Şəcərəyi-tərakimə

Əbülqazi Bahadır xan 1603-cü ildə Ürgəncdə anadan olmuş, Xivə xanı və türk tarixinin tanınmış müəlliflərindən biri olmuşdur. Gənc yaşlarından siyasi çəkişmələrə qatılmış, atasının ölümündən sonra Buxaraya sığınmış, daha sonra isə Səfəvi sarayında – İsfahanda – on il yaşamışdır. Burada türk tarixinin ərəb və fars mənbələrini öyrənmiş, sonradan "Şəcərəyi-tərakimə" əsərini qələmə almışdır. 1643-cü ildə Xivə xanı olmuş və 21 il hakimiyyətdə qalmışdır. Hökmdarlığı dövründə xüsusilə türkmən tayfaları ilə münasibətlərdə ciddi qarşıdurmalar yaşamışdır. 1663-cü ildə vəfat etmişdir.^[3]

Əbülqazi Bahadır xanın iki əhəmiyyətli əsəri var. Bunlardan biri “Şəcərəyi - Türk”, digəri isə “Şəcərəyi-Tərakimə”dir.^[4]

Əbülqazi Bahadır xan tərəfindən 1659–1660-cı illərdə qələmə alınmış “Şəcərəyi- tərakimə” adlı əsər müəllifin tarixi-fəlsəfi dünyagörüşünü əks etdirən mühüm mənbələrdən biri hesab olunur.^[5] Əsərin məzmununu formalaşdıran əsas qaynaqlar türkmən tayfaları arasında dolaşan şifahi rəvayətlər, bəzi din və tayfa başçılarının əlində qorunan şəcərə sənədləri, eləcə də yazılı tarixi mənbələrdir. Əbülqazinin bu baxımdan xüsusilə Rəşidəddin Fəzlullah Həmədaninin “Cəmi ət-təvarix” əsərində yer alan Oğuznamə mətnindən istifadə etdiyi araşdırmaçılar tərəfindən xüsusi qeyd olunur.^[6]

Əbülqazi Bahadır xanın müəllifi olduğu “Şəcərəyi-tərakimə” adlı əsərin məzmunu əsasən üç hissəyə bölünür:^[7]

1. Qurani motivli məlumatlar – Adəm peyğəmbər haqqında əfsanələr və insanlığın mənşəyi ilə bağlı dini mənbələrə söykənən məlumatlar;

1. Türkmən epik ənənələrinə əsaslanan məlumatlar – Oğuz xanın və onun nəslinin hekayətləri, xüsusilə Oğuznamə motivləri;

1. Şifahi xalq yaddaşından gələn etnoqrafik məlumatlar – türklərin və türkmən tayfalarının mənşəyi, bölgüsü, yerləşməsi, eləcə də tamğa, onqon və digər qədim simvollar haqqında məlumatlar.^[8]

Əfsanəyə görə, insan nəslinin başlanğıcı Adəmdən başlayır və Nuh peyğəmbərə qədər davam edir. Nuh Tufanından sonra üç oğlu – Ham, Sam və Yafəs yer üzünə yayılırlar. Ham Hindistana, Sam İrana, Yafəs isə İdil (Volqa) və Yayık (Ural) çayları sahəsinə göndərilir. Yafəsin səkkiz oğlu olur: Türk, Xəzər, Səqlab, Rus, Minq, Çin, Kəməri və Tarix. Ölümündən əvvəl Yafəs Türkü öz varisi elan edir.^[7]

“Şəcərəyi-tərakimə”yə görə, Oğuz xanın altı oğlu olmuşdur. Hər bir oğlu birinci arvadından dörd, digər arvadlarından isə bir neçə oğul sahibi olur. Beləliklə, Oğuz xanın birinci arvadlarından olan nəvələrindən 24 əsas Oğuz tayfası yaranır. Bu tayfalar “aymaq” adlanan sosial birliklərin başçıları sayılır. İkinci arvadlardan doğulan oğullar isə bu əsas tayfalara birləşən alt tayfaların başlanğıcını qoyur.^[7]

İki aimak birləşərək yüzlük adlanır. Yüzlüklər isə öz növbəsində iki böyük qrupa bölünür: Bozoxlar (böyük tayfalar) və Üçoxlar (kiçik tayfalar). Hər bir qrup 12 yüzlükdən ibarət olmuşdur və hər yüzlük iki aymaqdan təşkil olunurdu. Beləliklə, qədim türkmənlər Bozox və Üçox olmaqla iki əsas hissəyə bölünürdü.^[9]

“Şəcərəyi-tərakimə”də qeyd olunan 24 Oğuz türkmən tayfası

Bozoxlar (Böyük oxlar) – Gün xan nəslindən:

