Rahim.aliakbaroqlu.qasimov

--93.184.230.52 07:00, 23 oktyabr 2019 (UTC)--93.184.230.52 07:00, 23 oktyabr 2019 (UTC)Baron GEN3- 250 CM-DP Radar SistemləriCavabla

Baron Hava Radar Sistemi üçün arxitektura Baron GEN3- 250 CM-DP – Ötürücü zolaqlı İkili Polyarizasiyalı Radar Sisteminə əsaslanır. GEN3 - 250 CM-DP layihəsi Milli Hava Xidməti (NEXRAD) üçün işlənib hazırlanmış Baron tərtibatı İkili Polyarizasiyanın təkmilləşdirilmiş versiyasından istifadə edilir. Tamamilə yeni bir dizayn üzərində qurulmuş Baron GEN3 C-band sistemləri konvektiv və tropikdən tutmuş arktikaya qədər hər meteoroloji mühitdə üstün hava təsbitini təmin edir.

Vahid meteoroloji şəbəkə üçün kritik bir məlumat girişi, hər Baron GEN3 radar sistemi üçün yüksək dəqiqlik və davamlılıq standartlarına uyğun qurulmuşdur. Baron GEN3 radarı fasiləsiz avtomatlaşdırılmış kalibrləmə təmin edir, kadr və texniki xidmət ehtiyaclarını azaldır, habelə dəqiq analiz, əlavə dəyər məhsulları, ədədi və hidroloji modelləşdirmə, qərar verənlər və ictimaiyyət üçün xəbərdarlıq və nümayiş üçün kritik bir məlumat girişi təmin edir. Sənayedə aparıcı dəqiqlik hava şəraitinin pisləşməsi zamanı insan iştirakını azaltmağa kömək edərək, kənd təsərrüfatınının və aviasiyanın meteoroloji məlumatlarla təminatı üçün, təhlükəli atmosfer hadisələri barəsində avtomatlaşdırılmış və real vaxt rejimində daha məlumatlı və effektiv proqnoz və hava xəbərdarlığı verir, uzaqdan izləmə və 24/7 dəstəyi, elmi vizuallaşdırma (görüntüləmə) və İnternetin digər cihazlara yayımlanması təmin edilir və ictimaiyyət üçün xəbərdarlıq və görüntü verir.

Ən yaxşı sinif radar dəstəyi problemləri dərhal həll etmək və hətta uzaqdan düzəltmək üçün sisteminizə qoşula bilər. Bu sistemlərdən ABŞ Milli Hava Xidməti, Federal Aviasiya İdarəsi və Müdafiə Nazirliyi istifadə edir.

Baron GEN3 hava radarının xətti tamamilə yeni dizayndan, yenilikçi uzaqdan zondlama texnologiyalarından ibarətdir.

Ən yüksək gücü 250 kilovatt olan Baron GEN3 C-band Magnetron radarları, qiymət və performans arasında ideal bir tarazlıqdır, hər növ meteoroloji mühit üçün əla dəqiqlik təqdim edir.

Oklaxoma Universiteti ilə eksklüziv bir texnologiya lisenziyası sayəsində Baron GEN3 radarları üstün yer sökülməsini təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur, basma prosesini optimallaşdıran və dinamik şəkildə yerin altındakı mühitə uyğunlaşdıraraq radar məlumatlarına daha dəqiq bir görünüş verir. Bu qabiliyyət dağlar və hündür binalar kimi ərazi problemləri olan yerlər üçün optimaldır.

Əməliyyat istifadəçiləri eyni vaxtda hava şəraitinin daha əhatəli görünüşünü təmin edən yüksək keyfiyyətli reflektiv (əksiklik) və sürət məlumatları alırlar. Baron GEN3 radarları, parçalanmış emal (split-emal) təklif edən yeganə kommersiya sistemidir və məlumatlarının maksimum birmənalı həddən çox olmasına imkan yaradır.

