Şeyx İbrahim Gülşəni

İbrahim Gülşəninin atası kəlam, fiqh və məntiq sahəsində tanınmış alimlərdən biri olan Şeyx Məhəmməd Amididir. Anası isə Antep alimlərindən Müdərris Şərəfəddinin qızı Hədiyyətullah xanım idi. Əksər şeyxlər soylarını Əhli-beytə bağlamağa çalışsalar da, İbrahim Gülşəni bundan fərqli olaraq, Ağqoyunlu hökmdarlarının gözləntilərinə uyğun şəkildə öz nəsil şəcərəsini Oğuz xana bağlamışdır.^[2]

Onun harada və nə vaxt dünyaya gəldiyi ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Əksər mənbələrdə İbrahim Gülşəninin Diyarbəkirdə doğulduğu, XV əsrin ilk yarısından XVI əsrin ilk yarısına qədər 114 il ömür sürdüyü qeyd olunur. Bununla yanaşı, Məhəmmədəli Tərbiyət kimi bəzi azərbaycanlı alimlər isə İbrahim Gülşəninin Bərdədə anadan olduğunu irəli sürmüşlər. Digər mənbələrdə onun 104 il yaşadığı göstərilir.^[3][1]

Mənbələrdə yekdil şəkildə qəbul edilən əsas fakt odur ki, İbrahim Gülşəni uzun ömür yaşamış və 940/1534-cü ildə vəfat etmişdir. Lakin doğum tarixi məsələsində alimlər arasında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Onun bioqrafiyası əsasən oğlu Əhməd Xəyalinin həm xəlifəsi, həm də kürəkəni olan Mühyinin yazdığı “Mənaqıb-ı İbrahim-i Gülşəni” əsərindəki məlumatlara əsaslanır. Eyni zamanda, İbrahim Gülşəninin həyat hekayəsindəki qeyri-müəyyən məqamların çox vaxt tərəfdarları tərəfindən arzu olunan şəkildə tamamlandığı qənaəti də mövcuddur.^[4]

İbrahim Gülşəni iki yaşında ikən atasını itirmiş, anasının himayəsində böyümüş və on beş yaşına qədər əmisi Seyyid Əlinin dəstəyi ilə təhsilini davam etdirmişdir. İlk təhsilini başa vurduqdan sonra özünü daha da inkişaf etdirmək məqsədilə Mavəraünnəhrə doğru yola çıxmış, lakin Təbrizə çatdıqda qazilərdən Molla Həsənlə tanış olmuş, onun himayəsində mədrəsə təhsilini davam etdirmiş və ətrafında “Molla İbrahim” adı ilə tanınmağa başlamışdır.^[5]

Siyasi rəqibləri Cahangir və Üveys üzərində qələbə qazanaraq Qaraqoyunlular dövlətini aradan qaldıran (1467), Əbu Səidi məğlub edib şərq sərhədlərini təmin edən (1469) və Gürcüstan yürüşləri ilə uğur qazanan Uzun Həsənin hakimiyyəti illəri, İbrahim Gülşəninin həyatında yeni bir mərhələnin başlanğıcı olur.^[6]

Mənbələr onun Təbrizə gəliş tarixini dəqiq göstərməsə də, 1470-ci ildə Heratdakı vəziyyəti yoxlamaq üçün rəsmi tapşırıq alması, İbrahimin bundan əvvəl Təbrizdə yerləşdiyini sübut edir. Əvvəlcə elm öyrənmək məqsədilə yola çıxan Gülşəni, Təbrizi həm uzun müddət yaşadığı, həm də fəaliyyət göstərdiyi əsas mərkəzə çevirir. Uzun Həsənin elm və sufi məclislərinə xüsusi qayğı göstərməsi, şeyxlərə imtiyazlar verməsi bu mühitdə İbrahimə geniş imkanlar açır.^[7]

