Əbül Əsvəd Duəli

Mənbələrdə onun adı Osman, Əmr ibn Zalim, Uveymir ibn Zuveylim, nisbəsi isə Dili və ya Duli şəklində keçir. Ana tərəfdən Əbdüddar qəbiləsinə mənsub olub. Yaşca bir çox səhabədən böyük olmasına baxmayaraq Məhəmməd peyğəmbəri görməmiş və buna görə də tabiindən hesab olunmuşdur. İbn Şahin və Əbdürrəzzaq əs-Sənani onu səhabələrdən olduğunu desələr də İbn əl-Əsir bunun rəvayətlərdən qaynaqlı xəta olduğunu demişdir. Əbül-Əsvəd əvvəl öz qəbiləsini tərk edib hüzeylilər arasında, daha sonra da quşeyrlilər arasında yaşamış və Ömərin dövründə Bəsrəyə köçmüşdür. Bu dövrdə Bəsrədə hansı işlə məşğul olduğu məlum deyildir. Əlinin xəlifəlik illərində Bəsrə valisi Abdullah ibn Abbas tərəfindən Bəsrə qazısı və həmçinin Xaricilərin üzərinə göndərilən ordunu komandanı təyin edildi. İbn Abbas istefa verdikdən sonra bir müddət Bəsrə valisi vəzifəsində çalışdı. Mədaininin qeyd etdiyinə görə hicri 69-cu (688) ildə burada tüğyan edən epidemiya səbəbindən öldü.

Radikal bir Əli tərəfdarı olan Əbül-Əsvəd, Cəməl və Siffin döyüşlərində Əlini dəstəkləmiş, Cəməl Hadisəsində Aişə, Təlhə və Zübeyr ibn Əvvam ilə aparılan danışıqlarda iştirak etmişdir. Şəxsən özünün nəql etdiyinə görə nəhv biliklərini Əlidən almışdır. Əbül-Əsvəd, Əlinin öldürülməsindən (40/661) sonra ona olan hədsiz sevgisindən ötrü təzyiqlərə məruz qalmışdır. Sonralar Muaviyədən yaxınlıq görsə də Əbül-Əsvəd buna qarşılıq verməmiş, Əməvilərə qarşı olan nifrətini hər fürsət düşdüyündə dilə gətirmişdir. Lakin onun bu nifrətini sonradan ortaya çıxan və ilk üç xəlifəni də əhatə edən şiə nifrəti ilə səhv salmaq olmaz. Belə ki, o, Quranı Əlidən öyrənməsinə baxmayaraq, Ömər, Osman, Abdullah ibn Abbas, Abdullah ibn Məsud, Muaz ibn Cəbəl, Əbu Zər əl-Qifari, Zübeyr ibn Əvvam, Übey ibn Kəb, Əbu Musa əl-Əşari və İmran ibn Hüseyn kimi şəxslərdən də qiraətlə bağlı rəvayətlər nəql etmiş, onlardan hədislər rəvayət etmiş,^[2] həmçinin bir şeirində Abdullah ibn Zübeyrə "əmir əl-möminin" deyə xitab etmişdir.^[3]

