Mahmudcan Deyləmi (fars. محمود جان دیلمی, ö. 1515-1516) — Deyləmi tayfasından olan dövlət xadimi olub, həm Ağqoyunlu, həm də Səfəvilər dövlətində yüksək vəzifələr tutmuşdur.
| Mahmudcan Deyləmi | |
|---|---|
| Şərəfəddin Mahmudcan Deyləmi Qəzvini | |
Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətində vəzir | |
| 1502 – 1507 | |
| Əvvəlki | Əmir Zəkəriyya (ortaq vəzir) |
| Sonrakı | Nəcmi Sani |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 15-ci əsr (dəqiq məlum deyil) |
| Doğum yeri | Qəzvin |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
| Dini | Şiə İslam |
Mahmudcan Qəzvin şəhərindən olub və İran-İraq və Gilan bölgələrinin Deyləmi tayfasına mənsubdur.[1][2] Karyerasının əvvəlində Mahmudcan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Xəlil (1478) dövründə İran-İraq və Fars əyalətlərinin maliyyə işlərinin inzibatçısı kimi çalışıb.[3]Onun bu vəzifəyə təyin edilməsi barədə Həsən bəy Rumlu “Əhsən ət-təvarix” əsərində yazır:[4]
Sultan Xəlil səltənət taxtına əyləşdikdə Fars hakimliyini öz oğlu Əmirzadə Əlvəndə tapşırdı. Qalan vilayətləri isə bundan öncə Şirazın hökumət işlərini icra edən Bəkir bəy Mosullunun iqtidar əlinə tapşırdı və Fars vəzirliyini Şah Şərəfəddin Mahmudcan Deyləmiyə lütf etdi.
Sultan Xəlilin qardaşı və varisi Yaqub bəyin (1478–1490) dövründə güclü hərbi hakim və maliyyə naziri Qazı İsa Səvəci öz dostlarını və qohumlarını yüksək vəzifələrə təyin edərkən, Mahmudcan da onun qayını kimi vəzir (maliyyə rəisi) və müşrif (şura müfəttişi) vəzifələrinə təyin olundu. Mahmudcanın oğlu, Qazı İsanın qardaşı oğlu Nəcməddin Məsud Səvəci isə sarayın katibi (pərvanəçi) təyin edildi.[5] Dönəmin məşhur dövlət xadimi və yazıçısı Əlişir Nəvai Mahmudcanı Yaqubun əsas fiqurlarından biri kimi qeyd etmişdir.[6] Mahmudcan həmçinin Qazi Hüseyn Maybudi tərəfindən yazılmış, Ağqoyunlu və Teymuri hökmdarlarına ünvanlanan məktublar toplusu olan Münşəətdə də adı çəkilən şəxslərdəndir[7]
Mahmudcan, Qazi İsanın qardaşı Şeyx Əli Səvəci ilə birlikdə cənub şəhəri olan Şirazda vergidən azad edilən əraziləri yoxlayarkən, Sultan Yaqub ağır xəstələndi və 1490-cı il dekabrın 24-də Qarabağ ərazisində vəfat etdi.[8] Onun ölümündən sonra Ağqoyunlu dövlətində taxt uğrunda mübarizələr başlandı. Bu proses dövlətin tənəzzülünə səbəb oldu.[9] Şiraz hakimi Şeyx Əlini həbs etdirərək paytaxt Təbrizə göndərdi, burada ona işgəncə verildi. Yaqubun ölümündən dörd gün sonra Qazi İsa tutuldu və edam edildi. Nəcməddin Məsud qısa müddətlik qaça bilsə də, çox keçmədən o da yaxalanaraq edam olundu.[8] Mahmudcan isə Qəzvinə qaçaraq yoldaşlarının taleyindən xilas oldu.[6] Bu dövrdə o, müxtəlif dövlət vəzifələrində xidmət göstərmişdir. Ağqoyunlu şahzadəsi Rüstəm bəy Bayandur 1492-ci ilin mayında Təbrizi ələ keçirdikdən sonra Mahmudcan onun maliyyə işləri üzrə rəhbəri kimi xidmətə çağırıldı.[10][6]
1497-ci ildə, Rustəm bəy əksər tərəfdarları onu tərk etdikdən sonra çox keçmədən Osmanlı imperiyasından hərbi yardım alan əmisi oğlu Gödək Əhməd tərəfindən devrilərək öldürüldü.[11] 1499-cu ildə isə Mahmudcan yenidən Ağqoyunlu hökmdarı, Sultan Xəlilin oğlu Əlvənd bəyin xidmətinə çağırıldı. Əlvənd bəy Bayandur və Mosullu tayfa başçılarının dəstəyi ilə Təbrizi ələ keçirmişdi. Mənbələrdə Mahmudcanın Əlvənd bəyin dövründə yüksək vəzifəli idarəçi kimi fəaliyyət göstərdiyi qeyd olunur.[6][12][13]
1502-ci ildə Səfəvi hökmdarı I İsmayıl onu keçmiş Ağqoyunlu məmuru Əmir Zəkəriyya ilə birlikdə vəzir vəzifəsinə təyin etdi.[6][14] Rumlu yazır:[15]
Həmin il İsgəndər şanlı xaqan, Məlik Mahmudcan1649 Deyləmi Qəzvinini vəzirlikdə Əmir Zəkəriyya Keçəçiyə şərik etdi.
