Azərbaycan Milli Xalça Muzeyinin Şuşa filialı

Qarabağ xalçaçılıq sənəti ənənələrinin öyrənilməsi, qorunması və yaşadılması üçün Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyinin 26 sentyabr 1985-ci il tarixli 502 №-li əmrilə Azərbaycan Xalçası və Xalq-Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin Şuşa filialının əsası qoyulmuşdu. Fulial 19 may 1987-ci il tarixindən general Səməd bəy Mehmandarova məxsus XVIII əsr abidəsi olan malikanədə fəaliyyətə başlamış.^[1][2]

Qədim tarixə malik Qarabağ, o cümlədən Şuşa xalçalarının tədqiqi, təbliği, qorunub-saxlanılması üçün Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin əsas fondundan – milli sənət dəyərlərimizi yaşadan xalça və xalça məmulatları, bədii tikmə, milli geyim və zərgərlik nümunələri sərgilənməsi məqsədilə Şuşa filialına göndərilmişdi^[3]. Filialda Muzeyin əsas fondundan seçilmiş xovlu və xovsuz xalçalar, xalça məmulatları, bədii tikmə, milli geyim, zərgərlik və bədii metal nümunələri nümayiş olunurdu^[1][4].

Filial beş il ərzində, 1992-ci il may ayının 8-də Şuşa şəhəri Ermənistan Silahlı  Qüvvələri tərəfindən işğal olunduğu günə kimi fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan və Ermənistan arasında baş vermiş hərbi münaqişə 1992-ci ildə Şuşa filialının fəaliyyətini dayandırmasına səbəb oldu.^[3][5]

1992-ci ilin 29 fevral tarixində Şuşa filialının 246 ədəd eksponatından 183-ü (80 ədəd xovlu xalça, 35 ədəd xovsuz xalça və xalça məmulatı, 29 ədəd bədii tikmə və milli geyim, 39 ədəd zərgərlik məmulatı) təxliyə edilmişdi.^[1] Ekspanatlar əvvəl Bərdəyə, daha sonra isə Bakı şəhərinə Azərbaycan Xalça Muzeyinin əsas fonduna təhvil verilmişdi^[3].

Şuşada fəaliyyət göstərən 8 muzeydən yalnız Azərbaycan Xalça Muzeyi əşyalarının yarıdan çoxunu xilas edə bilmişdir. Üzeyir Hacıbəylinin ev muzeyi isə əşyalarını qismən xilas edə bilmişdi. Xilas edilmiş eksponatlar arasında XIX–XX əsrləri əhatə edən Qarabağın ənənəvi "Şabalıd-buta", "Malıbəyli", "Qoca", "Bəhmənli", "Atlı-itli", "Xanlıq", "Çələbi", "Açma-yumma" çeşniləri əsasında toxunmuş xovlu xalçalar, məişətdə geniş istifadə olunan xovsuz xalçalar və xalça məmulatları, bədii tikmə, milli geyimlər və zərgərlik nümunələri yer alırdı.^[3] Şuşanın işğal vaxtı Şuşa filialı öz fəaliyyətini Azərbaycan Milli Xalça Muzeyində davam etdirirdi^[6].

İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı 8 noyabr 2020-ci il tarixində Şuşa şəhəri Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğaldan azad edilmişdi^[7]. 2021-ci ildə muzeyin indiki binasında Heydər Əliyev Fondu tərəfindən bərpa işləri başlanmışdı. 10 may 2023-cü il tarixində isə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin, birinci xanım Mehriban Əliyevanın və ailə üzvlərinin iştirakı ilə Milli Xalça Muzeyinin Şuşa filialının açılışı keçirilmişdi.^[6] Muzey filialı XIX əsrin^[6] yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi olan keçmiş yaşayış evində açılmış, hal hazırda da orada fəaliyyət göstərir^[8].