Quraşdırılmış sınaq avadanlığı potensial problemlər baş verərsə şəxsi heyətə avtomatik bildiriş verir. Bu bildirişlər e-poçt və ya mətn mesajı vasitəsilə göndərilə bilər. Bundan əlavə, Baron əməliyyat mərkəzinin meteoroloqları gün ərzində sualları və problemlərin həllini tapmaq imkanı, Uzaqdan Monitorinq Sistemi və 24/7 Dəstək mövcuddur

Baron GEN3 radar məlumatların nümayişi Baron Lynx sistemi vasitəsilə təmin edilir. Bu güclü, çevik ekran, lokal yayımlama, radar məlumatlarının futurecasting, proqnoz model ekranı, RHI radar analizi, brifinqlər təqdimatı, sosial / veb paylaşma və daha çoxu ilə yanaşı mürəkkəb hava nümunələrinin elmi təhlilini aparmağa imkan verir. Lynx, bütün meteoroloji şəbəkəniz üçün güclü bir vizual mərkəz olaraq xidmət edə bilər.

Veb alətləri Baron GEN3 məlumatlarının bir çox digər cihazlara, tətbiqlərdə və ixrac olunan videolardan hər hansı bir ictimai və ya təhlükəsiz veb saytına daxil olmaq üçün asanlıqla paylanmasını təmin edir.

Baron GEN3 radarından görüntülər digər metodlardan istifadə edərək yayıla bilər. Sistem inteqrasiyası məlumatların bütün şəbəkələrdə paylaşılmasına imkan verir. Bundan əlavə, API (Tətbiq Proqramlaşdırma İnterfeysi) inteqrasiyası, radar görüntülərini veb və mobil tətbiqetmələrə də daxil etməyə imkan verir.

Geniş giriş panelləri əsas komponentlərə asanlıqla daxil olmağı təmin edir, profilaktik xidmət və təmir işlərində insan vaxtını azaldır. Ehtiyat hissələri sahədəki bir çox sistem arasında bölüşdürülə bilər ki, bu da xərcləri azaldır və işlək vaxtı artırır.

Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində hidrometeorolji proseslərin və onlarla əlaqədar olan təhlükəli hava-atmosfer hadisələrinin (şimşək, leysan, dolu, sel və daşqınlar və s.) radar müşahidələrinin aparılmasını, qiymətləndirilməsini və dəyərləndirilməsini təmin etmək üçün alınacaq Baron GEN3- 250CM-DP Dopler radarlarının 2(iki) komplekti birinci növbədə Göygöl Radiometeoroloji Stansiyasında və Şamaxı Radiometeoroloji Stansiyasında quraşdırılacaqdır. Sonrakı mərhələlərdə Azərbaycan Respublikasının ərazisinə daxil olan hidrometeorolji prosesləri və onlarla əlaqədar olan təhlükəli hava-atmosfer hadisələrinin Azərbaycanın sərhədlərinin perimetri boyunca sərhədlərindən kənarda ən azı 150-250km məsafədə və Xəzər dənizi uzərində effektiv, davamlı və etibarlı radar müşahidələrinin aparılmasını tam təmin etmək üçün ən azı dörd-beş komplekt Dopler meteoradarlarının alınmasına ehtiyac duyulur.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Milli Hidrometeorologiya Departamentinin Radiometeorologiya, aviameteorologiya və aerologiya mərkəzinin Radiometeoroloji müşahidələrin təşkili şöbəsinin rəisi Rəhim Ələkbər oğlu Qasımov

~Meteoroloji radarlar

Dünyada radiometeorologiyanın nəzəri əsasları 1940-1960-cı illər ərzində qoyulmuş, 1960-cı ildən başlayaraq da radiometeorologiya tətbiqi elm sahələrindən birinə çevrilmişdir.

Meteorolji radarların əsas tezlik diapazonları: X (dalğa uzunluğu 2,5 - 4,0 sm), C (dalğa uzunluğu 4,0 – 8,0 sm) və S (dalğa uzunluğu 8,0 – 15,0 sm). Bunların hər birinin öz üstün cəhətləri vardır. Bu radarların ən ucuzu X-diapazon, ən bahalısı S-diapazon radarlarıdır. S-diapazon radarın qiyməti C-diapazon radarın qiymətindən bir-neçə dəfə baha ola bilir.

