İvan Pulyuy

İvan Pulyuy 2 fevral 1845-ci ildə Qrimaylov qəsəbəsində (indiki Ternopol vilayətinin Çortkov rayonu, o dövrdə isə Avstriya-Macarıstan imperiyasının Qaliçina və Vladimiriya krallığı) yaxşı təhsilli və varlı torpaq sahibi Pavel Pulyuy və həyat yoldaşı Kseniya (qızlıqda Burştinska) ailəsində yunan-katolik ailəsində anadan olmuşdur. 1861–1865-ci illərdə Pavel Pulyuy Qrimaylovun burqomistri olmuşdur.

İbtidai təhsilini Qrimaylovda başa vurduqdan sonra Ternopol Klassik Gimnaziyasına daxil olmuşdur.^[7] Orada Aleksandr və Vladimir Barvinski qardaşları ilə birgə ukraynalı gənclərin gizli "Qromada" cəmiyyətinin həmtəsisçisi və fəal üzvü olmuşdur.^[8][9] O dövrdə bu cəmiyyətlər Qaliçinada geniş yayılmış, Dnepr bölgəsindəki "Qromada"ların təcrübəsini mənimsəmişdi. Ternopol "Qromada" sinfi həftədə üç dəfə nahardan sonra tematik iclaslarda toplaşırdı: çərşənbə (tarix), şənbə (ədəbiyyat) və bazar (şeir oxuma və tanrının kəlamının oxunması). Gimnaziya gənclərinə Taras Şevçenkonun poeziyası böyük təsir göstərmişdi.^[10]

1865-ci ildə gimnaziyanı bitirdikdən sonra Pulyuy artıq formalaşmış bir şəxsiyyət, öz həyat məqsədini dəqiq bilən və buna nail olmaq üçün nə etməli olduğunu anlayan bir vətənpərvər idi. Hələ təhsilinin birinci ilində olan dövrdə belə gimnaziyalar olmasa da, ukraynalı gimnaziyalar üçün həndəsə dərsliyini ukrayn dilinə tərcümə etmişdi. Eyni il, 1865-ci ildə İvan Pulyuy Vyanada yerləşən Yunan-Katolik İlahiyyat Seminariyasına daxil olmuş, burada təhsili ilə yanaşı mənəvi ədəbiyyatı ukrayn dilinə tərcümə etməklə məşğul olmuş və bu məqsədlə 1869-cu ildə Vyanada Panteleymon Kuliş ilə ilk dəfə görüşmüşdü. Panteleymon Kuliş və İvan Nençuy-Levitski ilə birgə Müqəddəs Kitabı ukrayn dilinə tərcümə etmişdir. 1868-ci ildə digər ukraynalı tələbə-hromadaçılarla birlikdə Vyanada qanuni "Siç" tələbə cəmiyyətini təsis etmişdir. Bu cəmiyyətin fəaliyyəti sonradan İvan Franko tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.

Hələ ilahiyyat seminariyasının ikinci ilində Pulyuy Vyana Universitetində riyaziyyat, fizika və astronomiya mühazirələrinə qatılmağa başlamış və universitetin əsas riyaziyyat kurslarından imtahanlar verməyə başlamışdır. Seminariyadakı son təhsil ilində riyaziyyatdan 7 imtahan verdi və hamısından "əla" qiymət almışdır. Bu elmlər onu o qədər valeh etmişdi ki, o, keşiş kimi təyinat almaqdan imtina edərək Vyana Universitetinin fəlsəfə fakültəsinə daxil olmağa qərar vermişdir. Təhsili 1869–1872-ci illərdə davam etmiş, 1872–1874-cü illərdə isə professor fon Lyanqın fizika laboratoriyasında tədqiqatçı kimi çalışdı. 1874-cü ildə Vyana Elmlər Akademiyasının "Xəbərlər" jurnalında daxili havanın sürtünməsinin temperaturdan asılılığını araşdıran ilk iki məqaləsini dərc etdirmişdi.