İbrahim ilk olaraq Uzun Həsənin qazisi Qazi Həsənlə yaxınlıq qurur. Aralarındakı ata-oğul münasibətinə bənzər yaxınlıq nəticəsində o, əvvəlcə mülazimlərin işlərində köməkçi, sonra isə Qazi Həsənin səlahiyyətli nümayəndəsi olur. Bir müddət sonra bütün qazılıq işlərini idarə edir və Uzun Həsən tərəfindən “tarxanlıq” rütbəsinə yüksəldilir. Dövlət işlərində yazı işlərini (təvqii) də yerinə yetirən İbrahim, həm sarayda, həm də xalq arasında ədalətli mövqeyi və rüşvətə qarşı sərt münasibəti ilə seçilir.^[8]

Onun diplomatik fəaliyyətində Şiraz valisi Şahzadə Xəlilin atasının göstərişləri ilə xəbərdar edilməsi və Heratdakı hadisələrin yoxlanılması mühüm yer tutur. Bu səfərlər zamanı İbrahim Gülşəni Hüseyn Bayqara və məşhur sufi-şair Əbdürrəhman Cami ilə görüşür. Heratda başlayan bu münasibət sonradan Bağdadda da davam edir və Cami çətin zamanlarında Gülşəninin yardımını görür.^[7]

Uzun Həsən, qardaşı Üveysin mürşidi Ömər Rövşəni ilə tanış olmaq istəyəndə bu vəzifəni İbrahimə həvalə edir. İlk görüşdən sonra Gülşəni dərin mənəvi dəyişikliklər keçirir: riyazət, oruc, zikr və digər sufi təcrübələri ilə məşhurluğu artır. Lakin diqqətdən yayınmaq üçün melami üslubunda gizlənməyə üstünlük verir. Daha sonra Təbrizə gələn Ömər Rövşəni sarayda xüsusi mövqe qazanır və İbrahim onun ən sevimli müridlərindən birinə çevrilir.^[9]

Bu dövrdə Gülşəni Şirazda məşhur mütəfəkkir Cəlaləddin Dəvanı ilə də tanış olur. İbn Ərəbi düşüncələrinə dərindən bələd olan Dəvani ilə söhbətləri onun fəlsəfi dünyagörüşünü zənginləşdirir. Bundan başqa, Seyyid Mir Sədrəddin, Molla Məhəmmədi Şərih, Seyyid Murtaza Şərifi və digər alimlərlə də elmi əlaqələr qurur.^[10]

Uzun Həsənin və Qazi Həsənin ölümündən sonra Ağqoyunlu taxtına Sultan Xəlil keçdi. Əvvəllər Şirazda şahzadə ikən Uzun Həsənin əmri ilə İbrahim Gülşənidən xəbərdarlıq alan Xəlilin qəlbində ona qarşı inciklik vardı. Mənbələrdə göstərilir ki, Xəlil bu xəbərdarlıqdan sonra İbrahimin mənəvi gücü qarşısında ağlayaraq tövbə etsə də, hakimiyyətə gəldikdə keçmiş narazılıq unudulmamışdı. Onun cəmi 6,5 ay davam edən qısa hakimiyyəti, qardaşı Yaqubla savaşda məğlub olması ilə sona çatdı (1478). Mənbələrdə bu məğlubiyyətin səbəbləri arasında İbrahimə qarşı mənfi münasibəti də qeyd olunur.^[11]

Xəlilin ölümündən sonra taxta çıxan Sultan Yaqub (ö. 1490) atasından sonra Ağqoyunluların ən uzun müddət hökmranlıq edən hökmdarı oldu. Yaqub atasının siyasətini davam etdirir, alimlərə və sufilərə böyük hörmət göstərirdi. Bu dövr İbrahim Gülşəni üçün ən məhsuldar illər sayılır. Qazi Həsənin yerinə keçən və Yaqubun müəllimi olan Qazi Məsihəddin İsa Səvəci İbrahimin ən böyük himayədarına çevrildi.^[12][13]

Sultan Yaqub taxta çıxanda Osmanlı hökmdarı II Mehmedin (Fatihin) hücum edə biləcəyindən ehtiyatlanırdı. İbrahim Gülşənidən istixarə edən Yaqub, onun inandırıcı sözləri ilə arxayın olur və az sonra Fatihin qəfil ölüm xəbəri gəlir. Bu hadisə Yaqubun İbrahimə etibarını daha da möhkəmləndirdi.^[11]

