Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin ev-muzeyi

İran azərbaycanlılarından olan Şeyx Məhəmməd inqilabçı, Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının rəhbəri, siyasətçi, publisist və ruhani olmuşdur.^[4] Xiyabani 1880-ci ildə Təbriz şəhəri yaxınlığında yerləşən Xamnə qəsəbəsində anadan olmuşdur. O, Xamnədəki məktəbi bitirdikdən sonra Mahaçqalada ticarətlə məşğul olan atası Hacı Əbdülhəmidin yanına getmiş, az müddətdən sonra Təbrizə qayıdaraq din elmlərini öyrənməyə başlamışdır. O, Məşrutə hərəkatının aktiv iştirakçılarından biri olmuş və parlamentdə nümayəndə olaraq seçilmişdir. 1917-ci ildə Təbrizdə Demokrat Partiyasını təssi etmiş və ölkədə ağalıq edən xarici qüvvələrə qarşı çıxmışdır. 1919-cu ildə İranın İngiltərə ilə imzaladığı müqaviləyə etiraz olaraq üsyan başlatmış və Cənubi Azərbaycanda hakimiyyəti ələ almış, oranı Azadıstan elan etmişdir. Tehrandan göndərilən Mehdiqulu xan Hidayət onu məğlub etmiş, Xiyabani də öldürülmüşdür.^[5]

Evin giriş qapısı bir mərtəbəli quruluşa açılır və bina daxili və xarici həyətlərdən ibarətdir. Xarici həyət ənənəvi İran bağ üslubunda salınmış, lakin sonradan müəyyən dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Binanın xarici həyətlə əlaqəsi iki giriş vasitəsilə təmin edilir və bu girişlərdən uzanan dəhlizlər əsas zal və yan otaqlara çıxışı mümkün edir.^[6]

Tikili 6×7 metr ölçülü böyük zal, onun hər iki tərəfində yerləşən iki otaq və onların arxa hissəsində xidmət sahələri üçün nəzərdə tutulmuş dörd otaqdan ibarətdir. Zal həm daxili, həm də xarici həyətlərdən işıq alır, lakin yan otaqların işıqlanması yalnız xarici həyət vasitəsilə mümkündür. Evin zirzəmisi zalın altında yerləşir və ona giriş daxili həyətdən təmin olunur. Plan və fasad tam simmetrik quruluşa malikdir. Tikilidə Pəhləvi dövrünə aid kərpic naxışları istifadə olunmuşdur. Hər bir pəncərənin yuxarı hissəsində simmetrik qaydada fərqli formalı kərpic kitabələr işlənmişdir. Daxili həyətin fasadı isə sadə gips kitabəli kərpic işləmələrlə bəzədilmişdir.^[6]

Xarici həyətin səviyyəsi küçədən iki pillə, binadan isə üç pillə aşağıdır və müxtəlif meyvə ağacları ilə örtülmüşdür. Xarici həyətin girişində "sabat" dayaqlarının arası istifadə olunaraq inşa edilmiş anbar yerləşir. Daxili həyət binaya nisbətən eyni səviyyədə olub, cənub, qərb və şərq tərəflərində xidmət otaqları ilə əhatələnmişdir.^[6]

Evin mərkəzi həyəti Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin və onun yoldaşlarının gündəlik həyatının və ictimai əlaqələrinin keçdiyi əsas ərazilərdən biridir. Evin müxtəlif hissələri, o cümlədən otaqlar, dəhlizlər, eyvanlar elə tərtib edilmişdi ki, həm də intellektual və siyasi fəaliyyət üçün istifadə oluna bilsin.^[7]

Şəhid Beheşti meydanında yerləşən Xiyabani evi və bu ev-muzeyin müxtəlif mediada təqdim olunması, muzeyə ziyarətlərin sayının artmasına mühüm təsir göstərmişdir. Digər mühüm məqam isə bu muzeydə tədris və tədqiqat funksiyalarının aktivləşdirilməsinə diqqət yetirilməsidir. Hazırda muzeydə Şeyx Məhəmməd Xiyabani və Azadistan hərəkatı ilə bağlı qiymətli tarixi sənədlər toplanmış, hərəkatın mətbu orqanlarının – Təcəddüd qəzeti və Azadistan jurnalını da əhatə edən nisbətən tam arxiv formalaşdırılmışdır. Bu arxiv zəngin tədqiqat bazasının yaranmasına şərait yaratmış və müasir dövrün, xüsusilə də Məşrutə hərəkatının araşdırıcıları tərəfindən istifadə olunmaqdadır.^[8]

Tarixi eksponat və sənədlərin toplanaraq muzeyin sərgi məzmununun və tədqiqat arxivinin zənginləşdirilməsi, habelə Şeyx Məhəmməd Xiyabani ilə bağlı tarixi sənədlərin tədqiqi və bu sahədə tədris-tədqiqat müəssisələri ilə əməkdaşlıq muzeyin əsas strategiyası hesab olunur. Bu istiqamətdə, muzeyin fəaliyyətinin hadisəyönlü təşkil edilməsi onun əsas hədəflərindən biri kimi müəyyən edilmişdir.^[8]

• Məşrutə Evi
• Əmir Nizam evi
• Heydərzadə evi
• Həriri evi