Şərqi Asiyada atların müharibələrdə rolu

Şan (e.ə. 1600–1050) və Çjou (e.ə. 1050–256) dövrlərində atla çəkilən arabalar istifadə olunurdu, lakin Deyvid Endryu Qraffın qeyd etdiyinə görə, Çində at belində döyüş ilk dəfə e.ə. IV əsrdə tətbiq olunmağa başlanmışdır.^[4]

Çjao knyazı Vulin (e.ə. 340–295) ağır və çevik olmayan arabalarla aparılan döyüşlərdə yüngül kavaleriyanın üstünlüyünü dərk edərək "胡服骑射" (Hu köçəri geyimi və at belindən oxatma) adlanan islahatları həyata keçirdi,^[5] və bu, Çjao ordusunun döyüş qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırdı.

İlkin dövrdə Çin orduları üçün atlı oxçular ciddi üstünlük təşkil etsə də, zamanla çinlilər bu taktikalara uyğunlaşmağı bacardılar.^[6] Lakin mühafizəkar qüvvələrin dəyişikliklərə qarşı çıxması nəticəsində Çin ordusunda atlılar, arabalar və piyadalar arasında balans daim dəyişirdi.^[7]

Çin, köçəri tayfaların hücumları ilə qarşılaşdıqda yüngül kavaleriya və atların üstünlüklərini daha dərindən anlamağa başladı.^[4]

Atların yedizdirilməsi ciddi problem idi; bu məqsədlə çox sayda əhali öz torpaqlarından çıxarılırdı ki, imperiya atları üçün kifayət qədər otlaq sahələri təmin edilsin. Cənub bölgələrinin iqlimi və yem şəraiti, əsasən qərb çöllərində yetişdirilən atlar üçün yararsız idi.^[8]

Keyfiyyətli atların çatışmazlığı səbəbindən Çin ordusu idxala ehtiyac duyurdu, lakin yeganə potensial təchizatçılar Çin üçün təhlükə yaradan köçəri tayfalar idi.^[9]

Yüngül kavaleriya, Müharibə edən Dövlətlər dövründə (e.ə. 402–221) geniş istifadə olunmağa başladı və Qin sülaləsinin (e.ə. 221–206) uğurunda mühüm rol oynadı.^[10]

Çin döyüş atları, şimal-şərqi Çin və Monqol düzənliklərində sərbəst otlayan sürülərdən seçilirdi. Bu atlar qısa ayaqlı, enli sinəli olub, sürət deyil, dözümlülük və güc ilə seçilirdilər.^[11]

Han sülaləsi (e.ə. 206 – e. 220) dövründə Fərqanəyə (indiki Özbəkistan) səfərlər zamanı Fərqanə atları əldə edilmiş və hərbi və damazlıq məqsədlərlə istifadə olunmuşdur.^[12][13]

"Atlar hərbi gücün təməlidir, dövlətin böyük sərvətidir; əgər bu zəifləyərsə, dövlət çökər". Ma Yuan (e.ə. 14 – e. 49), Han dövrünün hərbi generalı və at mütəxəssisi^[13]

Sin sülaləsi (265–420) dövründə minlərlə "zirehli atlar"dan bəhs edən qeydlər, bu dövrdə döyüş texnikasının inkişaf etdiyini göstərir.^[14]

Əkinçiliklə məşğul olan Çində atlı və bacarıqlı süvarilər azlıq təşkil edirdi, Sui sülaləsi (581–618) və Tanq sülaləsi (618–907) ordularında kavaleriya çox az idi.^[15] 794-cü ildə imperiya sürülərində 325,700 at mövcud idi.^[16]

Sun (960–1279) və Min sülaləsi (1368–1644) dövrlərində Çin ordusu çay qarşılığında at alışını nəzərdə tutan rəsmi ticarət sistemindən istifadə edirdi və bu sistem əsrlər boyunca inkişaf etdirilmişdi.^[17]

Han dövründə (e.ə. 206 – e. 220) Fərqanədən gətirilən üstün atlar həm hərbi, həm də damazlıq məqsədlə istifadə olunurdu. Ma Yuan adlı hərbi generalın bu dövrdə dediyi məşhur ifadə bu əhəmiyyəti vurğulayır:

"Atlar hərbi gücün təməlidir, dövlətin böyük sərvətidir; əgər bu zəifləyərsə, dövlət çökər."