• Qayı (Osmanlı və Cəndərilər sülaləsi)^[10]

• Bayat (Qacarlar, Dulkədirlilər, Füzuli)

• Alkaevli

• Qaraevli

• Yazır

• Döger

• Dodurğa

• Yaparlı

• Əfşar (Əfşarilər, Zəngilər)

• Qızıq

• Bəydili (Xarəzmşahlar)

• Qarğın

Üçoxlar (Göy xan, Dağ xan, Dəniz xanın nəslindən)

• Bayandur (Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu sülaləsi)

• Peçeneqlər

• Çuvaldur (Qazaxlar)^[11]

• Çəpni

• Salur (Qazi Burhanəddin, Salqurlular, Qaramanlılar)

• Ayrımlar

• Alayuntlu

• Yüreğir (Ramazanoğulları)

• İğdır ^[12]

• Büğdüz

• Yıva (Qaraqoyunlular, Oğuz Yabğu dövləti)

• Qınıq (Səlcuqilər sülaləsi)^[13]

Oğuz xanın ikinci arvadlarından olan nəvələrinin törətdiyi tayfalar

Bu alt tayfalar əsasən aşağıdakılardır:

Kənə, Günə, Türbətli, Gireyli, Soltanlı, Oxlu, Göklü, Qırğız, Suçlu, Xorasanlı, Yurçu, Camçı, Turumçı, Qumi, Sorxi, Qurcuk, Saracıq, Qaracıq, Təkin, Qazıqurt, Lələ, Mərdəşüy, Sayır və s.

Qədim və orta əsr türkmənlərinə aid digər tayfa birlikləri

Əsərdə həmçinin Oğuz xanın ordusunda mühüm vəzifə daşıyan, ona yaxın olan və türkmən adlandırılan bəzi tayfalar da qeyd edilir:^[14]

• Kəngərilər

• Qıpçaqlar

• Qarluqlar

• Xələc tayfası

Şəcərəyi-tərakimə əsərinin əvvəlində “səbəbi-tə’lif” (yazılma səbəbi) bölməsi yer alır. Bu bölmədə əsərin yazılma məqsədi belə izah olunur: Türkmən bəyləri və şeyxləri bir gün Əbülqazi xana müraciət edərək yeni bir tarix yazmasını rica etmişlər. Bildirmişlər ki, əllərində bir çox Oğuznamə var, lakin bunların heç biri bir-biri ilə uyğun gəlmir. Yeni bir tarix yazılarsa, daha faydalı olar. Əbülqazinin cavabı isə belə olmuşdur: “Bizdən əvvəl də tarix yazanlar olub, lakin onlar öz hünər və ustalıqlarını göstərmək üçün ərəb və fars sözləri işlədib, türkcə qafiyəli cümlələr qurublar. Biz bunların heç birini etmədik. Bu kitabı kim oxusa və ya dinləsə, asanlıqla anlayar. Türklərə türkcə danışmaq lazımdır.” Bu bölməni “Adəm əleyhissəlamın zikri” adlı hissə izləyir. Bu hissədə Qara xanın oğlu Oğuzun dünyaya gəlişinə qədər olan hadisələr təsvir olunur.^[15]

Bu hissəni “Oğuz xanın dünyaya gəlişi” bölməsi izləyir. Bundan sonra aşağıdakı bölmələr ardıcıllıqla verilir:^[16]

• Oğuz xanın hökmdar olması
• Onun Turan və Hindistana yürüşü
• İran, Şam və Misirə yürüşləri
• Vətənə dönərək toy və şənlik təşkil etməsi
• Böyük oğlu Gün xanın taxta çıxması
• Oğullarının və nəvələrinin adları
• Gün xanın qardaşlarına və övladlarına ərazilər verməsi
• On iki yüzlük və on iki aymaq anlayışları
• Oğuz xanın nəvələrinin adlarının mənaları və damğaları
• Oğuz elində tətbiq olunan qanunlar
• Gün xanın böyük oğlu Qayının xan olması
• Oğuzların yurdları və orada neçə il hökm sürdükləri
• Duylı Qayının qardaşı İrkinin padşah olması və oğlu Tumanın doğulması
• Tumanın oğlu, Yavlının ad alması və sonradan Qanlı Yavlı adını alması
• Tumanın xan olması
• Qanlı Yavlının xan olması
• Mur Yavının xan olması
• Onun oğlu Qara xanın taxta çıxması
• Buğra xanın oğlu Qozı Təginin xan olması
• Qozı Təginin oğlu Ərsalanın xan olması
• Buğra xanın böyük oğlu İl Təgin və onun oğlu Osmanın xan olması
• İl Təginin oğlu İsli və onun oğlu Şibanın xan olması
• Şibanın oğlu Buranın xan olması
• Əlinin xan olması
• Oğuz elinin Əli xana qarşı çıxması, Şah Məlikin öldürülməsi və Qara xanın taxta çıxaraq dörd tərəfə səfərlərə getməsi
• Tuğurmuşun oğlu Tuğrulun xan olması
• Tuğurmuşun kiçik oğlu Ərsalanın xan olması
• Ərsalanın oğlu Sərəngin xan olması
• Salur Ögürcük Alpın əcdadlarının və onların qardaşlarının övladları haqqında
• Türkmən elinə daxil olan ərazilər haqqında
• Oğuz elində hakimiyyətə gəlmiş qadın bəylər haqqında.