1874–1875-ci illərdə Fiume şəhərindəki Hərbi-Dəniz Akademiyasında fizika, mexanika və riyaziyyat dərsləri vermişdir. Orada istiliyin mexaniki ekvivalentini ölçmək üçün cihaz konstruksiya etmişdir. Bu cihaz elmi aləmdə geniş tanınmış və 1878-ci ildə Parisdə keçirilən Ümumdünya Sərgisində gümüş medalla təltif olunmuşdur. 1875–1876-cı illərdə Avstriya Təhsil Nazirliyinin təqaüdçüsü kimi Strasburq Universitetində, professor Avqust Kundtun fizika institutunda təhsil almış və çalışmışdır.

1876-cı ildə İvan Pulyuy "Qazların daxili sürtünməsinin temperaturdan asılılığı" mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək Strasburq Universitetində fizika üzrə doktor dərəcəsi almışdır.

Vyanaya qayıdaraq 1876–1883-cü illərdə Vyana Universitetində asistent və privat-dosent kimi çalışmışdır. 1880–1882-ci illərdə "Vyana Elmlər Akademiyasının Xəbərləri" jurnalında Pulyuynun katod şüalarına həsr olunmuş dörd mühüm məqaləsi dərc olunmuş və bu məqalələr fiziklər arasında böyük rezonans doğurmuşdu. Onun katod şüalarını araşdıran monoqrafiyası 1889-cu ildə London Fiziklər Cəmiyyəti tərəfindən ingilis dilinə tərcümə edilərək "Physical Memoirs" seriyasının ayrıca cildi kimi nəşr olunmuşdur. Bu seriyada Britaniya imperiyasıdan kənarda aparılmış ən mühüm fizika tədqiqatlarının nəticələri dərc edilirdi. Pulyuynun apardığı katod şüaları tədqiqatları klassik fizikada iki mühüm kəşfə — rentgen şüaların (1896) və elektronun (1897) kəşfinə yol açmışdır. Pulyuynun XIX əsrin sonu fizikasına mühüm töhfəsinə həsr olunmuş fundamental monoqrafiyada onun adı "Şöhrət Zalında" digər görkəmli klassik fizika alimləri ilə yanaşı qeyd olunur.^[11]

1880-ci illərin əvvəllərində Pulyuy yeni bir sahədə — elektrotexnikada fəal işləməyə başlamışdır. 1881-ci ildə Parisdə keçirilən Ümumdünya Elektrotexnika Sərgisində Pulyuyn konstruksiya etdiyi elektrik cihazları diplomlarla təltif olunmuşdur.

1883-cü ildə Vyanada keçirilən elektrotexnika sərgisindən sonra Pulyuyn ixtiraları böyük maraq doğurmuş və nəticədə Avropada tanınmış Verndl şirkətinin sahibi olan məşhur sahibkar tərəfindən Avstriyanın Ştayr şəhərinə dəvət edilmişdir. Beləliklə, 1883–1884-cü illərdə Pulyuy Ştayrda öz konstruktorluğu olan işıqlandırma lampaları fabrikinin məsləhətçisi və direktoru kimi çalışmış və 1884-cü ilin yayında bu şəhərdə keçirilən elektrotexnika sərgisinin böyük uğur qazanmasını təmin etmişdir. Onun xidmətləri hökumət səviyyəsində də tezliklə tanındı — Avstriya-Macarıstan Təhsil Nazirliyinin dəvəti ilə Pulyuy həmin ilin payızından Praqadakı Alman Ali Texniki Məktəbində eksperimental və texniki fizika professoru vəzifəsini almışdır. Burada fizika ilə yanaşı, elektrotexnika üzrə ayrıca kursun mühazirələrini oxumağa başlamış və Praqa Politexnik Universitetində müvafiq tədqiqatların təşkili üçün sistemli plan hazırlamışdır. 1888–1889-cu tədris ilində Pulyuy politexnikanın rektoru, 1890-cı ildə isə maşınqayırma fakültəsinin dekanı seçilmişdir.