Yaqub, atasının dövründə olduğu kimi, Xəlvəti şeyxləri Ömər Rövşəni və İbrahim Gülşənini sarayına yaxın tutur. Onların dəstəyi ilə uzun illər hakimiyyətini möhkəmləndirir. Bu illərdə İbrahim Gülşəni bir sıra çətinliklər çəkir, kəramətləri ilə xalq arasında şöhrət qazanır. Lakin bu diqqətdən qaçmaq üçün yenidən melami üslubuna qayıdır. İnsanlar onu quzu postuna bürünmüş, dünya ilə əlaqəsini kəsmiş bir sufi kimi görürdülər.^[13]

Gülşəninin Qazi İsa ilə yaxınlığı isə siyasi güc qazandırdı. İsa həm onun müridi oldu, həm də dövlət işlərində əsas dayaqlarından biri idi.^[14]

İbrahim Gülşəni bu dövrdə yalnız sufi yox, həm də fəal ictimai sima idi. O, dövlət işlərinə müdaxilə edir, qazanc mənbələrinin halal-haram olmasını ayırırdı. Təbrizdə alimlərlə, xüsusilə məşhur Şeyxülislam Əmir Əbdülvəhhabla mübahisələri diqqət çəkir. Onun nüfuzuna görə Sultan Yaqub ona Kaşan hakimliyini belə təklif etmişdi, lakin İbrahim bu təklifi rədd etmişdir.^[12][15]

Ömər Rövşəninin tərəfdarlarının İbn Ərəbini təbliğ etmələri bəzi mədrəslilərin sərt reaksiyasına səbəb olur. Onlar “Fususi” adlandırılaraq təkfir edilir və Fusûs nüsxələri yandırılır. Rövşəni məhkəməyə çağırılır, lakin İbrahim və Qazi İsanın müdaxiləsi ilə qurtulur. Bundan sonra Rövşəni və Gülşəni Ağqoyunlu sarayının ən mötəbər sufiləri kimi fəaliyyətlərini davam etdirirlər.^[16]

Ağqoyunlu taxtına, Sultan Yaqubun hələ 9 yaşlı oğlu Baysunqur çıxır. Onun lələsi Sufi Xəlil bəy, əvvəlki dövrdə Yaqubun tərəfdarlarına qarşı sərt davranır. Bu dövrdə İbrahim Gülşəni və dostları zülmlərə məruz qalır: Qadı İsa öldürülür, yaxınlarının evləri hədəfə alınır. İbrahim üçün Ağqoyunlu torpaqlarında qalmaq təhlükəli olur. Bu dövrdə onun İbn Ərəbi ilə görüşləri, oğlu Əhmədin həyatı ilə bağlı təhlükələr və hətta həbs olunması dövrün çətinliklərini göstərir. Bu dövrdə eyni zamanda İbrahim Gülşəni həcc ziyarətinə çıxır.^[17]

Baysunqur Mirzənin qısa hakimiyyətindən sonra Rüstəm Mirzə (1492–1497) və Əlvənd Mirzə (1497–1504) dövrlərində İbrahimin dövlət işləri və siyasi hadisələrlə qarşılaşması davam edir. Bu dövrdə Qızılbaşların təhdidi və Təbrizdəki hadisələr onun üçün köç ehtimalını artırır.^[18]

İbrahim Gülşəni Diyarbəkirə gəlir və burada Sultan Qasım (Qasım b. Cahangir) ilə qarşılaşır. Qasımın Əlvənd tərəfdarı olduğu dövrdə Gülşəni ona öz təsirini göstərir, şəhərin və ətrafın Əlvəndin əlində qalmasını təmin edir. Lakin Qasımın Əlvənd tərəfindən öldürülməsi İbrahim üçün ağır bir vəziyyət yaradır. Buna baxmayaraq, o həm Ağqoyunlu dövründə, həm də Əlvənd dövründə ədalət və vasitəçilik rolunu davam etdirir.^[19]

