Şeyx Məhəmmədəli Həzin

Şeyx Məhəmmədəli Həzin İranın şimalında yerləşən Gilan vilayətindəki Astarada əsasən məskunlaşmış alimlər və torpaq sahibləri ailəsinə mənsub idi.^[2]

Onlar soylarını XIII əsrdə yaşamış müqəddəs şəxsiyyət Şeyx Zahid Gilaniyə bağlayırdılar. Həzinin atası Əbu Talib Lahıci — Lahicandan olan məşhur bir filosof — təhsilini tamamlamaq məqsədilə Şah Süleymanın (1666–1694) dövründə İsfahana köçmüşdü.^[3] O, burada İnayətullah İsfahaninin qızı ilə evlənmiş və dörd oğlu olmuşdur; onların ən böyüyü Həzin idi.^[4]

Həzin 1692-ci il yanvarın 8-də İsfahanda anadan olmuş və orada böyümüşdür, lakin buna baxmayaraq, o, özünü atasının vətəni Lahicandan hesab edirdi. O, dörd yaşında atasının yanında təhsil almağa başlamışdır.

Cəmi iki il ərzində oxumağı və yazmağı öyrənmiş, səkkiz yaşında isə Qari Malik Hüseynin rəhbərliyi altında Qurani-Kərimi tilavət etməyi mənimsəmişdir. Daha sonra o, fiqh (İslam hüququ), hədis, riyaziyyat və təbabət kimi elmləri də öyrənmişdir.

Gənclik illərində Şiraz şəhərinə və onun ətraf bölgələrinə də səyahət etmişdir. Həzin ümumilikdə on altı müəllimdən dərs almışdır, onların ən məşhurları arasında Xəlilullah Taliqani, Şah Məhəmməd Şirazi, Mirzə Qəvaməddin, Məhəmməd Seyfi Qəzvini və Məhəmməd Məsih ibn İsmayıl Fəsa’i olmuşdur.

Təhsilini başa vurduqdan sonra Həzin digər dinlərin və müxtəlif müsəlman cəmiyyətlərinin təlimləri ilə də tanış olmuşdur. O, Yeni Əhdi-Cədid və xristian ilahiyyatının bəzi prinsipləri ilə Yeni Culfa erməni ruhanisi Hovhannes Mərkuz Cuğayetsi vasitəsilə tanış olmuşdur. İsfahandakı yəhudi alimi Şuayb ona Əhdi-Ətiqi (Tövratı) öyrətmiş, Beyza şəhərində isə zərdüştilərdən biri ona Zərdüştilik dini haqqında dərs vermişdir. Bundan sonra Həzin müxtəlif müsəlman firqələrinin ideoloji fərqlərini və məzhəbi baxışlarını araşdırmışdır.^[4]

İranlı tarixçi Məsumə Saleq Həzini “XVIII əsrin geniş dünyagörüşlü düşünürü” kimi dəyərləndirir. Atasının evində o dövrün ziyalıları və alimləri toplaşdığından, Həzin sonradan yazdığı “Təzkirətül-müasirīn” adlı əsərində qeyd etdiyi bir çox şair və mütəfəkkirlərlə şəxsən tanış olmuşdur. Bu əlaqələr onun azadfikirliliyinə və şəxsiyyətinin formalaşmasına mühüm təsir göstərmişdir. Həzinin atası 1715-ci ildə, anası isə 1717-ci ildə vəfat etmişdir. 1722-ci ildə isə onun iki qardaşı dünyasını dəyişmişdir.^[4]

Eyni ildə, 1722-də, Mahmud Hotəkin rəhbərliyindəki üsyankar əfqan qüvvələri tərəfindən İsfahan mühasirəyə alınmışdır. Şəhərdə aclıq və fəlakət hökm sürərkən, Həzin öz kitabları istisna olmaqla, bütün əmlakını satmış, lakin Şah Sultan Hüseyni (1694–1722) və öz ailəsini, dostlarını şəhəri vaxtında tərk etməyə inandıra bilməmişdir.^[2]

Hazin Lahici Səfəvilərin tərəfdarı idi və onların süqutuna dərindən təəssüflənirdi. O, Nadir şahı və əfqanları sərt tənqid edir, Şah II Təhmasibi isə müdafiə edirdi. Əsərlərində hadisələri çox zaman Səfəvilərin xeyrinə, Nadirə qarşı təhrif etmişdir. O, Nadirin uğurlarını Təhmasibin adı ilə bağlamış və hadisələri birtərəfli şəkildə təqdim etmişdir. O, Əvvəlcə Nadirin ordusuna qoşulmuş, Mihmandust döyüşündə onunla birlikdə olmuşdur. Lakin sonralar Səfəvilərin dirçəlişindən ümidini kəsdiyi üçün və Nadirin hökmranlığından narazı qaldığına görə İsfahanı tərk etmişdir. Hindistana gedərkən ingilislərlə əlaqə yaratmış, lakin hindlilərlə münasibətində narazılıq və nifrət ifadə etmişdir. Bəzi mənbələrdə Hindistana köçünü “atasının vəsiyyəti” və ya “Bəluc hakiminin zülmü” ilə əlaqələndirmişdir. Əfqanları və Nadir şahı “zülmkar”, “qəddar”, Səfəvilərin məhvində günahkar adlandırır. Səfəvi sülaləsinin süqutunu “ilahi qəza və qədərin nəticəsi” kimi izah edir, lakin bu yanaşma “köhnə təqdirçi baxış” kimi tənqid olunur.^[5]

