Şahmat lövhəsi palatası
Şahmat lövhəsi palatası (ing. Exchequer, Eksçeker; lat. Scaccarium) — Orta əsrlərdə İngiltərə, Normandiya və Şotlandiyada fəaliyyət göstərmiş ali maliyyə və hüquqi dövlət orqanı. Palata dövlət gəlirləri üzrə uçot, audit və bəzi hallarda məhkəmə funksiyalarını yerinə yetirirdi. Adını hesablamalarda istifadə olunan, şahmat lövhəsini xatırladan zolaqlı masadan almışdır.
| Şahmat lövhəsi palatası | |
|---|---|
| Ümumi məlumatlar | |
| Ölkə | |
İngiltərədə Şahmat lövhəsi palatası XII əsrin əvvəllərində formalaşmışdır. Onun maliyyə uçotu sistemi — "mədaxil və məxaric" (ing. charge and discharge) — təqribən 1110-cu ildən istifadə olunurdu.[1] Sistem kral məmurları tərəfindən borc və gəlirlərin yoxlanmasına əsaslanırdı. Palatanın iş prinsipləri 1179–1188-ci illər arasında yazılmış "Dialogus de Scaccario" traktatında izah olunmuşdur.[2]
XIII əsrdə Palata iki hissəyə bölündü:
- Hesablar Palatası (ing. Exchequer of Receipt) — gəlir və ödənişlərin real uçotu ilə məşğul olurdu.
- Şahmat lövhəsi məhkəməsi (ing. Exchequer of Account və ya ing. Court of Exchequer) — audit və maliyyə mübahisələrinin araşdırılması ilə məşğul olurdu.[3] Bu qurum kralın maliyyə maraqlarını qoruyan xüsusi məhkəmə kimi fəaliyyət göstərirdi.[3]
Şahmat lövhəsi palatası uzun müddət İngiltərənin əsas maliyyə nəzarəti orqanı olmuşdur. Onun sərt uçot və hesabat tələbləri digər Avropa təsisatlarına da nümunə olmuşdur.[1]
Normandiyada da oxşar strukturlar formalaşdırılmış və bu sistem Parisdəki Hesablar Palatasına (Chambre des comptes) təsir göstərmişdir.[1]
Şotlandiyada isə Palata XIII əsrdən fəaliyyət göstərmiş və sonradan müstəqil Eksçeker məhkəməsi kimi hüquqi orqana çevrilmişdir.[4]
Tüdorlar dövründə Palatanın bir çox funksiyası Xəzinədarlığa keçmişdir. I Yelizaveta dövründə bəzi islahatlar aparılsa da, Palata XIX əsrin əvvəllərində ləğv edilmişdir.[5]
- ↑ 1 2 3 Michael J. Jones. Origins of medieval Exchequer accounting. Accounting History Review, Vol. 19, No. 3, 2009, pp. 261–289. DOI:10.1080/09585200903395631
- ↑ Richard FitzNigel. Dialogus de Scaccario (The Course of the Exchequer), ca. 1179. Latın dilindən tərcümə: Charles Johnson. Clarendon Press, Oxford, 1950.
- ↑ 1 2 William Hamilton Bryson. Reports of Cases in the Court of Exchequer in the Time of Henry VI (1422–1461). University of Richmond School of Law, 2005.
- ↑ T. B. Smith. The Exchequer in Scotland. Scottish Historical Review, Vol. 40, No. 130, 1961, pp. 112–127.
- ↑ Wallace MacCaffrey. The Elizabethan Exchequer: War in the Receipt. Harvard University Press, 1970.
- Jones, M. J. (2009). Origins of medieval Exchequer accounting. "Accounting History Review", 19(3), 261–289.
- Bryson, W. H. (2005). "Reports of Cases in the Court of Exchequer in the Time of Henry VI". University of Richmond.
- FitzNigel, R. (1179). "Dialogus de Scaccario". Translated by Charles Johnson, Oxford, 1950.
- Smith, T. B. (1961). The Exchequer in Scotland. "Scottish Historical Review", 40(130), 112–127.
- MacCaffrey, W. (1970). "The Elizabethan Exchequer: War in the Receipt". Harvard University Press.