Meteoradarın seçilməsi kifayət qədər mürəkkəb və çətin məsələdir. Burada radarın dalğa uzunluğu, təsir dairəsi, ayırdetmə və seleksiya qabiliyyəti, bir və ya iki polyarizasiyalı olması, Doppler effektindən istifadə edilib edilməməsi, güclü proqram təminatının olması, onun etibarlılığı və təyinatının hansı məqsədlər üçün olması əsas tələblərdəndir.

Atmosfer yağıntılarından əksolunmanı artırmaq üçün müasir meteoradarların əksəriyyətində elektromaqnit dalğalarının horizontal polyarlaşmasından istifadə olunur. Bir polyarizasiyalı elektromaqnit dalğalarından istifadə olunan meteoradarlar hidrometeorların klassifikasiyasını təmin edə bilmir. Bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün də ardıcıl impulslu iki polyarizasiyalı (horizontal və vertikal polyarlaşmış) siqnallardan, yəni iki polyarizasiyalı radarlardan istifadə edilir. Meteoradarlardan topa-yağış buludlarında elektrik aktivliyini və turbulentlik zonalarını öyrənmək üçün də istifadə edilir.

İki polyarizasiyalı meteoradarların adi meteoradarlardan üstünlüyü atmosfer yağıntılarının miqdarını və tipini, əsasən də dolunu və yağışı fərqləndirmək, qarışıq fazalı yağıntıları aşkar etmək və yağış yağıntılarının həcmini qiymətləndirmək bacarığının olmasıdır. İki polyarizasiyalı radar həm də müşahidə olunan hidrometeorların formalarını analitik emal etməklə yağıntıların klassifikasiyasını təmin edir. Elektromaqnit dalğalarının horizontal və vertikal tərkibləri arasındakı fazalar fərqinə nəzarət etməklə əngəl törədən əksolunmaların aradan götürülməsinə (ləğv edilməsinə) nail olunur. Əks olunan siqnalların depolyarizasiya dərəcəsinə görə bulud və yağıntılardakı hissəciklərin forması haqqında da mühakimə yürütmək olur. Doppler effekti hesabına səpicilərin hərəkəti əks olunan siqnalların tezliyinin dəyişmısinə səbəb olur. Bulud və yağıntılardan, böyük aerozol hissəciklərindən, süni səpicilərdən əks olunan radiolokasion siqnalların tezliyinin Doppler sürüşməsini və radiolokasion siqnalların spektrinin digər parametrlərini ölçməklə atmosferdə müxtəlif hərəkətlərin strukturunu (külək, turbulentlik, nizamlı vertikal axın) tədqiq etməyə imkan verir. Meteoroloji radarlar vasitəsilə buludlar və buludlar sistemi, buludlardakı şimşək və dolu ocaqları da təyin edilir. Meteoradarlar vasitəsilə alınan meteoroloji məlumatlardan dolu vurmanın qarşısını almaq məqsədilə dolu ocaqlarına fəal təsir məntəqələrinə xidmət etmək üçün, aeroportlara və böyük yaşayış məntəqələrinə qasırğa xəbərdarlığı üçün də istifadə edilir.