Pulyuy üçün xüsusilə əhəmiyyətli olan 1896-cı ilin əvvəli olmuş, o zaman yeni kəşf edilmiş X-şüalarının təbiətini və xassələrini öyrənən fundamental tədqiqatlar aparmış və nəticələrini 13 fevral 1896 və 5 mart tarixlərində "Vyana Elmlər Akademiyasının Xəbərləri" jurnalında dərc olunan iki məqalədə yayımlamışdır. "X-şüaları" termini Rentgen tərəfindən 1896-cı ilin yanvarında dərc olunmuş ilk məqaləsində təqdim edilmişdi. Pulyuy isə onları "rentgen şüaları" adlandırmışdır. Bu gün müxtəlif dillərdə hər iki termin istifadə olunur: ingilis dilində daha çox "X-rays", alman dilində isə ikinci variant. Rentgenin ilk açıqlamasından cəmi bir ay yarım sonra və onun ikinci məqaləsinin (9 mart 1896-cı il tarixli) ortaya çıxmasından əvvəl Pulyuy prioritet əhəmiyyətli nəticələr əldə etdi: şüaların yaranma yerini və məkanda paylanmasını müəyyənləşdirdi; onların atomları və molekulları ionlaşdırma qabiliyyətini kəşf etmiş, təbiətlərini izah etmişdir. 1881-ci ildə özünün konstruksiya etdiyi borudan istifadə edərək ən yüksək keyfiyyətli şəkillər əldə etmişdi ki, bu da yeni şüaların tibbdə geniş tətbiqinə yol açmışdır. Onun rentgen şüalar ilə çəkilmiş şəkilləri texniki icra baxımından misilsiz idi. 2 fevral 1896-cı ildə Pulyuy çox yüksək keyfiyyətli tam insan (uşaq) orqanizminin ilk şəklini əldə etdi və bu şəkil sonradan məşhur ingilisdilli "The Photogram" jurnalında dərc olunmuşdur. Pulyuyn borusu ilə 3 fevral 1896-cı ildə Amerika qitəsində tibbi məqsədlə ilk uğurlu rentgen şüa şəkli çəkilişi həyata keçirilmişdir.^[12]

Rentgen şüa elminin (rentgenologiyanın) formalaşma tarixi və bu sahədə İ. Pulyuyn rolu "İvan Pulyuy. Həyatı və yaradıcılığı" monoqrafiyasında geniş bölməyə həsr olunmuşdur.^[13] Rentgenin 1901-ci ildə fizika üzrə ilk "Nobel"" mükafatına layiq görülməsindən sonra onun davranışındakı qəribə məqamlara Rentgenin bioqrafları tərəfindən diqqət yetirilmişdir. Xüsusilə, 1923-cü ildə vəfatından əvvəl o, şəxsi arxivini, o cümlədən laboratoriya qeydlərini və yazışmalarını yandırmağı vəsiyyət etmişdir. Buna görə də, onun 8 noyabr 1895-ci ildə təsadüfən naməlum şüalanmanı kəşf etdiyi zaman hansı qaz boşalma borusundan istifadə etdiyi məlum deyil. Öz kəşfi haqqında açıqlamasında hansı konstruktorun borusu ilə işlədiyini dəqiq qeyd etməmiş, yalnız Hittorf, Kruks və Lenard borularının adını çəkmiş, Pulyuydan isə bəhs etməmişdir. Halbuki, o dövrdə Pulyuyn konstruktorluğu olan borular kifayət qədər yayılmışdı və Leypsiqdə sənaye miqyasında istehsal olunurdu. Rentgen və Pulyuy Strasburqda professor Kundtun laboratoriyasında birlikdə çalışdıqları dövrdə şəxsən tanış idilər. Bu kontekstdə Helmut Lindnerin Rentgenin X-şüalarını kəşf etmə yolunun sirli qaldığını iddia etməsi təəccüblü deyil. Əlavə olaraq, Rentgen öz nəşrlərində Pulyuydan heç vaxt bəhs etməmişdir. İvan Pulyuyn fizik kimi elmi üslubunun mühüm xüsusiyyəti çox yüksək, virtuoz səviyyəli eksperimental tədqiqatların və onların dərin nəzəri təhlilinin harmonik birləşməsidir ki, bu, o dövrdə nadir hallarda rast gəlinirdi. Buna görə də o, həm katod, həm də rentgen şüaların təbiətini ilk dəfə izah etmişdir.