Muzeyin Şuşa filialı Qarabağ məktəbinə məxsus xalça nümunələrinin məhz xarici ölkələrdə təbliği məqsədilə ABŞ-də fəaliyyət göstərən "Qarabağ Fondu" ilə əməkdaşlıq edir. Qarabağın unudulmaqda olan toxuculuq texnologiyalarının bərpası və inkişafı Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin Şuşa filialının əsas layihələrindəndir. Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin Şuşa filialının əməkdaşları tərəfindən Qarabağ məktəbinə məxsus qədim çeşnili "Çələbi", "Bəhmənli" və "Malıbəyli" xalçalarının eskizləri hazırlanaraq 2012-ci ilin yanvar ayından fəaliyyət göstərən xalça sexinə toxuması üçün təhvil verilmişdir. Şuşa xalça sənətkarları hələ 1867-ci il Paris sərgisindən medallarla, diplomlarla qayıtmışlar. 1872-ci ildə Moskvada keçirilən Politexnik Sərgisində də Şuşa xalçaları yenidən xüsusi nişanlarla təltif olunmuşdular.^[9]

Erməni silahlı dəstələri zamanla Azərbaycana, o cümlədən Qarabağa çox ağır zərbələr vurub, minlərlə insan qırğınların qurbanı olub, yurd-yuvaları xarabazara çevrilib. 1918-ci il qırğınlarında Azərbaycan hökumətinin dəvəti ilə köməyə gələn Qafqaz İslam Ordusu Qarabağda da faciənin qarşısının alınmasında iştirak edib. Qədirbilən şuşalılar öz xilaskarlarına dərin hörmət və ehtiramla yanaşıblar. Zəngin sənət biliklərinə malik olan Şuşa xalçaçıları öz minnətdarlığını ilmələrlə ifadə ediblər.

Bu xalçalardan ikisi Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin satınalma komissiyası tərəfindən əldə edilib^[10]. Xalçalar 1916-cı ilə aid fotoşəkil əsasında 1920-ci ildə hazırlanıb. Haşiyələrdən birinə ermənilərə qarşı döyüşən hərbçilərin qəhrəmanlığını vəsf edən şeir, digər haşiyəyə Qarabağın məşhur nəlbəki gülü toxunubdur. Xalçanın əsasını təşkil edən mərkəzi hissəsində insan təsvirləri salınıb. Mərkəzi hissənin ətrafındakı haşiyələrdə yazılmış mətnə əsasən təsvirdəki insanların şəxsiyyətini təyin etmək mümkündür. Bunlar: "Cənabi möhtərəm Ənvər bəy əfəndi", "Cənab Şevket Paşa həzrətləri", "Cənab Yusif İzzətdin", "Sultan Məhəmməd Rəşadxan Xamis Həzrətləri"dir. Digər xalçada isə kiril hərfləri ilə "Balama qurban" ifadəsi yazılıbdır. Görünür onu toxuyan şuşalı ana xilaskar orduya öz balası kimi münasibət göstərib, şirin Qarabağ kəlamı ilə onları əzizləyib. Xalçalar eksklüziv olduğuna görə birinci xalça "Türk komandanları", ikinci xalça isə üzərindəki yazı ilə əlaqədar "Balama qurban" adlandırılıb.^[11]

• Mehmandarovların evi
• Qarabağ xalçaları
• Qarabağ xalçaçılıq məktəbi

• İşğal öncəsi muzeyin Şuşa filialından fədakarlıqla xilas olunmuş eksponatların sərgisi
• Şuşa qalalar şəhəri, muzeylər məskəni idi
• Şuşanın işğalından sonra…
• Azərbaycan Xalça Muzeyinin Şuşa filialinda unikal xalçalar saxlanılır
• Şuşa qrupu xalçaları
• Kataloq
• Erməni işğalı Şuşada xalçaçılıq ənənələrini məhv edib
• Azərbaycan Xalça Muzeyinin 50 yaşı tamam olur
• Azərbaycan Xalça Muzeyi Arxivləşdirilib 2020-03-05 at the Wayback Machine
• Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində Şuşa xalçaları qorunur
• Qarabağ muzeyləri