1.ABŞ firmaları tərəfindən WSR-57, WSR-74S və WSR-74C seriyalı meteoroloji radiolokatorlar; 1990-cı ildən başlayaraq da qasırğa xəbərdarlığı, aviasiyanın meteoroloji təminatı və yağıntının miqdarını ölçmək üçün öz imkanları və texniki xarakteristikaları baxımından dünyada ən yaxşılardan olan S–diapazonlu WSR 88D (1988-ci ildə istehsal olunmuş Weather Surveillance Radar88 doppler effektli Doppler Hava Müşahidə Radarı) meteoroloji radiolokatorlar şəbəkəsi yaradılmışdır. Baron Services firmasının Baron GEN3-250CM-DP, GEN3-350CM-DP, VHDD-350C və VHDD-1000C innovasion seriyası (Hava Radar Dopler Sistemi) birqat və ikiqat polyarizasiya üçün 250 km, 350 km radiusda meteoroloji vəziyyəti və təhlükəli meteoroloji hadisələri, səhra qum fırtınasını və qasırğa, şimşək, leysan, qar hadisələrini təyin edir. Enterprise Electronics Corporation (EEC) Amerikan kompaniyası dünyada ən yaxşı meteoradarlardan birini istehsal edir. Bu doppler meteoroloji radiolokatoru kommersiya üçündür. Kompaniyanın radar məhsulları X diapazonundan S diapazonuna qədər tezliklərdə və 250 Vatt-dan bir milyondan böyük Vatt-a qədər güclərdə işləyir. Kompaniya dünyanın 85-dən çox ölkəsində 950-dən çox meteoroloji radiolokasiya stansiyası qurmuşdur. Hər birində də məlumatların alınmasının və əngəllərin (maneələrin) aradan qaldırılımasının ən yeni texnologiyalarından istifadə edilmişdir. Kompaniyanın son modeli olan RLS SİDPOL üç qidalanma mənbəyi ilə müdafiə olunmuşdur. EEC-in əsas məhsulu verilənlərin emalının avtomatik sistemi ilə təchiz olunmuş doppler meteoradarlarıdır. Bütün standart sistemlər son texniki yenilikli rəqəmsal resiver və doppler siqnalının güclü prosessorları ilə təchiz olunmuşdur. Bu meteoroloji sistemin ən vacib komponentləridir. Radarlarda eyni vaxtlı ikili polyarizasiya texnologiyasından istifadə edilmişdir.

2.İngiltərədə “Siemens Plassey 45C” radiolokatorundan istifadə edilir. Onun əsas işi subasımını proqnozlaşdırmaq üçün yağıntının miqdarını ölçməkdən və 3 (üç) saat öncədən havanı proqnozlaşdırmaqdan ibarətdir.

3.Almaniyanın (DWD) meteoroloji radiolokatorlarının təyinatı hava hadisələrini müşahidə etməkdən, su və aviasiyanın idarə edilməsi üzrə xidmətləri hidrometeoroloji məlumatlarla təmin etməkdən ibarətdir. Almaniyanın Meteor 735CDP10 – Doppler Weather Radar meteoroloji radiolokatorunun məhsulları istifadə üçün kifayət qədər çoxobrazlıdır. Radiolokatorun bütün məhsulları öz alqoritmləri ilə işləyir. Doluya qarşı mübarizə işlərində radiolokatorun optimal fəaliyyət məsafəsi onun yerləşdiyi yerdən radius üzrə 250-300 km-dir. Radarın təsir radiusu ikili polyarizasiya rejimində 200 km, doppler effektindən istifadə edildikdə isə 100 km-dir.

4.İtaliyada əsas problem katastrofik leysan olduğu üçün, onun diaqnozunda və proqnozlaşdırılmasında “ALENA-SMA” və “EEC-ERİCSSON” markalı meteoroloji radiolokatorlardan istifadə olunur.

5.Fin kompaniyası Vaisala yeni qərarlarla və innovasion konstruksiyalarla C - diapazonlu meteoroloji radiolokatorlar (meteoradarlar) sahəsində aparıcı təminatçı olmuşdur. Yüksək keyfiyyətli və yüksək səmərəli antenna, siqnalların emalı üzrə dünyada ən yaxşı Sigmet prosessoru və İRİS proqram təminatı radarın verilərinin yüksək keyfiyyətinə təminat verir və ən tələbkar sifarişçilər üçün ikiqat polyarizasiyanın ən ciddi tələblərinə uyğun gəlir. Finlandiya istehsalı olan iki polyarizasialı Vaisala WRM200 radarı hidrometeoroloji identifikasya aparır, zəif siqnalları korreksiya edir, yağıntını qiymətləndirir, mürəkkəb hava durumunun monitorinqini həyata keçirir, yağıntını proqnozlaşdırır; siklonun, tufan və qasırğanın hərəkətini izləyir. WRM200 radarı ölçmələrin dəqiqliyi, elektrik enerjisinin az sərfiyyat və texniki xidmətin sadəliyi ilə seçilir.