1890-cı illərində Pulyuy Çexiyada alternativ cərəyanla işləyən bir çox elektrik stansiyasının layihələndirilməsi və tikintisi layihələrinin rəhbəri kimi mühüm rol oynamışdır. Layihələrin keyfiyyəti və icrası çox yüksək səviyyədə idi və hətta müasir ekoloji tələblərə uyğun gəlirdi.

Pulyuy o dövrdə aktual və yeni olan fizika istiqamətlərində çalışmışdır: Maksvellin molekulyar-kinetik nəzəriyyəsinin proqnozlarının eksperimental yoxlanılması, katod və rentgen şüaların təbiətinin və xassələrinin araşdırılması.

1902-ci ildə o, elektrotexnika kafedrasını təsis etmiş və ona rəhbərlik etmişdir.^[14] 1906-cı ildə Praqadakı Alman Politexnik Universitetində 100 illik yubileyi münasibətilə Pulyuy elmi və pedaqoji fəaliyyətinə görə III dərəcəli "Dəmir tac" ordeni ilə təltif olunmuşdur. O, həmçinin "Frans-Yozef" ordeninin xaçını və 1910-cu ildə Saray Müşaviri yüksək titulu almışdır. 1913-cü ildə Vyana Elektrotexnika Cəmiyyətinin fəxri üzvü seçilmişdir. 1916-cı ildə Pulyuya Avstriya monarxiyasının təhsil naziri vəzifəsi təklif olunmuş, lakin səhhətinə görə bu təklifi rədd etmişdir. Eyni il təqaüdə çıxmışdır.

Pulyuy Praqada (indiki Çexiya, o dövrdə Avstriya-Macarıstanın Bohemiya krallığı) vəfat etmiş və Malvazinki qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.

4 oktyabr 1884-cü ildə İvan Pulyuy Vyana Universitetinin tələbəsi Katerina-Yosifa-Mariya Stojitska (8 sentyabr 1863 – 8 avqust 1945) ilə evlənmişdir. Nikah Vyanada Müqəddəs Böyük Əzabkeş Varvara Yunan-Katolik Kilsəsində bağlanmışdır. Ailədə altı uşaq böyümüşdür. Üç qız və üç oğlan: Natalya (1886-cı il təvəllüdlü) pianoçu olmuş və ukraynalı bəstəkar Vasili Barvinski ilə evlənmişdir; Olqa (1891-ci il təvəllüdlü) və Mariya-Kseniya-Marqarita (1894–1974, Vyana) müəllim olmuşdular; Aleksandr-İvan (1901–1984) və Yuri (Georg, 1906–1987) mühəndislik ixtisası almışdılar, Pavel (1904–1986) isə həkim olmuşdur.

