Şərifzadə Ataullah Mehmed Əfəndi (1760, İstanbul – 14 oktyabr 1811, Aydın) — Osmanlı alimi və şeyxülislamı. Atası Mehmed Şərif Əfəndi özü kimi şeyxülislam olmuşdur.[1]
| Ataullah Mehmed Əfəndi | |
|---|---|
| Əvvəlki | Salehzadə Əhməd Əsad Əfəndi |
| Sonrakı | Samanizadə Ömər Hulusi Əfəndi |
| 13 iyul 1807 – 21 iyul 1808 | |
| Əvvəlki | Samanizadə Ömər Hulusi Əfəndi |
| Sonrakı | Ərəbzadə Mehmed Arif Əfəndi |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | İstanbul Osmanlı imperiyası |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | |
| Atası | Mehmed Şərif Əfəndi |
Atasına istinadən "Şərifzadə", axsaqlığı səbəbilə isə "Topal" ləqəbiylə tanınan Ataullah Əfəndi 1760-cı ildə İstanbulda dünyaya gəlmişdir. Atası Mehmed Şərif Əfəndi I Əbdülhəmid və III Səlim səltənətlərində şeyxülislam olmuşdur. Atasının və ətrafındakı digər alimlərin yanında başlayan təhsilini daha sonra Tokatlı Mustafa Əfəndidən tamamlayaraq gənc yaşda müdərris oldu. Qısa zamanda yüksələrək 1782-ci ildə Qalata, 1792-ci ildə Məkkə qazılığına təyin edildi. 2 il sonra İstanbul qazılığına və naqibüləşraflığa yüksəldi. 1801-ci ildə payə olaraq aldığı Rumeli başqazılığı vəzifəsində yalnız 1804-cü ildə fəaliyyətə başlaya bildi. Siyasi vəziyyətin gərgin olduğu bu illərdə köklü bir ailəyə mənsub olması, mükəmməl təhsil alması və mühafizəkar yönümlü olması səbəb göstərilərək Sultan Səlim tərəfindən şeyxülislamlığa gətirildi (14 noyabr 1806). Bu ilk şeyxülislamlığı dönəmində baş verən siyasi hadisələrin mərkəzində yer aldı. Sultan Səlimin taxtdan endirilməsi və ardından Sultan Mustafanın cülusunda söz sahibi olmuş, Kösə Musa Paşa ilə birlikdə üsyançı birliklərlə müzakirələr aparmışdır. Bu hərəkətləri isə sonrakı illərdə tənqid olunmasına səbəb olmuşdur. Bu əsnada Qabaqçı Mustafa Paşanın tərəfdarı olan müdərris Seyyida Əfəndi kimi bəzi müxalifləri onu Sultan Səlim tərəfdarı olaarq göstərmiş, bu səbəblə 13 iyul 1807-ci ildə vəzifədən alınmışdır. Yerinə Ömər Hulusi Əfəndi təyin edilsə də, üsyançıların təzyiqi səbəbilə bir gün sonra vəzifəsinə geri qaytarılmışdır.[2]
Ataulah Əfəndi bu ikinci şeyxülislamlığı dönəmində dövlətin ən nüfuzlu şəxslərindən biri oldu, hətta üst səviyyədəki vəzifələrə təyinatlarda söz sahibi oldu. O əsnada Ruscuq bölgəsindən ordu toplayıb İstanbula gələn Ələmdar Mustafa Paşa üsyançıların və şeyxülislamın özbaşınalıqlarından bezən Sultan Mustafaya, üsyançıların başçısı Qabaqçı Mustafanı aradan qaldırmağı və şeyxülislamı vəzifədən uzaqlaşdırmağı məsləhət gördü. İstanbula daxil olduqdan sonra Qabaqçı Mustafa Paşanı zərərsizləşdirən Ələmdar Mustafa Paşa 21 iyul 1807-ci ildə Ataullah Əfəndini vəzifədən aldı və Sultan Səlimin devrilməsində iştirak edən üləmaları sürgün etdi. Ataullah Əfəndi isə bir müddət şəxsi mülkündə yaşadıqdan sonra 31 iyul 1808-ci ildə indiki Bolqarıstan ərazisinə sürgün edildi. 1810-cu ildə isə Aydına köçürüldü və 14 oktyabr 1811-ci ildə burada vəfat etdi.
- Şânîzâde, Târih, II, 66–69.
- Devhatü’l-meşâyih, s. 120.
- Sicill-i Osmânî, III, 479.
- Osmanlı Müellifleri, I, 377.
- Danişmend, Kronoloji, IV, 85–87.
- Karal, Osmanlı Tarihi, V, 81–84.