Həzin Lahicinin ədəbi irsi olduqca zəngindir. Mənbələrdə onun təxminən 300-ə yaxın əsər qələmə aldığı qeyd olunur. Lakin bu əsərlərin yalnız bir hissəsi dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Ən mühüm və tanınmış əsərləri aşağıdakılardır:

1. Təźkirə-i Əhval. 1742-ci ildə Dehlidə yazılmış bu əsər “Tarix-i Əhval-i Şeyx Həzin” və ya “Halat-ı Şeyx Həzin” adları ilə də tanınır. Əsər avtobioqrafik xarakter daşımaqla yanaşı, müəllifin yaşadığı dövrün təxminən otuz-qırx illik siyasi və ictimai tarixini də əhatə edir. Əsərdə aşağıdakı hadisələr geniş şəkildə təsvir olunur:

• Əfqanların İsfahanı ələ keçirməsi,
• Osmanlıların Van valisi Köprülüzadə Abdullah paşanın Təbrizi mühasirəyə alması,
• Nadir şahın Dehlini fəthi və bu ölkələrin ictimai-iqtisadi vəziyyəti haqqında ətraflı məlumatlar.

Əsərin müxtəlif əlyazma nüsxələri dünyanın bir sıra kitabxanalarında saxlanılır (Storey, Bibliographical Survey of Persian Literature, I/2, s. 847). Əsər ilk dəfə F. C. Belfour tərəfindən Tarikh-i Ahval be-Tazkirah-i Hal-i Mawlana-i Sheikh Muhammad Ali Hazin ki Khod Neviste adı ilə 1831-ci ildə Londonda nəşr edilmişdir. Daha sonra bu kitab Benares (1851), Ləknəv (1293/1876), Kanpur (1893), Dehli (1319/1902) və Tehran (1324 hş./1945) şəhərlərində çap olunmuşdur.

Əsər həmçinin ingilis dilinə də çevrilmişdir.^[6][7]

2. Külliyat-ı Həzin (Ləknəv, ts.; Kanpur 1893). Bu külliyyat, “Təzkirə-i Əhval”da adı çəkilən iyirmiyə yaxın əsərin mühüm bir qismini özündə birləşdirir. Əsər Həzin Lahicinin həm ədəbi, həm də fəlsəfi yaradıcılığını ümumiləşdirən ən geniş toplusudur.

3. Təzkirətül-müasirin. 1752-ci ildə qələmə alınan əsər iki hissədən ibarətdir: Birinci hissədə şeir yazan alimlərin, İkinci hissədə isə peşəkar şairlərin bioqrafiyaları təqdim olunur. “Təzkirətül-müasirīn” həm ədəbi-bioqrafik qaynaq, həm də XVIII əsr İran ədəbi mühitinin qiymətli sənədidir. Əsər sonradan Külliyat-ı Həzinin tərkibində nəşr edilmişdir.

4. Divan. Həzin “Təzkirə-i Əhval”da dörd divan yazdığını qeyd etsə də, bu əsərlərin yalnız dördüncüsü günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Divan 1742-ci ildə tamamlanmış və Külliyat-ı Həzinin tərkibində çap olunmuşdur. Bu divanda Həzin Ləhicinin poetik üslubu, xüsusilə də onun sufi düşüncələri, fəlsəfi duyğuları və ictimai müşahidələri poetik şəkildə ifadə olunmuşdur.^[8]

1. ↑ ^{1 2} ḤAZIN LĀHIJI // Encyclopædia Iranica (ing.). / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany USA: Columbia University, 1982. ISSN 2330-4804
2. ↑ ^{1 2} Perry, 2003. səh. 97–98
3. ↑ Pourjavady, 2018
4. ↑ ^{1 2 3} Salek, 2022
5. ↑ Salari Şadi, A. (2024). Səfəvilər sülaləsinin süqutu və Nadirin hakimiyyəti dövründə tarixçilərin yanaşması və mövqeyi. Fəslname-ye Motale’at-e Iranşenasi (Quarterly of Iranology Studies), 8(3), s. 141–153. https://doi.org/10.22034/is.2024.2036718.1026
6. ↑ F. C. Belfour, The Life of Sheikh Mohammed Ali Hazin, London, 1830
7. ↑ M. C. Master, The Translation of the Tarikh-i Ahval of Mowlana Muhammad Sheikh Ali Hazin, Bombay, 1911
8. ↑ Bəhram Məmmədli. Şeyx Məhəmmədəli Həzin, "Soy" еlmi-kütləvi dərgi, 2011, №4, səh.52-54.

• Kia, Mana. Persianate Selves: Memories of Place and Origin Before Nationalism. Stanford University Press. 2020. ISBN 978-1503611955.
• Matthee, Rudi. Solṭān Ḥosayn // Encyclopaedia Iranica. 2015.
• Salek, Masoumeh. Ḥazīn Lāhījī // Madelung, Wilferd; Daftary, Farhad (redaktorlar ). Encyclopaedia Islamica Online. Brill Online. 2022. ISSN 1875-9831.
• Pourjavady, Reza. Muḥammad ʿAlī Ḥazīn Lāhījī // Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History. Volume 12 Asia, Africa and the Americas (1700-1800). Brill. 2018.
• Perry, John R. Ḥazin Lāhiji // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica, Volume XII/1: Harem I–Hedāyat al-mota'allemin. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 2003. 97–98. ISBN 978-0-933273-74-0.