Şirvan dolçası

Elmi ədəbiyyatda həm də akvamanil adlandırılan dolçalar əsasən müxtəlif insan və heyvan formalarında hazırlanmaqla, Yaxın Şərq xalqlarının orta əsrlər mədəniyyətlərində geniş yayılmış və yeməkdən əvvəl əl yumaq üçün istifadə edilmişdir.^[3] Tarixi Persiya, Anadolu və Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqlar tunc dövrünün sonu, dəmir dövrünün əvvəllərindən başlayaraq müxtəlif materiallardan zoomorf formalı dolça, şamdan və kuzələr hazırlayırdılar. Əksər hallarda totem heyvanların formalarında hazırlanan bu qablar həm dini mərasimlərdə, həm də məişətdə geniş istifadə edilirdi. Azərbaycan ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı bu cür dolçalar Mingəçevir, Ağsu (Nərgizava nekropolu), Daşkəsən və Şamaxı ərazilərdində aşkar edilmişdir.^[3]

Erkən orta əsrlər dövründə zoomorf dolçalar Bizans vasitəsi ilə Avropa xalq sənətkarları arasında da yayılmış, Səlib yürüşləri vasitəsi ilə Avropa məişətinə düşən çoxsaylı bənzər predmetlər isə Avropa zadəganlarını zoomorf akvamanillə tanış etmişdir.^[3]

Metaltökmə texnikasının kəşfindən sonra, zoomorf dolçalar bu texnika ilə hazırlanır və müəllifin fantaziyasına uyğun daha mürəkkəb kompozisiyalar qurulurdu; xüsusilə bu cür dolçalar Səlcuqluların hakimiyyəti dövründə geniş yayılır, Hülakülər dövründə isə zoomorf dolçalar zəngin naxışlarla bəzədilərək hökmdar və zəngin əyan saraylarında istifadə olunur.^[3]

Şirvan dolçasının yaranma dövründə Şirvanın sosial-siyasi və sənətkarlıq mühiti öz mütərəqqiliyi ilə seçilirdi. Abidənin yarandığı dövrdə Şirvanşahlar dövləti - Şirvanşah Məzyədilər sülaləsinin sonuncu hökmdarı Yəzid bin Əhməd ( 991-1027) tərəfindən idarə olunurdu. Ticarət və sənətkarlıq gur inkişaf edirdi.^[4] Şirvanın ən iri ticarət və sənətkarlıq mərkəzi o dövrdə Yəzidiyyə adlanan, sonrakı Şamaxiyyə və müasir Şamaxı şəhəri olmuşdur. Şirvanın Layzan vilayətinin paytaxtı Lahıc - tarixən silahkarlıq və misgərlik sənəti mərkəzi idi. Sənətşünas alim T. İbrahimov hesab edir ki, Şirvan dolçasının məhz Lahıc karxanalarından birində hazırlanması ehtimalı yüksəkdir.^[4]

•  
  Cənubi Dağıstan ərazisindən aşkarlanmış VII əsrə aid metal dolça, Ermitaj
•  
  Daşkəsən rayonunun Zağalı kəndi ərazisində aşkarlanmış IV-VII əsrlərə aid metal dolça, Ermitaj
•  
  Mingəçevirdəki Sudağılan yaşayış yerində arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanmış zoomorf formalı dolça, Azərbaycan Tarix Muzeyi
•  
  Şamaxı şəhəri ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanmış XIII əsrə aid metal dəvə və mul fiqurları, Azərbaycan Tarix Muzeyi