Qızılbaş təhlükəsi və siyasi qarışıqlıq İbrahim Gülşənini Maraş və sonra Qüds vasitəsilə Misirə yönəldir. İbrahim Gülşəni ilk olaraq Qahirəyə yaxın Birkətül-Həcc adlı ərazidə, Qübbetül-Mustafa məscidində məskunlaşdı. Burada Məmlük sultanı Sultan Qansu Quri ilə görüşdü. Sultan Qansu istəyi ilə İbrahim Gülşəni Qahirəyə keçərək Müəyyədiyə Məscidi hücrələrinə yerləşdi.^[20] Burada günlərini zühd və ibadətlə keçirir, Bab Züveyldə ölüm cəzası verilən masumları müdafiə edirdi.^[21]

Zaman-zaman Sultan Qansu məclislərində iştirak edən İbrahim Gülşəni, yaxınlaşan Osmanlı istilasına qarşı sultanı təxribatdan uzaq durmaq üçün xəbərdar edirdi. Çaldıran səfəri öncəsi Şama gedən Sultan Qansu onun dualarını alır, amma İbrahim Gülşəni bu işdə xoşbəxt olmadığını mənaqibdə ətraflı izah edir. Daha sonra Mərcidabıq döyüşü və Osmanlı ilə qarşıdurmalar da mənaqibdə qeyd olunur.^[22]

Sultan Qansu vəfat etdikdən sonra Misirdə hakimiyyəti ələ keçirən Tumanbay Sultan Səlimə məğlub olur və İbrahim Gülşəninin Osmanlı dövrü başlanır.^[20] Mənaqibdə göstərilir ki, İbrahim Gülşəni ətrafında Osmanlı dövlət ricalı, ordu və digər zümrələrdən böyük bir dəstəkçi kütləsi formalaşmışdı. Ağqoyunlu dövründən onun müridi İdris Bitlisi də Səlim maiyyəti ilə Misirə gəlib yenidən İbrahim Gülşəniyə intisab göstərmişdi.^[1]

Gülşəni həm öz tərəfdaşları, həm Misir sufiləri ilə əlaqələr qurur, həm də şəhərin köhnə sakinləri ilə mübarizə aparırdı. Onun vəhdət-i vücud əleyhdarları ilə mübarizəsi və Misir bəylərbəyləri ilə münasibətləri mənaqibdə geniş təsvir edilir.^[20]

Anadoluda, xüsusilə Ədirnə və İstanbulda təkkə dairəsini genişləndirmək təşəbbüsləri göstərir. Qanuni Sultan Süleyman dövründə Əhməd Paşa öldürüləndən sonra Misirdə nisbətən sükunət yaranır. Lakin Osmanlı tərəfindən göndərilən ikinci nüfuzlu şəxs İbrahim Paşa ilə İbrahim Gülşəni arasında ilk günlərdən etibarən başlayan anlaşmazlıqlar, İbrahim Paşanın qətlinə qədər davam edir.^[23]

Bundan əlavə, Gülşəninin oğlu Əhməd Xəyalinin Məmlük sülaləsinə mənsub arvadının Sultan Tumanbayın dul qadını olduğu məlum olduqda, İbrahim Paşanın düşmənçiliyi daha da artır. Bir tərəfdən Çərkəz baxiyələrinin Gülşəniyə inamını və ordu əsgərlərinin ona etibarını görən paşa, İstanbulda Qanuni Sultan Süleymana Misirdəki vəziyyətin İbrahim Gülşəni aradan qaldırılmadan həll olunamayacağını bildirir.^[24]

Sarayın əmri ilə hadisələri yoxlamaq məqsədilə yaşlı və gözləri kor olan İbrahim Gülşəni dəniz yolu ilə İstanbul’a gətirilir. Bu, onun həyatında yeni bir mərhələnin başlanğıcı olur. İbrahim Gülşəni İstanbulda Çıkrıkçılar yaxınlığında yerləşir. Burada sufi zümrə ilə əlaqələr qurur. Şeyxülislamlar, vəzir və digər nüfuzlu şəxslər onun dərslərinə və vəəzlərinə qatılır. Qanuni Sultan Süleyman onu saraya dəvət edir və Gülşəni ilə görüşür. Bu görüş və İstanbulda fəaliyyəti onun Osmanlı imperiyasında nüfuzunu möhkəmləndirir.^[24]