6.Yaponiyada “Mitsubishi” markalı meteoroloji radiolokatorlar yağıntının xarakteristikalarını ölçmək və dağ çaylarında bəndlərin istismarında subasımını proqnozlaşdırmaq üçün istifadə edilir.

7.Bolqarıstanda “MRL-5”in bazası əsasında Sigmet-Vaisala firmasının İRİS sistemi ilə MRL5-İRİS doppler meteoradarı yaradılaraq istehsal olunur və atmosferin həcmli skanirovkasını avtomatik həyata keçirmək və veriləri (toplanmış məlumatları) arxivləşdirmək imkanlarına malikdir.

8.Rusiyada istehsal olunan MRL-5 radiolokatorları iki dalğa uzunluğunda: 3,2 sm ilə X-diapazonunda və 10 sm ilə S-diapazonunda işləyir. MRL-5 meteoradarı təkcə qasırğa xəbərdarlığı və meteotəminat üçün deyil, həm də leysan və dolunun qarşısını almaq, quraqlıq rayonlarda yağıntının miqdarını artırmaq məqsədilə buludlara fiziki-kimyəvi təsir işlərində və bu təsirlərdən sonra buludluğun halı barəsində məlumatların alınmasında effektiv texniki vasitədir.

Bulud və yağıntıları aşkar etmək ehtimalı 95%-dən az olmamaqla Rusiyanın düzənlik əraziləri üçün “AİS-MRL5”in təsir radiusu: yayda şimşək və dolu yağıntılı topa yağış buludları üçün 250km; leysan və qar yağıntılı topa yağış buludları üçün 100km; yağıntısız güclü topa yağış buludları üçün 50 km; yayda topa yağış buludları üçün 120 km; qışda topa yağış buludları üçün 60 km; yayda çişkin yağış buludları üçün 60 km-ə qədər; qışda çişkin yağış buludları üçün 30 km-ə qədər; istənilən formalı yağıntısız buludlar üçün 20 km-ə qədər. Doluya qarşı mübarizə işlərində radiolokatorun optimal fəaliyyət məsafəsi onun yerləşdiyi yerdən radius üzrə 100 km-dir.

Rusiya Federasiyasında istehsal olunan S-diapazon DMRL-10 dopler meteoroloji radiolokatoru 250 km radiusda və 0-dan 20 km-ə qədər hündürlüklərdə:psevdo-CAPPİ (constant altitude plan-position indicator) tipli müxtəlif hündürlüklərdə müxtəlif meteoroloji verilərin (əksetmə qabiliyyətinin, sürətin, spektrin eninin) paylanmasını görüntüləyir; Küləyin sürətinin vertikal profilini, müşahidə edilən meteoroloji obyektin yuxarı sərhəddinə qədər küləyin istiqamətini və digər dopler məhsullarını hesablayır və görüntüləyir; İstənilən zaman intervalında yağıntının intensivliyini hesablayır və görüntüləyir; Bulud və yağıntıları, təhlükəli meteo hadisələri (dolu, şimşək, leysan, qasırğa və fırtına, küləyin kəskin dəyişməsini və b.) müşahidə edir və təsnifatını aparır; Dolunun və dolu ilə birlikdə baş verən təhlükəli hadisələrin qarşısını almaq məqsədi ilə dolu və digər bulud proseslərinə fəal təsirin aparılması üçün məlumatları emal edir və ötürür; Dolunun qarşısının alınması yolu ilə dolunun və buludluğun digər proseslərinin aktiv şəkildə görüntülənməsi barədə, bir çox təhlükəli hava hadisələri (şimşək, güclü külək, qasırğa, leysan) və yağıntının idarə edilməsi barədə informasiyaları verir; Bulud sisteminin hərəkət istiqamətini və sürətini təyin edir və görüntüləyir; Radiolokasion informasiyaları (RLİ) tələb olunan formatda ötürür.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Milli Hidrometeorologiya Departamentinin Radiometeorologiya, aviameteorologiya və aerologiya mərkəzinin Radiometeoroloji müşahidələrin təşkili şöbəsinin rəisi Rəhim Ələkbər oğlu Qasımov

~Doluya qarşı mübarizə texnologiyaları. Bəşəriyyət bütün zamanlarda doludan müdafiə olunmağa cəhdlər etmişdir. Hələ XIX əsrdə Gürcüstanda və Fransada bunun üçün dolu buludlarına toplardan və moritorlardan atəş açan xidmət yaradılmış və uzun illər fəaliyyət göstərmişdir. Sonrakı dövrlərdə doluya qarşı mübarizə məqsədi ilə müxtəlif texnologiyalar işlənilmiş və istifadə edilmişdir.