Tezliklə Mahmudcanın əvvəlki həmkarı İdris Bitlisi onunla əlaqə saxlayaraq, aralarında narazılıq yaranmış I İsmayılla barışıq əldə olunmasında vasitəçilik etməsini xahiş etdi.[6] 1507-ci ildə isə dövlət aparatında aparılan genişmiqyaslı islahat çərçivəsində Mahmudcan və Əmir Zəkəriyya vəzirlikdən uzaqlaşdırıldı. Onların yerinə Nəcmi Sani yeni vəzir təyin edildi.[6]
Mahmudcan Deyləminin vəfat yeri və səbəbi barədə mənbələrdə məlumat yoxdur. Onun vəfat etdiyi tarix barədə isə yenə Həsən bəy Rumlu “Əhsən ət-Təvarix” əsərində məlumat vermişdir. O yazır:[16]
Qəzvin əsilzadələrindən olan Məlik Nəcməddin Mahmudcan Deyləmi bir müddət Yaqub padşahın vəziri olmuşdu. Daha sonra İsgəndər şanlı xaqanın vəziri oldu. Bu il (hicri 920, miladi 1515-1516-cı il) o, dünyadan köçdü
- ↑ Woods, 1999. səh. 127
- ↑ Dunietz, 2015. səh. 125
- ↑ Dunietz, 2015. səh. 125–126
- ↑ Rumlu, 2017. səh. 303
- ↑ Markiewicz, 2019. səh. 58
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Dunietz, 2015. səh. 126
- ↑ Dunietz, 2015. səh. 8, 114
- ↑ 1 2 Markiewicz, 2019. səh. 59
- ↑ Langaroodi, Negahban, 2008
- ↑ Woods, 1999. səh. 155
- ↑ Woods, 1999. səh. 157–158
- ↑ Mitchell, 2009. səh. 29
- ↑ Woods, 1999. səh. 161
- ↑ Cavanşir, 2007. səh. 164
- ↑ Rumlu, 2017. səh. 387
- ↑ Rumlu, 2017. səh. 428
- Dunietz, Alexandra. The Cosmic Perils of Qadi Ḥusayn Maybudī in Fifteenth-Century Iran. Brill. 2015. ISBN 978-9004302310.
- Markiewicz, Christopher. The Crisis of Kingship in Late Medieval Islam: Persian Emigres and the Making of Ottoman Sovereignty. Cambridge University Press. 2019.
- Minorsky, Vladimir. "The Aq-qoyunlu and Land Reforms". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 17 (3). 1955: 449–462. doi:10.1017/S0041977X00112376. JSTOR 609589.
- Mitchell, Colin P. The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric. I.B.Tauris. 2009. 1–304. ISBN 978-0857715883.
- Woods, John E. The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire (Revised and Expanded). University of Utah Press. 1999. ISBN 978-0874805659.
- Rumlu, Həsən bəy. Əhsənüt-təvarix (az.). Bakı: Uzanlar. 2017. ISBN 978-605-030-641-5.
- Langaroodi, Reza Rezazadeh; Negahban, Farzin. Āq-qūyūnlū. Encyclopaedia Islamica. Brill Online. 2008.
- Cavanşir, Babək. İRAN’DAKİ TÜRK BOYLARI ve BOY MENSUBU KİŞİLER (SAFEVÎ DÖNEMİ – I. ŞAH TAHMASB HÂKİMİYETİNİN SONUNA KADAR / 1576) (türk). İstanbul: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı. 2005.