Gülşəni Qahirəyə dönərək Müəyyədiyə Məscidinin qarşısında Gülşəni xangahını inşa edir. Öz sərmayəsi ilə tikdiyi bu mərkəz sufiyə və zühd həyatına xidmət edir. 1534-cü ildə Misirdə taun xəstəliyi zamanı İbrahim Gülşəni dualarla insanları təsəlli edir.^[24]

İbrahim Gülşəni 23 aprel 1534-cü ildə vəfat edir. Ölümündən sonra xələfləri onun yolunu davam etdirir və təriqət yeni bir dövrə qədəm qoyur.^[21]

Türk dilindəki əsərləri arasında, “Qədəmnamə” əsərindən başqa, Divanı, “Pəndnamə”, “Raznamə ”və “Çobannamə ” adlı əsərləri və “Təhqiqati-Gülşəni” adlı şeirlər toplusu məlumdur.^[25][26]

Divanı. Gülşəni divanının əlyazma nüsxələri müxtəlif kitabxanalarda saxlanılır və hər biri özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir.^[27]

• İstanbul Universiteti Kitabxanasında T-890 şifrəsi ilə qorunan nüsxənin həcmi 257 vərəqdir, ölçüləri 15,8 x 10,9 sm, hər səhifədə 15 sətir vardır. Əlyazma qah və incə venesiya kağızına tə‘liq xətti ilə yazılmışdır, yaxşı saxlanmış olmasına baxmayaraq tərtibsizdir. Bu nüsxənin mikrofilmi 1990-cı ildə Azərbaycan MEA Əlyazmalar İnstitutunun merhum direktoru professor Cahangir Qəhrəmanov tərəfindən Türkiyədən gətirilmişdir.^[27]
• Sankt-Peterburqdakı Rusiya Federasiyası EA Şərqşünaslıq İnstitutunda B-1206 şifrəsi ilə saxlanılan nüsxənin həcmi 148 vərəq, ölçüsü 13 x 19 sm, rüq‘ə xətti ilə yazılmışdır. Bu nüsxə Gülşəni və Rövşəni divanlarının birləşdirilmiş əlyazmasıdır; başlıq sonradan əlavə olunmuş və 126a–148b vərəqlərdə yalnız Gülşəni divanı yer alır. Əlyazmada 69 qəzəl və qəsidə mövcuddur. Həmçinin Əmir Əhmədin, İbrahim Gülşəninin oğlu, köçürməsi barədə qeydlər vardır və nüsxənin XVI əsrə aid olduğu ehtimal edilir.^[27][28]
• Ankara Millət Kitabxanasında Ali Əmiri əfəndi (379) şifrəsi ilə qorunan nüsxə 154 səhifədən ibarət, ölçüləri 19,8 x 13,2 sm, mətn ölçüsü isə 13,9 x 9,4 sm-dir. Hərəkəli nüsxə olub, hər səhifədə 13 sətir var və dəri cild ilə qorunur. Birinci vərəqində vəqf möhürü mövcuddur. Bu nüsxədə 178 şeir yer alır, lakin köçürülmə tarixi məlum deyil.^[29]
• Vatikan Apostol Kitabxanasında (Vat. Turco 216) saxlanılan nüsxə 148 vərəqdən ibarət, ölçüsü 20,2 x 15 sm, hər səhifədə 13 sətir və iki sütun vardır. Əlyazma şərq üslubunda dəri və karton cilddədir və ənənəvi divan quruluşuna malik deyil. Bu nüsxədə 277 şeir yer almışdır və XVIII əsrdə köçürülmüşdür.^[29]