Praqada ukrayndilli məktəblər olmadığına görə Pulyuy yay ayları üçün övladlarına ukrayn dili müəllimləri tuturdu və bu məqsədlə Lvovda nəşr olunan "Dilo" qəzetinə müvafiq elanlar verirdi. Pavel və Yuri atalarının vəfatından sonra Lvovda ukrayndilli gimnaziyada təhsil almışdılar. Böyük oğlu Aleksandr on yeddi yaşında könüllü olaraq Siç Atıcıları sıralarına qoşulmuş və 1920-ci ilə qədər Ukrayna Qaliçiya Ordusunun döyüş əməliyyatlarında iştirak etmişdir. İkinci Dünya müharibəsi zamanı Ukraynada Ukrayna Üsyan Ordusunun şəbəkəsinin qurulmasında iştirak etmiş, müharibədən sonra isə Avstriyada kino sənayesində çalışmışdır.^[15][16]

Ukrayn, alman və ingilis dillərində 50-yə yaxın elmi məqalənin müəllifidir.

1. Strahlende Elektrodenmaterial // Wiener Berichte I.— 1880.— 81.— S.864–923; II.— 1881.— 83.— S.402–420; III. 1881.— 83.— S.693–708; IV.— 1882.— 85.— S.871–881.
2. Strahlendes Elektrodenmaterial und der sogenannte 'Aggregatzustand'— Wien; Verlag Carl Gerold Sohn, 1883.
3. Radiant Elektrode Matter and the so Called Fourth State.— London: Physical Memoirs, 1889.— Vol. l, Pt.2.— P.233–331.
4. Über die Entstehung der Röntgen'schen Strahlen und ihre fotografische Wirkung // Wiener Berichte.— 1896.— Bd. 105.— S. 228–238.
5. Nachtrag zur Abhandlung: Über die Entstehung der Röntgen'schen Strahlen und ihre fotografische Wirkung // Wiener Berichte.— 1896.— Bd. 105.— S. 243–245.
6. Іван Пулюй. Збірник праць / за ред. В. Шендеровського.— Київ, 1996.— 712 с.

Sondan əvvəlki iki nəşr, rentgen şüalarının "X-şüaları" adlandığı ilk, hətta birincilər arasındadır.

Xatirəsinin əbədiləşdirilməsi Ternopol Milli Texniki Universiteti İvan Pulyuyun adını daşıyır və hər il 2 fevralda, Pulyuyn anadan olduğu gün, Pulyuy Elmi Oxumaları günü keçirilir. İvan Pulyuy Muzeyi 2010-cu ilin fevralında, görkəmli həmyerlisinin 165 illik yubileyi münasibətilə Ternopil Milli Texniki Universitetində açılmışdır. Pulyuyun adı Qrimaylovda orta məktəbə, küçəyə və meydanına verilmişdir. 1995-ci ildə Qrimaylov qəsəbəsində onun şərəfinə abidə qoyulmuşdur. Qrimaylov orta məktəbində Pulyuy adına muzey fəaliyyət göstərir. Muzeyin eksponatları arasında onun bir çox əsərlərinin kserokopiyaları, ailə fotoşəkilləri var. İvan Pulyuyn pedaqoji, elmi və tədqiqat fəaliyyəti haqqında çoxlu material toplanmışdır. Hər iki ildən bir Ukrayna Milli Elmlər Akademiyası tətbiqi fizika sahəsində görkəmli işlərə görə İvan Pulyuy adına mükafat verir. Ukrayna Milli Bankı "Ukraynanın görkəmli şəxsiyyətləri" seriyasını davam etdirmiş, 25 yanvar 2010-cu ildə İvan Pavloviç Pulyuya həsr olunmuş 5 qrivna nominal dəyərində xatirə sikkəsini dövriyyəyə buraxmışdır.^[17]

4 noyabr 2014-cü ildə Ternopolda İvan Pulyuyn təsisçisi olduğu Ternopol gizli gənclər cəmiyyəti "Qromada"nın üzvlərinin xatirəsinə barelyef lövhə açılmışdır. Bu lövhə təşkilatın yaranmasının 150 illiyi münasibətilə Listopadova küçəsindəki binanın divarında, keçmişdə qromadaçıların toplaşdığı yerdə quraşdırılmışdır.^[18]