Əsərin ilk dövrlərdə yalnız beş nüsxəsinin mövcud olduğu qəbul edilmişdir. Lakin rus şərqşünas A. Kononovun apardığı araşdırmalar nəticəsində iki yeni nüsxə də üzə çıxarılmış və beləliklə, mövcud nüsxələrin ümumi sayı yeddiyə çatdırılmışdır. Türk Dil Qurumu tərəfindən 1937-ci ildə nəşr olunan Leninqrad (digər adı ilə Nuri İşan) nüsxəsinin girişində o zamana qədər məlum olan əlyazmalar haqqında ətraflı məlumat verilmişdir.^[17]

Əldə olan məlumatlara əsasən, Əbülqazinin həyatda olduğu dövrdə yazılmış ilk nüsxə Daşkənd Ümumi Kitabxanasında aşkar olunmuş və uzun müddət bu nüsxənin tək olduğu güman edilmişdir. Sonralar Aşqabad kitabxanasında iki yeni nüsxə aşkar olunmuşdur ki, bunlardan biri 1900, digəri isə 1903-cü ilə aiddir. Hər iki əlyazma daha sonrakı dövrlərdə köçürülmüş variantlardır və məzmun baxımından Daşkənd nüsxəsi ilə fərqlənirlər. Bu əlyazmaların hər ikisi məşhur türkoloq professor Aleksandr Samoyloviç tərəfindən tapılmışdır. Tədqiqatçı həmin nüsxələrdən birini "Xocalı Molla nüsxəsi", digərini isə "Nuri İşan nüsxəsi" adlandırmışdır. Samoyloviç "Xocalı Molla" nüsxəsinin mətninə bir sıra əfsanəvi elementlərin əlavə olunduğunu qeyd etmiş və bu səbəblə onu təhrif edilmiş mətn kimi qiymətləndirmişdir. "Nuri İşan" nüsxəsi isə Leninqrad nüsxəsi adı ilə tanınmış və Samoyloviç tərəfindən SSRİ Elmlər Akademiyasına təqdim edilmişdir. Həmin nüsxənin eynisi Türk Dil Qurumu tərəfindən 1937-ci ildə çap olunmuşdur.^[17]

A. Kononov, “Şəcərəyi- tərakimə” əsəri üzərində apardığı elmi tədqiqatda bütün məlum əlyazma nüsxələri haqqında geniş və sistemli məlumat vermişdir. Hazırda əsərin yeddi nüsxəsinin mövcud olduğu qəbul olunur.^[18]

Kononovun təqdim etdiyi məlumatlara əsasən:^[18]

• T (Daşkənd nüsxəsi): Özbəkistan Elmlər Akademiyasının Şərq Əlyazmaları İnstitutunda, Semyonovun rəhbərliyi ilə tərtib olunmuş kataloqun birinci cildində, 171-ci nömrə ilə qeydə alınmışdır. Bu nüsxə haqqında ilkin məlumat Kal kataloqunda verilmişdir. Nüsxənin sonunda qeyd edildiyinə görə, 1071-ci (1661-ci) hicri ili tarixində istinsah edilmişdir. Əlyazma bir kitab daxilində 65a–106a vərəqləri arasında yer alır və 15x20 sm ölçüsündədir. Məzmun baxımından digər nüsxələrə nisbətən ən tam və orijinala yaxın variant kimi qiymətləndirilir. Hazırda həmin nüsxənin surəti Rusiya Elmlər Akademiyası Şərq Elmləri İnstitutunun D-109 nömrəli fondunda saxlanılır.^[18]
• L (Leninqrad nüsxəsi): Kononovun verdiyi məlumata görə, bu nüsxə əvvəllər Tumaniskiyə məxsus olmuşdur. Tumaniskinin 1920-ci ildə vəfatından sonra əlyazma Asiya Muzeyinə təhvil verilmiş və hal-hazırda Rusiya Elmlər Akademiyası Şərq Elmləri İnstitutunun A-895 nömrəli arxivində qorunmaqdadır. Bu nüsxənin bir surəti Türk Dil Qurumuna göndərilmiş və 1937-ci ildə nəşr edilmişdir. Mavi kağıza Orta Asya nəstəliqi ilə yazılmış bu nüsxə 18x11.5 ölçüsündədir və Enstitü 555 nömrəsində qeydiyyatdadır. Orta Asya nəstəliqi ilə ağ kağız üzərinə qara mürəkkəblə yazılmış gözəl bir tələbə dəftərinə oxşayır. İstinsah tarixi 1347 (=1928-1929) olaraq göstərilmişdir. İstinsah edən şəxsin adı məlum deyil. Bu əlyazma Daşkənd (T) və Aşqabad (A) nüsxələrinə yaxındır və fərqlilik göstərmir. Digər əlyazmalarla ölçüsü eynidir.^[18]