Qədəmnamə əsərinin Gülşəniyə məxsusluğu haqqında ədəbiyyatşünaslıqda fikir ayrılıqları mövcuddur. Lakin müəllif əsərdə Xələti deyil məhz Gülşəni təxəllüsünü istifadə etmişdir. Bu da əsərin ona məxsusluğunun göstəricilərindən biridir.^[25] Digər mühüm dəlil isə əsərdə Dədə Ömər Rövşəniyə edilən istinadlardır. Qeyd olunduğu kimi, İbrahim Gülşəninin sufi həyatındakı ən mühüm mərhələ Dədə Ömər Rövşəni ilə tanışlığı və onun müridliyinə daxil olmasıdır. Əsərin günümüzə bir neçə nüsxəsi gəlib çıxmışdır. Nüsxələr aşağıdakılardır:^[30]

• İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi Atatürk Kitabxanası Nüsxəsi - Əsər Osman Ərgin Türkçe Yazmaları kolleksiyasında saxlanılır (inv. № OE_Yz_1282/05). Yusuf Sinəçak, Muhyi-i Gülşəni və Dədə Ömər Rövşəniyə aid müxtəlif əsərlərin toplandığı məcmuədədir. 52b–59b vərəqlər arasında yerləşir və “Risaləyi-Qədəmnamə-i Sultan Gülşəni Quddise Sirruh” başlığını daşıyır. Məcmuə eyni xəttlə köçürülmüş və 1017/1608-ci ildə tamamlanmışdır. Əlyazma tünd göy parçadan hazırlanmış karton cilddədir, ziyanvericilərin təsirinə məruz qalsa da mətn zədələnməmişdir. Təliq xətti ilə, hər səhifədə 17 sətir olmaqla yazılmışdır. Beytlərin sayı 246-dır. Başlıq və mətn qara mürəkkəblədir. Ölçüləri: 150x85 – 125x55 mm.^[30]
• Milli Kitabxana Nüsxəsi (Ankara) - Əsər Milli Kitabxana Əlyazmalar Kolleksiyasında saxlanılır (inv. № 06 Mil Yz A 2920/2). Aşqinin “Tərcümeyi-Kənzü’l-Həqayiq” və “Kəşfü’d-Dəqayiq” əsərləri ilə birlikdədir. 56a–65b vərəqlər arasında yerləşir və “Qədəmnamə-i Gülşəni Quddise Sirruhül-Əziz” başlığını daşıyır. Əlyazma Əhməd Dəbbazadə tərəfindən 1157/1744-cü ildə Niqboluda köçürülmüşdür. Nəsih-qırması xətti ilə, hər səhifədə 14 sətir olmaqla yazılmışdır. Beytlərin sayı 245-dir. Başlıq qırmızı, mətn qara mürəkkəblədir. A nüsxəsində olub bu nüsxədə olmayan bəzi beytlər müstənsiq tərəfindən “(م)” işarəsi ilə kənarda qeyd edilmişdir. Cildi qəhvəyi dəridəndir, qapaqları qara kağızla örtülmüşdür, vərəqlərdə rütubət izləri var. Ölçüləri: 220x160 – 170x100 mm.^[30]
• Əli Əmiri Nüsxəsi (İstanbul, Millət Kitabxanası) - Əsər Millət Kitabxanası Əli Əmiri Mənzum Əsərlər kolleksiyasında saxlanılır (arxiv № 97). Haləti-i Gülşəninin divanı ilə birlikdədir. Divanın sonunda Halətinin babası İbrahim Gülşəniyə aid Qədəmnamə əlavə olunmuşdur. Əlyazmada “Pədərləri Xəyali Əfəndidən xahiş edib, Gülşəni həzrətlərinin əsərlərindən biridir” qeydi mövcuddur. Əlyazma əbrulu cilddədir. Əsər 216–232-ci səhifələrdə yerləşir. Əhrarlı kağız üzərində Riqə xətti ilə yazılmış, səhifələr nömrələnmişdir. Beytlərin sayı 241-dir (bir beyt səhvən təkrar yazılmışdır). Başlıq və mətn qara mürəkkəblədir. Ölçüləri: 220x160 – 170x100 mm.^[30]