"Kiril və Mefodi Fondu" qeyri-kommersiya xeyriyyə təşkilatı İvan Pulyuy adına Ümumukrayna Təqaüd Proqramını təsis etmişdir.^[19]

İvan Pulyuyun adını daşıyan küçələr və keçidlər Ukraynanın bir çox yaşayış məntəqələrində, o cümlədən Dneprdə (küçə və keçid), Kiyevdə (Türk şəhərciyində Pulyuy küçəsi), Lvovda, Vinnitsada, Ternopolda, İvano-Frankivskdə, Droqobıçda, Brovaridə mövcuddur.^[20])

Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı (IAU) 2004 TY13 kiçik planetinə İvan Pulyuyun adını vermişdir: (226858) Ivanpuluj.^[21]

2022-ci ilin mayında Xmelnitski vilayətinin Qorodok şəhərində Lomonosov küçəsi İvan Pulyuy küçəsi kimi yenidən adlandırılmışdır. 3 fevral 2025-ci ildə İvan Pulyuy Muzeyində alimin anadan olmasının 180 illiyinə həsr olunmuş xüsusi poçt markası və klub zərflərinin xüsusi möhürlənmə mərasimi keçirilmişdir.^[22]

• Брега Г. С., Васильєва Н. Ф. Пулюй Іван Павлович // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К. : Наукова думка, 2012. — Т. 9 : Прил — С. — С. 60. — ISBN 978-966-00-1290-5.
• Мала гірнича енциклопедія : у 3 т. / за ред. В. С. Білецького. — Д. : Донбас, 2007. — Т. 2 : Л — Р. — 670 с. — ISBN 57740-0828-2.
• Іван Пулюй (1845–1918) [Текст] / Р. Миколаєвич // Шляхами Золотого Поділля / Наукове товариство імені Шевченка ; редкол.: Р. Миколаєвич, П. Гайда, М. Кінасевич та ін. — Філядельфія, 1983. — Т. 3 : Тернопільщина і Скалатщина : Регіональний Історично-Мемуарний Збірник. — С. 576–579 : фот.
• Гайда Р. Іван Пулюй та становлення науки про Х-промені / Нац. акад. наук України, Ін-т фізики конденс. систем.— Львів, 1997.— 62 с.
• Гайда Р., Пляцко Р. Іван Пулюй. 1845–1918 : життєписно-бібліографічний нарис / відп. ред. О. Купчинський.— Львів, 1998.— 284 с.— (Визначні діячі НТШ; Вип. 7). Друге видання, уточнене і доповнене: : Іван Пулюй. Життя і творчість.— Львів, 2019.— 220 с.— (Українознавча наукова бібліотека НТШ. Число 50).
• Головач Ю., Пляцко Р., Сварник Г. Петер Пулюй і архів Івана Пулюя // Фізичний збірник НТШ. Т. 10.— 2020.— С. 77–98.
• Збожна О. Учнівські та студентські "Громади"— школа української національної еліти.— Терноіль, 2007.— 232 с.
• Іван Пулюй. Листи (упорядник Ольга Збожна).— Тернопіль, 2007.— 544 с.
• Нагорняк С., Медюх М. Фізико-технічні ідеї Івана Пулюя.— Тернопіль, 1999.— 212 с.
• Небесне світило з найменням Івана Пулюя [Текст] : [міжнарод. астроном. союз назвав малу планету ім’ям вченого-фізика І. Пулюя] / І. Коцюба // Сільський господар плюс Тернопільщина [Текст]. — 2021. — № 23 (9 черв.). — С. 5 : фот.
• Петрик М. Іван Пулюй у вимірі світового науково-технічного прогресу // Вісник Наукового товариства ім. Шевченка.— 2025.— Ч. 71.
• Пиндус Б., Щербак Л. Пулюй Іван Павлович // Тернопільський енциклопедичний словник : у 4 т. / редкол.: Г. Яворський та ін. — Тернопіль : Видавничо-поліграфічний комбінат "Збруч", 2008. — Т. 3 : П — Я. — С. 156–157. — ISBN 978-966-528-279-2.
• Підвальна У., Пляцко Р., Лончина В. Іван Пулюй та відкриття Х-променів // Праці Наукового товариства ім. Шевченка. Медичні науки.— 2021, Т. 64, № 1.— C. 180–190.
• Пляцко Р. Іван Пулюй: Визнання (до 175-річчя від народження) // Вісник Наукового товариства ім. Шевченка.— 2020, № 64.— С. 42–49.
• Пляцко Р. Правдива велич Івана Пулюя // Інтернет-газета "Збруч".— 2025.— 16 січня.
• Самостійність України є ключем для мирного дому Европи [Текст] / І. Пулюй // Сільський господар плюс Тернопільщина. — 2025. — № 7 (19 лют.). — С. 4.
• Світоч української науки: до 170-річчя від дня народження І. Пулюя (1845–1918) // Дати і події, 2015, перше півріччя: календар знамен. дат № 1 (5) / Нац. парлам. б-ка України.— Київ, 2014.— С. 43–48.
• Студинський К. Листування і зв'язки П. Куліша з Іваном Пулюєм // Збірник Філологічної секції НТШ.– Львів, 1930.– Т. 22.– Ч. 2.– С. 3–86.
• Триєдиний феномен Івана Пулюя [Текст] : 2 лют. виповнюється 180 р. із дня народження світоча науки, який народився у селищі Гримайлів на Гусятинщині / О. Герман // Сільський господар плюс Тернопільщина. — 2025. — № 4 (29 січ.). — С. 6 : фот.
• Цегельський Р. Др. Іван Пулюй як науковий дослідник (В десятиліття його смерти) // Збірник Математично-природописно-лікарської секції НТШ.— Львів, 1928.— Т. 27.— С. 1–25.
• Gajda R., Plazko R. Johann Puluj. Rӓtsell des universalen Talents.— Lwiw, 2001.— 264 s.
• L'Annunziata M. F. Radioactivity: Introduction and History, From the Quantum to Quarks.— Elsevier, 2016.— P. 83–88.