30 noyabr 1805-ci il tarixində P. Sisianovun rəhbərliyi altında rus ordusu Şirvan xanlığı ərazisinə daxil olur. Bir aydan sonra Şirvan xanı Mustafa xan Şirvanın rus tabeçiliyinə keçməsi barədə təslim müqaviləsini imzalayır. 1820-ci ildə Mustafa xanın İrana qaçması ilə Şirvan xanlığı ləğv olur və burada rus inzibati idarəçiliyi tətbiq olunmaqla, Rusiya imperiyasının Şamaxı quberniyası təsis olunur. XIX əsrin sonunda Rusiya imperiyasında Qafqaz əyalətindən maddi gəlir əldə etmək məqsədi ilə “Zaqafqaziya Kustar Komitəsi” yaradılır. Gəlir gətirə biləcək xalq sənətkarlığı istehsalını bərpa etmək məqsədi ilə qədim autentik sənət əsərləri əhalidən toplanır, onların texnologiyaları öyrənilərək sadələşmiş surətləri çıxarılır və kütləvi kustar istehsalına cəlb olunur. Bununla belə, Kustar Komitənin emissarları unikal bədii əhəmiyyəti və dəyəri olan sənətkarlıq nümunələrinin orijinallarını (xalılar, silah, zinət əşyaları, çini qablar və misgərlik əsərləri) yerli əhalidən qismən - müsadirə edərək, qismən isə - aldadaraq, dəyər-dəyməzə əldə edərək, yüksək tarixi və bədii dəyəri olan, unikal əşyalar Kustar Komitənin muzeyində (Tbilisi şəhərində yerləşirdi) yığılaraq, sonradan Rusiyanın və Avropa auksionlarına satış üçün göndərilirdi.^[4]

Şirvanda yerli sakinlərdən alınan dolça da bu zaman Tbilisiyə göndərilir. Lakin, Şirvan dolçası xarici auksiona yönləndirilmir. Şirvan dolçasının xarici satışa çıxarılmaması səbəbi – inək fiqurunun qulalardan birinin - tam, digərinin isə – qismən qopmuş vəziyyətdə olması idi. Dolça fiqurlarının xarici səthini bəzəyən incə naxış və təsvirlərin də silinmiş vəziyyətdə olması onun xarici bazarda alınması ehtimalını aşağı endirirdi.^[5]

Natamam və qüsurlu əntiq əşyasının yüksək qiymətə xaricə satılmasına şübhə edən dəllallar onu daxili antikvariat bazarına yönəldirlər.^[4] 1916-cı ildə Ukrayna mənşəli kolleksiyaçı Boqdan Xanenko Şirvan dolçasını Sankt-Peterburq şəhərində fəaliyyət göstərən belə yerli antikvar auksionlardan birindən əldə edir.^[5] Boqdan Xanenkovun kolleksiyasında yer almış bu əşya haqqında ilk dəfə “Apollon” jurnalının 1916-cı il nəşrində incəsənət tarixçisi Vsevolod Voinov məqaləsində məlumat verir.^[4] 1917-ci ildə Boqdan Xanenkonun vəfatından sonra onun vəsiyyətnaməsinə əsasən Şirvan dolçası Boqdan və Varvara Xanenkolar adına ÜmumUkrayna Elmlər Akademiyası muzeyinə bağışlanır (indiki Boqdan və Varvara Xanenkovlar adına Kiyev İncəsənət Muzeyi). Həmin muzeyin 1919-cu ilə aid ilk əlyazma kataloqunda Şirvan dolçasının şəkili, ölçüləri və saxlanma vəziyyəti barədə məlumat verilir. Əsər muzey ekspozisiyasında 1929-cu ilə kimi nümayiş edilir.^[5]

1928-ci ilin may ayından Ukraynanın Xanenkolar muzeyində SSRİ-nin “Dövlət Satışı” (rus. ГосТорг) üzrə Komissiyası işləyərək, muzey kolleksiyasından xarici satışa eksponatlar seçirlər. 1929-cu ilin avqustunda Komissiyanın Qərarı ilə №2093 saylı İnventar nömrəsi olan “Şirvan dolçası” 3000 qızıl rubl dəyərində qiymətlənərək, eksporta satışa məqsədəuyğun sayılır. 1929-cu ilin sentyabr ayında eksponat “Dövlət Satışı”nın “Antikvariat” firmasının Leninqrad filialına satış məqsədi ilə verilir.^[5] Mağazada iki il qalıb satılmayan əsər, Ukraynaya qaytarılmır^[5] və 1932-ci ildə Ermitaj Muzeyinin “Şərq incəsənəti şöbəsi” kolleksiyasında peyda olur.^[5][4]