Yəhya ibn Main, Əbül-Həsən əl-İcli və İbn Sad kimi alimlər tərəfindən "siqa" (etibarlı, güvənilən) hesab olunan Əbül-Əsvəd, ərəb qrammatikası və ədəbiyyatı sahəsində geniş biliyə malik, sözlərin daşıdığı mənaları bilən və fəsih (açıq, düzgün) danışan bir alim idi. O, eyni zamanda zərif bir ədib və şair idi. Onun bu xüsusiyyətlərə sahib olması və xüsusilə Quranın yanlış oxunmasına qarşı həssaslıq göstərməsi, müxtəlif rəvayətlərə görə Ömər və ya Əli, yaxud daha güclü ehtimalla Bəsrə valisi Ziyad ibn Əbih tərəfindən, müshəf (Quran nüsxəsi) yazısında sözlərin səhvsiz tələffüz olunması üçün bir sistem hazırlamaqla vəzifələndirilməsinə səbəb olmuşdur. Çünki hafiz səhabələrin zaman keçdikcə azalması, yaddaşı zəifləyənlərin bəzi kəlmələri yanlış xatırlamaları və eşitmə yolu ilə öyrətmənin hər zaman mümkün olmaması kimi səbəblərlə yanaşı, fəthlər nəticəsində sayları artan digər millətlərə mənsub müsəlmanların, hətta yerli ərəblərin belə müxtəlif dil səhvləri (ləhcə və ya ləhn) etmələri ayələrin yanlış oxunması təhlükəsini yaratmışdı. Bu təhlükənin qarşısını almaq üçün tədbir düşünülərkən, Əbül-Əsvədin ağla gələn ilk şəxs olması təsadüfi deyildi. Süryani mənşəli sözlərin keçdiyi ayələrin təfsirində əvvəllərdən bəri ona müraciət olunması,^[4] şeir yarışmalarında ən gözəl şeirin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı ortaya çıxan ixtilafların Əli və Abdullah ibn Abbas kimi səhabələr tərəfindən onun hökmünə etibar edilərək həll olunması,^[5] nəhayət, səhabənin sayılıb-seçilən nümayəndələrindən Quran qiraəti ilə bağlı biliklər rəvayət etməsi bu seçimdə mühüm rol oynamışdır.

Əbül-Əsvəd Quranın hərəkələnməsində, Süryani və İbrani yazılarında nöqtələrlə göstərilən hərəkələri örnək almış və Əbdülqeys qəbiləsindən bir katib seçmişdir. Katibə, özünün Quran oxuyarkən fəthə, kəsrə və dammələrin tələffüzü zamanı ağzının aldığı formarya uyğun hərflərin üstünə, altına və önünə bir, bunların tənvinli halları üçünsə iki nöqtə qoydurmuşdur. "Nəqtül-müshəf" adlanan bu proses, Peyğəmbər dövründə (və ya bir rəvayətə göre Cahiliyyə dövrində) start verilmiş bir-birinə bənzəyən hərflərin fərqli formalarda nöqtələnməsi prosesi (icəm, rəqş) ilə səhv salınmaması üçün hərəkə vəzifəsi yerinə yetirən bu yeni nöqtə qırmızı mürəkkəblə qoyulmuş; daha sonra bunlar, bugünkü xəfif meyilli horizantlar xətlər halına gətirilmişdir. Əbül-Əsvəddən ən qədim bioqrafik mənbələrdə nəhvlə bağlı ilk təsniflər edən (fail, məfulün bih, mudəf, rəf, nəsb, cər və cəzm hərfləri və s.) dilçi kimi bəhs edilmişdir.^[6][7][8] Bu məlumatlar sonra mənbələr də təkrarlanmışdır.^[9] Bu mənbələrin bəzilərində onun bu işə meyil etməsinə səbəb olan hadisələrlə əlaqəli rəvayətlər də verilmişdir.

Karl Brokelman,^[10][11] Əhməd Əmin,^[12] Heynrix Rekendorf,^[13] Y. V. Fük^[14] və Əli Əkbər Dihhudə^[15] kimi bəzi tədqiqatçılar yuxardakı məlumatları "əfsanə" adlandırmışlar. Onlar ərəb qrammatikasının bir anda, terminləri və inkişaf etmiş forması ilə meydana çıxa bilməyəcəyini irəli sürürlər. Şübhəsiz ki, Əbül-Əsvədin istər Quranın nöqtələnməsi, istərsə də nəhvlə (qrammatika) bağlı ortaya qoyduğu qaydalar və yeniliklər dərhal geniş yayılmamışdır. Lakin onun bu mühüm xidmətini inkar edib nəhv elminin tarixini bu sahədə kitab yazdığı ehtimal edilən Abdullah ibn Əbu İshaq əl-Hədraminin dövründən başlatmaq, həm əsas mənbələri, həm də etibarlı rəvayətçiləri inkar etmək deməkdir. Həmçinin, Əbül-Əsvəd və onun tələbələri tərəfindən aparılan dil dərslərinin, çox güman ki, Abdullah ibn Əbu İshaq tərəfindən yazılmış əsərlə və İsa ibn Ömər əs-Səqəfinin "əl-Cami" və "əl-Kamil" adlı əsərlərinin meydana çıxmasına zəmin yaratdığını nəzərə almamaq da düzgün olmazdı.

