci fəslini təşkil edir və əsasən XVIII əsrdə fəaliyyət göstərən görkəmli on iki imam şiəsi din xadimləri və seyidlərin həyatı ətrafında cəmlənmişdir.
Əsərin sonuncu redaksiyası hicri 1199 (1785) tarixində İsfahanda hazırlanmışdır.[1]
- ↑ 1 2 3 Ghereghlou, Kioumars (2017). "Ḵātunābādi, ʿAbd-al-Ḥosayn". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica (Online ed.). Encyclopædia Iranica Foundation.
- ↑ Babaie, Sussan (2021). "Safavid Town Planning". In Melville, Charles (ed.). Safavid Persia in the Age of Empires: The Idea of Iran. Vol. 10. I.B. Tauris. pp. 115.