• Пулюй Іван Павлович // Україна в міжнародних відносинах. Енциклопедичний словник-довідник. Випуск 6. Біографічна частина: Н–Я / Відп. ред. М. М. Варварцев.— К.: Ін-т історії України НАН України, 2016.— с.134–135.
• R. P. Gaida, Ivan Puluj and the development of the science of X-rays, preprint
• Вебсайт про професора Івана Пулюя
• "Пам'ять, що покривається пилом" Роман Якель
• "У тіні сяйва власного відкриття" Валерій Лазарюк
• Електронний фонд Івана Пулюя
• Онисько Г. Я. Електронний фонд Івана Пулюя в інституційному репозитарії ELARTU [Електронний ресурс] / Г. Я. Онисько, С. О. Дубик // Науково-практичний семінар "Українські репозитарії відритого доступу: проблеми, досвід, перспективи", ТНТУ, 18 листопада 2010р.
• Іван Пулюй: життя в ім'я науки та України: бібліограф. покажч. Текст / укл. Л. Оленич, Г. Онисько.— Т. : Тернопільський національний технічний університет імені Івана Пулюя, 2010.— 84 с.— (Родом з України; вип. 6)
• Лист Національного банку України N 11–311/270–977 від 22.01.2010.
• Огляд документів, наданих НТБ ТНТУ імені Івана Пулюя архівом Віденського Університету (Австрія)
• Вірші-присвяти Іванові Пулюю.
• Іван Пулюй— життя в ім'я науки та України (до 169-ліття від дня народження)
• Меморіальна дошка Івану Пулюю в Києві
• Іван Пулюй— Пантелеймон Куліш. Подвижники нації. / За заг. ред проф. В. Шендеровського.— К.: Рада.— 1997.