Əbül-Əsvəd tərəfindən bir nəhv kitabı yazılmasa da, həmin dərslərdə bəzi qaydaların və terminlərin müəyyən edildiyinə şübhə yoxdur. Üstəlik, rəvayətlərdə qeyd olunan mövzu başlıqları ilə bağlı nəhv terminlərini Əbül-Əsvədin işlədib-işlətmədiyi və ya bu terminlərin onun dövründə formalaşıb-formalaşmadığı məsələsi bir tərəf, bu terminlərin ifadə etdiyi mövzuların işlənməsi və onların qayda şəklində ilk dəfə müəyyən edilməsi isə tamam başqa bir məsələdir.

Bu terminlərin başlanğıc dövründə meydana çıxa bilməyəcəyi iddiası ilə Əbül-Əsvədin tələbələrindən dərs almış böyük nəhv alimləri tərəfindən nəql edilən xəbərlərin hamısını uydurma və əsassız saymaq, açıq-aşkar bir yanlışlıqdır. Bu yanaşma, eyni zamanda ən etibarlı klassik əsərləri bir yerdə güvənilir sayıb başqa bir yerdə uydurma mənbə kimi dəyərləndirmə ziddiyyətini də üzə çıxarır.

Əbül-Əsvəd eyni zamanda ərəb dilindəki qərib və nadir sözlər haqqında geniş biliyə malik bir şair olmuşdur. Onun bir divan təşkil edən şeirləri (Divani-Əbil-Əsvəd, nşr. M. A. Yasin, Beyrut 1974) əsasən uzun qəsidələr şəklində deyil, on beytdən artıq olmayan muqəttaalar (qısa, sərbəst parçalar) formasındadır. Şeirlərinin məzmununa nəzər saldıqda, onların sənət məqsədilə deyil, həmin dövrün şairlərinin işlədikləri mövzuları əhatə etdiyi görünür. Bu mövzular arasında fəxr (özünü tərif), risa (yas və mərsiyə), qəhrəmanlıq və şücaətin tərənnümü, elmə dəyər vermək, səbri tövsiyə etmək, doğruluq və qardaşlıq, xüsusilə çalışqanlıq və zəhmətə təşviq kimi məsələlərə yer verilmişdir.

Əbül-Əsvədin Əsmai, Əbu Əmr ibn Əla, Sukkəri və Saləb kimi alimlər tərəfindən toplanmış şeirləri, Fükun fikirlərinə zidd olaraq,^[14] əsrlər boyu ədəbiyyatşünaslar, ədiblər və lüğət alimləri tərəfindən araşdırılmağa layiq görülmüşdür. İbn Cinni onun divanını köçürmüş, müəllimi Əbu Əli əl-Farisidən rəvayətlər gətirərək bu şeirlərə şərhlər yazmışdır. Eyni şəkildə, Hüzəli şairlərinin və digər tanınmış şairlərin divanlarına şərhlər yazmış Sukkəri də Əbül-Əsvədin şeirlərinə izahlar vermişdir.^[16]

Görünür ki, bu şeirlərə göstərilən maraq onların sənət dəyərindən çox, dil və lüğət baxımından ilk islam dövrünü təmsil etməsi ilə bağlıdır. Çünki Əbül-Əsvəd öz şeirlərində ərəb dilinə sonradan daxil olmuş və ərəb dilinə uyğunlaşdırılmış sözlərdən istifadə etməmiş, İslam mədəniyyətinin inkişaf dövründə ərəb şeirinə təsir göstərmiş yad üslub və ifadələrdən, zahirə əsaslanan süni bədii üsullardan kənar durmuşdur. Bu səbəbdən də onun şeirləri nəhv (qrammatika), lüğət və qiraət kitablarında şahid və dəlil kimi qeyd olunmağa layiq görülmüşdür.^[2]