^[18]

Sin sülaləsi (265–420) dövründə on minlərlə “zirehli atlar”dan bəhs edən qeydlər, bu dövrdə atlı döyüş texnikasının inkişafını göstərir.^[14]

Əkinçiliklə məşğul olan Çində həm atlar, həm də ixtisaslaşmış süvarilər tez-tez çatışmazlıq təşkil edirdi. Sui sülaləsi (581–618) və Tang sülaləsi (618–907) dövrlərində kavaleriya bölmələri ordunun yalnız kiçik bir hissəsini təşkil edirdi.^[15] Tang dövründə, 794-cü ildə imperiyanın rəsmi sürülərində 325,700 at qeydiyyata alınmışdı.^[16]

Sun sülaləsi (960–1279) və Min sülaləsi (1368–1644) dövrləri boyunca Çin orduları əsrlərlə inkişaf etdirilmiş “çay qarşılığında at” ticarət sistemi vasitəsilə at tədarükünü təmin edirdi.^[19]

Çay və atlar bir-biri ilə o qədər sıx bağlı idi ki, vəzifəli şəxslər dəfələrlə çay qanunları ilə at idarəçiliyinin eyni şəxs tərəfindən həyata keçirilməsini tələb edirdilər. Çin sarayının baxış bucağından, çaya dövlət nəzarəti ordu atlarının keyfiyyətini artırmağa yönəlmiş rasional və effektiv siyasətin qurulmasında ilk addım idi.^[20]

Ming sülaləsinin son dövrlərindəki hərbi zəifləmə zamanı, Çin atlarının təlim və hazırlığının aşağı səviyyədə olması İtalyan isjevit missioneri və səfir Matteo Ricci (1552–1610) tərəfindən belə təsvir olunmuşdu:

"Çinlilərin orduda saysız-hesabsız atları var, lakin bu atlar o qədər tənəzzülə uğrayıb və döyüş ruhundan uzaqdır ki, təkcə tatar atlarının kişnəməsi belə onları dağıtmağa yetir, nəticədə döyüşlərdə faktiki olaraq heç bir işə yaramırlar."^[20]

Yapon atlarının çoxu Çin və Koreyadan gətirilmiş atların nəslindəndir və ölkədə Daş dövründən bəri mövcud olan yerli atlarla müəyyən dərəcədə qarışıq cütləşmə baş vermişdir.^[21] Yaponiyada atlara dair qeydlər Jōmon dövrünə qədər gedib çıxa bilər, lakin bu heyvanlar ancaq materikdən atlar gətirildikdən sonra – IV əsrdə – əkinçilikdə və hərbi qarşıdurmalarda rol oynamağa başladılar.^[22] Kojiki və Nihon Shoki kimi qədim mənbələr döyüşdə atların iştirakını qeyd edir.^[23]

İmperiya aristokratiyası arasında bəzi şəxslər at sürmə bacarıqları ilə tanınırdı.^[24] 672–673-cü illərdəki Jinşin müharibəsi, 740-cı ildə Fujiwara no Hirotsugu Üsyanı və 756-cı ildə Fujiwara no Nakamaronun üsyanı kimi döyüşlərdə həlledici rol atlı qüvvələrə məxsus idi.^[25]

Samuraylar əsrlərlə atlı döyüşçü kimi vuruşmuş,^[26] və atlar həm yük daşımaq, həm də müharibədə istifadə üçün saxlanılmışdır.^[27] Samurayların at yəhərlərinə və qoşqularına getdikcə artan dərəcədə bəzək əlavə etmələri bu atların nə qədər qiymətli olduğunu göstərir.^[23]