2000-ci ildə Ermitajda təşkil edilən “İslam incəsənəti” sərgisinin əsas reklam siması seçilən^[5] əsər, muzeyin saytında, sərgi açıqcalarında və muzey təsvirində XII əsr İran incəsənəti nümunəsi kimi təqdim edilir, mənşəyi isə təxminən Xorasan şəhəri olması qeyd edilir.^[2]

Şirvan dolçası orijinal bədii obraz və unikal istehsal texnikası ilə Yaxın Şərq və Avropanın bənzər zoomorf dolçalarından seçilir.^[4] Dolça, 1206-cı ildə tarixi Şirvan ərazisində ustad naqqaş Əli bin Məhəmməd bin Əbü-l Qasım tərəfindən hazırlanmışdır. Qab tökmə (qəlibkarlıq) üsulu ilə tuncdan hazırlanmış, hündürlüyü 31 sm.; eni – 35 sm.-dir.^[4]

Müəllif əsər üzərində imzasını da qoymuşdur; inək fiqurunun boyun hissəsində incə xətli kitabədə yazılıb: “Bu İnək, buzov və şir - ədalətli, hər şeyi bilən Allahın köməyi ilə bir qəlibdən, bir dəfəyə tökülmüşdür.”^[6] İnəyin boğaz hissəsində və başında isə müəllif öz adını, tarixi, sifarişçi və yiyəsinin adını həkk edir: “Əli bin Məhəmməd bin Əbü-l-Qasım ən-naqqaş. Məhərrəm ayı 603-cü il. Şirvan. Sifarişçi Ruzbeh bin Afridun. Sahibi- Şah Burzin bin Afridun. Allah onu qorusun”^[6]

Dolça, üç zoomorf fiqurlu heykəltəraşlıq kompozisiyasından təşkil edilmişdir. Belində oturan şir tərəfindən gəmirilməsinə fikir vermədən ac balasını (buzov) əmizdirən inək fiquru, dolçanın su konteyneridir. Süd əmən balasının rahatlığını pozmamaq üçün, diri-diri gəmirilən ana-inək - şirə heç bir məhəl qoymur. Buzov isə, ölüm cəngində olan anasının mücadiləsindən xəbəri olmayaraq, rahat süd əmir. Kompozisiya həcmli heykəltəraşlıq obrazını ifadə etməklə bərabər, yüksək ustalıqla hazırlanmış əl-üz yumaq üçün su qabıdır.^[4]

Üç fiqurdan ibarət, daxili boş olan bu heykəl kompozisiyası birləşmiş qablar prinsipi ilə hazırlanıb. Dolçanın su doldurmaq üçün nəzərdə tutulmuş ağız hissəsini – şir fiqurunun boynundakı dəlik yerinə yetirmiş, lüləyi isə - inəyin başı və ağzındakı dəlik olmuşdur.^[4]

Qəlibkarlıq üsulu ilə tökülmüş inək fiqurunun xarici səthi xətəmkarlıq üsulu ilə naxış, fiqurlu təsvirlər və yazılı kitabələrlə bəzədilib. İncə cızılmış naxış, insan, heyvan, quş fiqurları və ərəb qrafikalı yazılar, əridilmiş gümüşlə örtülərək, inkrustasiya effektini yaratmışlar. Sarı rəngli tunc üzərində - gümüşü parıltılı incə xətlər hər üç fiqurun xarici səthini hörümçək toru tək bəzəyirlər.^[6]

Əsəri tədqiq etmiş tarixçi M. M. Dyakonov yazır ki, “Qəlibkarlıq texnikasında hazırlanmış dolça, şirvanlı ustanın yüksək peşəkarlığını nümayiş edir. Burada hər bir xırda detal, element ümumi fikrə xidmət edərək, kompozisiyanın vahidliyini və tamlığını təmin edir.”^[6]