Fars dilində isə, Mövlana və Hafiz Şirazi təsiri altında yazdığı Divan, “Kənzül-Cəvahir”, “Simurqnamə” və Mövlananın Məsnəvisinə nəzirə olaraq Diyarbəkirdə on ay müddətində yazdığı 40.000 beytdən ibarət “Mənəvi” əsəri mövcuddur.^[25]

1. Divan. 17 000 beytlik farsca divanda şairin yaradıcılığında Mövlana və Yunus Əmrə təsirinin mövcudluğu aşkar görünür.
2. “Kənzül-Cəvahir”. Farsca yazılmış və təsəvvüf mövzularına dair rübai və tuyuqlardan ibarət bir əsərdir. Əsər təxminən 7 500 beyt təşkil edir və mövcud yeganə nüsxəsi İstanbul Universiteti Kitabxanasında saxlanılır.^[1][26]
3. Simurqnamə. Mühyi əsər haqqında məlumat verərək əsərin 30 min beytdən ibarət olduğunu bildirir.^[1]
4. “Mənəvi və ya əl-Mənəviyyəl-Xəfiyyə” əsəri. Əsər Diyarəkirdə on ay ərzində tamamlanmışdır. Müəllif İstanbulda ikən əsəri Şeyxülislam Kamalpaşazadəyə təqdim etmiş, o isə əsərin zahir əhlinin anlaya bilməyəcəyi dərin mənalar və çoxlu sayda ilahi sirlər ehtiva etdiyini bildirmişdir. Hulviyə görə, Gülşəni əsərin bir nüsxəsini Kamalpaşazadəyə vermiş və həmin nüsxə sonradan onun türbəsində qorunmuşdur. Əsər Məsnəvidən alınmış müxtəlif hekayələri də özündə cəmləyir. Müəllif sağlığında çoxlu nüsxəsi köçürülmüş və bu nüsxələr qiymətli cildlərdə günümüzə gəlib çatmışdır. Məsələn: Süleymaniyə Kitabxanası, Ayasofya, nr. 2080 (istinsah tarixi: 927/1521), Xələt Əfəndi, nr. 272 (istinsah tarixi: 927/1521), Əsad Əfəndi, nr. 2908 (istinsah tarixi: 936/1530). Əsərin ilk 500 beyti isə Lalî Məhməd Fənayi tərəfindən şərh edilmiş və bu şərh 1289/1872-ci ildə İstanbulda çap olunmuşdur.

Ərəb dilində isə yeganə əsəri, ərəb şairi İbnül-Farizin “et-Tâ’iyetü’l-Kübrâ” əsərinə nəzirə olaraq yazdığı şeirlərdən ibarət Divanıdır.^[25] Əsərin mövcud nüsxələri Ankara Milli Kitabxanası (A421) və AMEA Əlyazmalar İnstitutu, B-778 qeydiyyatlı nüsxələridir. Ankara nüsxəsi 86 vərəqdən ibarət olub baş qismi saxlanmış, qəhvəyi dəri cildli, bəzi vərəqləri itmişdir; Bakı nüsxəsi isə 31 vərəqdən ibarət, albalı rəngli dəri cilddə, frontispisi yoxdur və əvvəlindən bir neçə vərəq çatışmır. Hər iki nüsxə ənənəvi üslubda, sətir və sütunlarla yazılmışdır. Əsər 2 iri qəsidə, 56 qəzəl və 171 rübaiyə malikdir; Bakı nüsxəsi qəsidələri əhatə etmir. Müqayisəli araşdırmalar göstərir ki, Bakı nüsxəsi Ankara nüsxəsinin 53-cü vərəqindən başlayır və əlyazmalarda bəzi itkilər mövcuddur. Divana qəsidələr, qəzəllər, rübailər daxildir.^[1]

Gülşəninin yaradıcılığı klassik Şərq ədəbiyyatına, xalq yaradıcılığına və folklora bağlılığı ilə seçilir. Onun “Divan”ına daxil edilmiş şeirlər bu bağlılığı aydın şəkildə göstərir. Şair məşhur “Xəlvətiyyə” təriqətinin “Gülşəniyyə” qolunun qurucusu və şeyxi olduğundan, poeziyasında təriqətlə bağlı mövzular mühüm yer tutur.^[31]