Samuraylar xüsusilə at belində ox atmaq sənətində mahir idilər. Bu məqsədlə onlar yabusame kimi təlim metodlarından istifadə edirdilər. Yabusame – yapon atlı oxçuluq sənəti – eramızın 530-cu ilində ortaya çıxmış və Minamoto no Yoritomo (1147–1199) dövründə, Kamakura dövründə öz zirvəsinə çatmışdır.^[28] Lakin Sengoku dövründə (1467–1615) Yaponiyada döyüş taktikasında dəyişiklik baş verdi və diqqət atlı oxçulardan çox atlı nizəçilərə yönəldi.

Samuraylar arasında Tokuqava Ieyasu (1543–1616) bacarıqlı bir atlı kimi tanınırdı və bu xüsusiyyət şoqun haqqında məşhur bir hekayənin əsasını təşkil edir. Bir dəfə o və ordusu azğın çayın üzərindən çox dar bir körpü keçməli olur. Hamı onun bu təhlükəli körpüdən necə keçəcəyini gözləyirdi. Ieyasu atından düşdü, onu əlindən tutaraq körpüdən keçirdi və sonra yenidən atına mindi.^[29] Nikkō şəhərində, Sekiqahara döyüşündə Ieyasu Tokugawanın sürdüyü atın dəfn olunduğu yer daş lövhə ilə işarələnmişdir.^[30]

Meiji dövründən əvvəl Yaponiyada atlar əsasən yalnız müharibə və yük daşıma məqsədilə istifadə olunurdu. Ümumi qayda olaraq, samuray olmayanlar və qadınlar yəhərdə at sürmürdülər, çünki bu, yalnız samuraylara məxsus sayılırdı. Bununla belə, Tomoe Gozen bu qaydanın istisnası idi.^[31] Meiji dövründə qadınların və samuray olmayanların at belində təsvir olunması Yapon incəsənətində yenilikçi sayılırdı.

1958-ci ildən etibarən Yasukuni ziyarətgahında qoyulmuş at heykəli, Yaponiyanın hərbi əməliyyatlarındakı atların töhfəsini anır.^[32] Adətən bu heykəlin önünə açıq və dolu su butulkaları qoyulur. Yaponiyanın digər şəhərlərində də atlara həsr olunmuş ictimai xatirələr mövcuddur, məsələn, Kyotodakı Nogi Ziyarətgahı.^[33]

Koreya atı, Şərqi Asiya cinsləri arasında ən kiçik olanıdır, lakin ölçüsünə baxmayaraq olduqca güclü və dözümlüdür.^[34]

Koreyada atlı müharibənin ən qədim qeydləri qədim Qojoseon krallığı dövrünə aiddir. Şimali köçəri tayfalar və Yemaek xalqının təsiri ilə Koreyada döyüş taktikasına atlı döyüşçülər daxil edilmişdir və bu təsirin başlanğıcı eramızdan əvvəl III əsrə gedib çıxır. Təqribən eramızdan əvvəl I əsrə qədər Buyeo kimi qədim krallıqların da artıq atlı döyüşçüləri var idi.^[35]

Koreyanın Üç Krallığından biri olan Qoguryeonun atlı ordusu “Gaemamusa” (개마무사, 鎧馬武士) adlanırdı. Goguryeo hökmdarı Qvanggaeto tez-tez Baekje, Qaya konfederasiyası, Buyeo Krallığına və yapon quldurlarına qarşı hücumlara atlı ordusuna rəhbərlik edərək çıxırdı.^[36]

XII əsrdə Jürçenlər Goryeo-Jürçen sərhədlərini pozmağa başladılar və nəticədə Goryeoya hücum etdilər. Bu hücumdan sonra Koreya generalı Yun Kvan Goryeo ordusunun yetərli atlı qüvvəyə malik olmadığını dərk etdi və bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün ordu islahatlarına başladı. O, yaxşı təlim keçmiş atlı birləşmələrdən ibarət peşəkar ordu formalaşdırdı.

