İvan Cayya (serb. Иван Ђаја, d. 21 iyul, 1884, Havr – 1 oktyabr, 1957, Belqrad) — serb bioloq, fizioloq və filosof. O, Serbiya Fiziologiya İnstitutunda fiziologiya kafedrasının qurucusu, Belqrad Universitetinin rektoru və Serbiya Elmlər və İncəsənət Akademiyasının üzvü olub.[4] Cayya biologiyanın populyarlaşdırıcısı, hipotermiya sahəsində pioner, həmçinin böyrəküstü vəzlərin termorequlyasiyadakı rolu üzrə tədqiqatlar aparan alim idi.[5][6]
| İvan Cayya | |
|---|---|
| serb. Иван Ђаја | |
 | |
| Doğum tarixi | 21 iyul 1884[2][3][…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1 oktyabr 1957[2][3][…] (73 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahələri | biologiya[1], fiziologiya[1], fəlsəfə[1] |
| İş yeri | |
| Təhsili | |
| Üzvlüyü |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Cayya 21 iyul 1884-cü ildə Fransanın Normandiya bölgəsində yerləşən böyük liman şəhəri olan Havrda anadan olub. Anası, Delfina Depua-Oje (1861–1902), fransız idi və yerli gəmi sahibi ailəsində doğulmuşdu. Atası Bojidar “Boja” Cayya (1850–1914) əvvəlcə dəniz kapitanı, sonralar isə çay nəqliyyatında çalışmışdı. Onlar 1881-ci ildə Havrda evlənmişdilər.[7] İvan onların ilk övladı idi. Fransada yaşadıqları müddətdə onların ikinci övladı Aleksandr (1885–1968) dünyaya gəlib, o sonradan Serbiya Elmlər və İncəsənət Akademiyasında aqronom kimi çalışmışdır. 1890-cı ildə İvanın altı yaşı olanda ailə Belqrada köçmüş, burada atası “Deliqrad” adlı buxar gəmisinin kapitanı olmuşdu. Bu gəmi serb hakimiyyətinin rəsmi diplomatik gəmisi sayılırdı. O, 1907-ci ildə təqaüdə çıxana qədər bu vəzifəni icra etmişdir. Belqradda onların üçüncü övladı olan qızları Olqa (1892–1974) dünyaya gəlmişdir.[7]
Cayya ibtidai və orta təhsilini Belqradda alıb. 1902-ci ildə Belqradın Birinci Gimnaziyasını bitirdikdən sonra Fransaya köçüb, bir il Ruandakı Pyer-Kornel Liseyində təhsil alıb. 1903-cü ildə Sorbonna Universitetinə daxil olub. Burada onun kurs yoldaşlarından və ən yaxın dostlarından biri sonradan “André Maurois” ədəbi təxəllüsü ilə tanınan fransız yazıçısı Emil Erzoq olub. O, burada təbiət elmləri (botanika, fiziologiya və biokimya) üzrə təhsil alıb və məşhur alim Klod Bernarın yetirməsi olan Alber Dastrenin rəhbərliyi altında oxuyub. Cayya 1905-ci ildə buraxılış imtahanlarını verib və 23 iyul 1909-cu ildə “Molyusk və xərçəngkimilərdə qlikozid və karbohidrat fermentlərinin tədqiqi” mövzusunda fiziologiya üzrə dissertasiya müdafiə edərək fəlsəfə doktoru dərəcəsi alıb.[5][8]
Təhsili dövründə müxtəlif işlərdə də çalışıb. 1904-cü ildə Serbiyanın “Politika” gündəlik qəzetinin ən gənc xarici müxbiri olub.[9] O, həmçinin bir müddət Parisdəki Milli Təbiət Tarixi Muzeyində Pol van Tigemlə birlikdə işləyib, daha sonra isə beş il Bretanda yerləşən Roskof Bioloji Stansiyasında fəaliyyət göstərib. 1906-cı ildən etibarən orada İv Delaş və Alber Dastre ilə birgə tədqiqatlara başlayıb və elmi fəaliyyətinə start verib.
- Böyük alim haqqında xatirə, müəllif: Duşan Miliçeviç, jurnal: Blic Online, 10 sentyabr 2010.
- Serbiya Elmlər və İncəsənət Akademiyası: Serb Ədəbi Cəmiyyətinin, Serb Alimlər Cəmiyyətinin və Serb Kral Akademiyasının üzvlərinin bioqrafik lüğəti üçün materiallar (1841–1947), müəlliflər: Lj. Nikiç, G. Žuyoviç, G. Radoyçiç-Kostiç, redaktor: Nikşa Stipçeviç, Belqrad (2007), s. 150.
- Dan Qraf MMC: Bizdə biologiyanın kökləri, müəllif: Draqana Miliçiç, jurnal: Dnevni list „Danas“, redaktor: Goran Brkiç, Belqrad, 28 may 2013.
- Bojo Cayya (1850–1914), müəllif: Đivo Bashiç, jurnal: Morsko prase, 4 sentyabr 2013.
- SEİA (SANU): Serb alimlərinin həyatı və fəaliyyəti, müəllif: Pavle R. Andjus, redaktor: Miloje R. Sariç, Belqrad (2008).
- Serb bioqrafik lüğəti, müəllif: Desanka Kostiç.
- Igic, R. “İvan Cayya (Jan Cayya) haqqında bioqrafik qeydlər – endotermiya və termorequlyasiyaya əhəmiyyətli töhfə vermiş böyük yuqoslav fizioloqu.” FASEB JOURNAL, cild 17, № 5. 9650 Rockville Pike, Bethesda, MD 20814-3998, ABŞ: FEDERATION AMER SOC EXP BIOL, 2003.
- Igić, Rajko. "Oklahomada eşitdiyim hibernasiya və professor İvan Cayya haqqında hekayənin mənə təsiri necə oldu?", Serb Tibb Arxivi, 128.3-4 (2000): s. 141–142.
- Igić, Rajko. "Müharibə və sülh dövründə kiçik ölkədən böyük alimlər", Scripta Medica (Banya Luka), 42.2 (2011): s. 110–115.
- Litseylərin, Ali Məktəbin və Belqrad Universitetinin rektorları 1838–1938, Belqrad Universiteti, Sovremena administratsiya, 1988, Belqrad.
- Tibb ensiklopediyası, cild 4, Zaqreb, 1960.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Đaja, Ivan // Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France Ivan Đaja // BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France Jean Giaja // BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ "Đaja, Ivan". Хорватская энциклопедия. 2022-04-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-22.
- ↑ 1 2 Српска породична енциклопедија. Народна кјнига. 2006. 117. ISBN 978-86-331-2737-0.
- ↑ Mala enciklopedija Prosveta: opšta enciklopedija. Prosveta. 1986. 697. ISBN 978-86-07-00001-2.
- ↑ 1 2 Zdravko Krstanović. "Породица Ђаја — грађани света". Politika-Kulturni. 2019-09-07.
- ↑ Радош Љушић. Енциклопедија српског народа. Завод за уџбенике. 2008. 325–326. ISBN 978-86-17-15732-4.
- ↑ Симо Ц. Ћирковић. Ко је ко у Недићевој Србији 1941-1944: лекисикон личности : слика једне забрањене епохе. Просвета. 2009. 93. ISBN 978-86-07-01889-5.