“Şəcərəyi-tərakimə” üzərində ilk tədqiqat Tumanskiy tərəfindən aparılmışdır.^[19] Əsərin rus dilinə tərcüməsindən ibarət olan bu tədqiqat «Родословная Тюркмен» adı ilə 1897-ci ildə Aşqabadda nəşr olunmuşdur.

Bu əsər üzərində aparılmış digər mühüm tədqiqat isə A. N. Kononova aiddir. «Родословная тюркмен. Сочинение Абул-гази» adlı bu iş 1958-ci ildə nəşr olunmuşdur.^[20] Tədqiqat aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: Giriş, Rusca tərcümə, tərcüməyə dair qeydlər, şəxslər, yerlər və tayfa adlarının göstəricisi, əsərin dili, fonetika (səs bilgisi), morfologiya (formalar), sintaksis (cümlə quruluşu). İstinadlar (biblioqrafiya) bölməsi isə iki hissədən ibarətdir: rusca mənbələr və digər mənbələr. Mətn hissəsində yeddi fərqli nüsxəyə əsaslanaraq müqayisəli mətn tərtib edilmişdir. Kononovun bu tədqiqatı bir çox baxımdan yetkin və elmi cəhətdən yüksək səviyyəli hesab edilir. Xüsusilə, mətni hazırlayarkən bütün mövcud nüsxələrdən istifadə etməsi, həmin nüsxələrin yazı xüsusiyyətləri barədə aydın təsəvvür yaratmış və mətnin tamlığını təmin etmişdir. Qeydlər hissəsində əsasən şəxs və yer adları üzərində dayanılmış, digər sözlərə ayrıca izah verilməmişdir. Tədqiqatın yeganə çatışmazlığı, transliterasiyalı mətnin və indeksin yer almamasıdır.^[21]

Kononovun hazırladığı müqayisəli mətnin tərcüməsini isə Məhərrəm Ergin həyata keçirmişdir. Bu tərcümə “(Şəcərəyi-tərakimə) Türklərin Soy Kütüyü” adı ilə “Tərcüman 1001 Temel Eser ” nəşriyyat seriyasında çap olunmuşdur. Məhərrəm Ergin bu tərcüməsində orijinal Çağatayca mətndən çox uzaqlaşmadan, öz ifadəsi ilə desək, “müəllifin üslubuna çox toxunmadan” mətnin tərcüməsini təqdim etmişdir. Kitabın arxa hissəsində isə Kononovun hazırladığı ərəb əlifbası ilə müqayisəli mətn yer alır.^[22]

• Əbülqazi Bahadır xan

• Gulomov, Y. Xorazmning sugʻorilishi tarixi (History of Irrigation in Khwarazm) (özbək). Toshkent. 1959.
• Findley, Carter Vaughn. The Turks in World History. Oxford University Press. 2005.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü (türk). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. 1977. səh. 134.
• Tumanovich, O. Туркменистан и туркмены (Turkmenistan and Turkmens) (rus). Turkmen State Publishing House. 1926.
• Ebulgazi Bahadır Han. Zuhal Kargı Ölmez (redaktor). Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara. 1996. ISBN 975-7172-09-X.

• Golden, Peter B. Oghuz. Brill. 2020.

• Golden, Peter; Bosworth, C. Edmund. ḠOZZ // Encyclopaedia Iranica, Vol. XI, Fasc. 2. 2002. 184–187.
• E. G. Ambros, P. A. Andrews, Ç. Balım, L. Bazin, J. Cler, P. B. Golden, A. Gökalp, B. Flemming, G. Hazai, A. T. Karamustafa, S. Kleinmichel, P. Zieme, E. J. Zürcher. Turks // Encyclopaedia of Islam, Digital Edition.