1107-ci ildə Jürçenlər məğlub edildi və general Yun Kvan qarşısında təslim oldular. Bu qələbəni qeyd etmək üçün general Yun Kvan Goryeo ilə Jürçen sərhədlərinin şimal-şərqində “Doğubuk 9 Sŏng” (동북 9성, 東北 九城) – yəni 9 qala tikdirdi.

Ardıcıl Çin sülalələri tarix boyunca müxtəlif vaxtlarda köçəri qonşuları ilə atlı döyüşlərdə qarşılaşıblar və çox vaxt onların atlı manevrlərinə qarşı zəiflik nümayiş etdiriblər. Bu səbəbdən yüksək hərəkət qabiliyyətinə malik və əsasən at belində döyüşən düşmənə qarşı mübarizə üçün Çində dəfələrlə islahatlar həyata keçirilmişdir.

Belə mühüm islahatlardan biri Çin mənbələrində dəqiq şəkildə qeyd olunmuşdur: Çjao knyazı Vulin (e.ə. 340 – 395), Bahar və Payız dövründə “胡服骑射” prinsipi ilə tanınan dəyişiklikləri tətbiq etdi – bu, Hu köçərilərinin geyimini geyinmək və at belindən ox atmaq demək idi.^[37] Bu reform, köçəri atlı qüvvələrə qarşı döyüş effektivliyini xeyli artırmışdı.

Çin imperiyalarının sərhədlərində yerləşən köçəri tayfalar müharibədə atlardan çox effektiv istifadə edirdilər və bu da Çinlilərin atlı taktikalara tədricən uyğunlaşmasına səbəb olmuşdur.^[38]

Çin tarixçisi, şairi və siyasətçisi Song Qi (宋祁, 998–1061) bu vəziyyəti belə izah edirdi:

"Şimal və qərbdəki düşmənlərimizin Çinlə müqayisədə üstün olmasının səbəbi onların çoxlu atlara sahib olması və adamlarının at sürməyə alışmasıdır; bu, onların gücüdür. Çin isə az atlara malikdir və insanları at sürməyə vərdiş etməmişdir; bu isə Çinin zəifliyidir... Saray daim öz zəifliyi ilə düşmənin gücünə qarşı durmağa çalışır, nəticədə hər döyüşü uduzuruq... Bu vəziyyətə çarə axtaranlar sadəcə ordu sayını artırmağı təklif edirlər ki, düşməni sayla məğlub etsinlər. Onlar anlamırlar ki, atlar olmadan, effektiv hərbi güc formalaşdırmaq mümkün deyil."^[39]