Yaradıcılığının məzmun təhlili göstərir ki, o, sufizmin mütərəqqi qoluna mənsub filosof-şairdir. Şeirlərində sufinin kimliyi, mahiyyəti və mənəvi axtarışları ilə bağlı dərin mülahizələr irəli sürülür. Bununla yanaşı, Gülşəninin əsərlərində yalnız mistik deyil, həm də dünyəvi meyllər – torpağa bağlılıq, bəşəri düşüncə, sevilmək arzusu və insani duyğular geniş yer tutur. Bu xüsusiyyətlər onun poeziyasında fəlsəfi düşüncənin həyati müşahidələrlə vəhdətini təmin edir.^[32][33]

Gülşəninin şeirlərinin əsas mövzusu eşqdir. O, həm ilahi, həm də dünyəvi eşqi poeziyasının mərkəzinə gətirir, beyt və misralarında eşqi həyatın nüvəsi kimi təqdim edir. Bu baxımdan, onun “Divan”ı şərti olaraq “Eşqnamə” adlandırıla bilər. Şair bir çox hallarda eşqi elm ilə müqayisə edir, onların yaxın və zidd cəhətlərinə münasibət bildirir.^[34][35]

Gülşəninin əsərlərindəki lirik qəhrəman ideal türk gözəli ilə bağlı təsvirlərdə canlanır. Bu obraz paklıq, səmimiyyət, sədaqət və həyatilik rəmzi kimi təqdim olunur. Şair sevgilisini həyatının mənası hesab edir və onu öz varlığından ayrılmaz görür.^[35]

Onun təsəvvüründə kamil insan müəyyən mənəvi və əxlaqi keyfiyyətlərə sahib olmalıdır. Bu keyfiyyətlər aşağıdakılardır:^[36]

• sadəlik və səmimiyyət;
• riyadan uzaqlıq;
• elm və irfan sahibi olmaq;
• qəlb incitməmək, mərhəmətli davranmaq;
• milli və irqi ayrı-seçkiliyi rədd etmək;
• elmə, imana və xeyirxahlığa bağlılıq;
• hiylədən, riyakarlıqdan uzaq olmaq;
• əxlaqi və mənəvi kamilliyə can atmaq.

• Koç, Mustafa. Muhyî-i Gülşenî. Menâkıb-ı İbrâhim-i Gülşenî (İnceleme - Metin). 32. Bilnet Matbaacılık. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. 2014. ISBN 978-975-17-3719-9.
• Çalka, Mehmet Sait. "İbrahim Gülşenî ve Kıdemnâme Adlı Tasavvufî Mesnevîsi". Journal of Turkish Research Institute. yanvar 2017. doi:10.14222/Turkiyat3718.
• Gülşəni, İbrahim. Divan. Bakı: Avrasiya press. 2006. 416. ISBN 9952-421-89-1.
• Adak, Abdurrahman. "Mevlevîliğin Kuruluş Dönemi (XVI. Yüzyıl) Gülşenî Şairler Üzerindeki Etkisi: İbrâhîm Gülşenî, Usûlî ve Za'fî Örneği". Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (türk) (32). 15 dekabr 2011: 143–155. doi:10.17335/suifd.31656.
• Musabəyli, A. Şeyx İbrahim Gülşəni Bərdəi və türkcə “Divan”ı. I. Bakı: Elm və təhsil. 2012. 72–82.
• Konur, H. İbrahim Gülşeni. Hayatı, eserleri, tarikatı. İstanbul: İnsan Yay. 2000. 126–128.
• Seyidova, Fəridə Əlövsət qızı. Şeyx İbrahim Gülşəni Bərdəi və onun ərəbcə divanı (PhD Dissertation). Bakı. 2025.
• Woods, John E. The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire (Revised and Expanded). University of Utah Press. 1999. ISBN 978-0874805659.

• Azərbaycanda təsəvvüf

• İbrahim Gülşəni filmi^{[ölü keçid]}
• – da bax