1. ↑ Amerika Təbiət Tarixi Muzeyi (AMNH): "Atlar və müharibə." Arxiv surəti 3 mart 2016 tarixindən Wayback Machine saytında
2. ↑ Avstraliya Atçılıq Federasiyası: Dressaj izahı. Arxiv surəti 13 dekabr 2019 tarixindən Wayback Machine saytında
3. ↑ Nicolle, Orta əsrlər müharibə mənbə kitabı: Xristian Avropası və qonşuları, s. 91–94.
4. ↑ ^{1 2} Graff, David Andrew. (2002). Orta əsr Çin müharibələri, 300–900, s. 22., səh. 22, Google Books-da
5. ↑ "LINE Lüğəti : İngilis-Tay, Çin-ingilis, İngilis-çin lüğəti".
6. ↑ Graff, s. 28., səh. 28, Google Books-da
7. ↑ Ellis, John. (2004). Kavaleriya: Atlı döyüş tarixçəsi, s. 19–20.
8. ↑ Goodrich, s. 100., səh. 100, Google Books-da
9. ↑ Sinor, Denis. "Daxili Asiya tarixində at və otlaq", Oriens Extremus, Cild 19, №1–2 (1972), s. 171–183.
10. ↑ Goodrich, s. 99., səh. 99, Google Books-da
11. ↑ Gilbey, Walter. (1900). Kiçik atlar və döyüş, s. 26., səh. 26, Google Books-da
12. ↑ AMNH: "Atların mənşəyi." Arxiv surəti 3 mart 2016 tarixindən Wayback Machine saytında
13. ↑ ^{1 2} "Çin sənətində atın önəmi". 2008-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-21.
14. ↑ ^{1 2} Graff, s. 42., səh. 42, Google Books-da
15. ↑ ^{1 2} Graff, s. 176., səh. 176, Google Books-da
16. ↑ ^{1 2} Graff, s. 228., səh. 228, Google Books-da
17. ↑ Perdue, Peter. (2005). Çin Qərbə doğru irəliləyir, s. 36–52., səh. 36, Google Books-da
18. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; churchview13 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
19. ↑ Perdue, Peter. (2005). Çin Qərbə Doğru İrəliləyir, s. 36–52., səh. 36, Google Books-da
20. ↑ ^{1 2} Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; sinor2 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
21. ↑ Friday, Karl F. (2004). Samuray, Ordu və Erkən Orta Əsrlər Yaponiyasındakı Dövlət, s. 96., səh. 96, Google Books-da
22. ↑ Friday, s. 103., səh. 103, Google Books-da
23. ↑ ^{1 2} Nussbaum, Louis Frédéric və Käthe Roth. (2005). "Atlar", Yaponiya Ensiklopediyası, s. 354–355;, səh. 354, Google Books-da
24. ↑ Titsingh, Isaac. (1834). Yaponiya imperatorlarının illikləri, s. 119, səh. 119, Google Books-da
25. ↑ Friday, Karl F. (1996). Tutulmuş Qılınclar: Yaponiyada Özəl Döyüş Gücünün Yüksəlişi, s. 37 Google Books-da
26. ↑ Turnbull, Stephen R. (2002). Yaponiyada Müharibə 1467–1615, s. 15–20., səh. 15, Google Books-da
27. ↑ Kōdansha. (1993). Yaponiya: İllüstrasiyalı Ensiklopediya, s. 564.
28. ↑ Yapon Atlı Oxçuluq Assosiasiyası: Takeda Atçılıq Məktəbi. Arxiv surəti 14 fevral 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-05-18 at the Wayback Machine
29. ↑ Sidney İnstitutu (NSW, Avstraliya), Tokugawa Ieyasu
30. ↑ Chamberlain, Basil Hall. (1913). Yaponiyada Səyyahlar üçün Bələdçi, s. 200., səh. 200, Google Books-da
31. ↑ Kitagawa, Hiroshi və başq. (1975). Heyke dastanı, s. 519; McCullough, Helen Craig. (1988). Heyke dastanı, s. 291., səh. 291, Google Books-da
32. ↑ "Yasukuni Ziyarətgahı haqqında". yasukuni.or.jp. 2011-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-21.
33. ↑ Nogi jinja: Arxiv surəti 15 yanvar 2021 tarixindən Wayback Machine saytında qoşa atlar təsviri. Arxiv surəti 5 yanvar 2010 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2010-01-05 at the Wayback Machine
34. ↑ Gilbey, s. 27., səh. 27, Google Books-da
35. ↑ Ebrey, 120.
36. ↑ Lee, Peter H. & Wm. Theodore De Bary. "Koreya Ənənəvi Mənbələri", s. 24–26. Columbia University Press, 1997.
37. ↑ "胡服骑射 nə deməkdir, ingilis dilində tərcüməsi və istifadəsi". 2013-12-28 tarixində arxivləşdirilib.
38. ↑ Latourette, Kenneth Scott. (1965). Çinlilər: Onların Tarixi və Mədəniyyəti, s. 144.
39. ↑ Creel, "Çin tarixində atın rolu," Daoizm nədir?, s. 181., səh. 181, Google Books-da