1.Tor örtüklü sığınacalar texnologiyası. Kənd təsərrüfatı bitkilərini (üzümlükləri, bağları, gülləri və s.) doludan qorumaq üçün əkin sahələrinin üstünü doluya qarşı mübarizə torları ilə örtmək texnologiyasından çoxdan istifadə edilir. Bunun üçün metal və ya beton dayaqlara bərkidilmiş torla örtülən horizontal (üfüqi) və maili tavanlı sığınacaqlardan istifadə edilir. Maili tavanlı sığınacaqların horizontal tavanlı sığınacaqlardan üstünlüyü ondadır ki, yağan dolu maili tavandan sürüşərək yerə töküldüyü üçün tor örtük yağan dolunun kütləsi nəticəsində ağırlaşmır.

	Əvvəllər metal torlardan istifadə edilirdisə, indi  yüksək möhkəmliyə malik olan, yüngül, çürüməyən və zəhərli olmayan müasir  materiallardan: polietilendən, propilendən, lastikdən istifadə olunur. Onların istifadə müddəti 3 (üç) ildən 8 (səkkiz) ilə qədərdir. Torların gözlərinin ölçüsü 2,5x4 mm-dən 6x11 mm-ə qədər,  bir kvadrat metrinin çəkisi isə 33 qr-dan 70 qr–a qədər  olur. Torun rəngindən asılı olaraq (qara və digər rəngli) torlar 30%-dən 50%-ə qədər kölgə yaradır ki, bu da k/t bitkilərini günəş şüaları vasitəsi ilə yanmalardan qoruyur. 

Doludan mübarizənin bu üsulu çox bahadır və 1 (bir) hektar sahənin qorunması 5-11 min ABŞ dollarına başa gəlir ki, bu da elit və yüksək məhsuldarlığa malik olan k/t bitkilərinin (bağların, üzümlüklərin, güllərin və s.) bir və iki rəqəmli hektarlarının, yəni 100(yüz) ha-dan az sahələrinin qorunmasında özünü doğruldur. Bundan başqa qorunan məhsulun ekoloji təmizliyi problemi yaranır. Belə ki, quşlar üstü torl örtülmüş sığınacağın altına girə bilmədikləri üçün orada həşaratların çoxalması baş verir və bu həşaratlarla mübarizə aparmaq üçün də k/t bitkilərini yüksək dozalı kimyəvi zəhərlərlə işləmək lazım gəlir. İRDİUM torundan daha çox istifadə edilir.

2.Dolu buludlarının kristallaşdırıcı aerozollarla səpilməsi texnologiyaları. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin böyük sahələrini doludan qorumaq üçün artilleriya mərmilərinin, raketlərin, aviasiya və yerüstü generatorların köməyi ilə dolu buludlarına buz əmələ gətirən kristallaşdırıcı reagentləri, aerozolları (AgI, CO2) səpmək yolu ilə aparılan fəal təsir texnologiyasından istifadə edilir. Doluya qarşı mübarizənin elmi əsaslandırılmış bu üsullarından 1956-cı illərdən istifadə edilir.İndiyə qədər fəal təsirin reallaşdırılmasında dolu buludlarının bir-birindən fərqlənən konseptial modellərinə, dolu buludlarının dərk edilməsinə, fəal təsirin fiziki prinsiplərinə, texniki vasitələrə və üsullara görə fərqlənən çoxlu sayda texnologiyalar sınaqdan keçirilmişdir. Dolu buludlarını kristallaşdırıcı reagentlərlə səpmək hesabına doluyaranma prosesinin modifikasiyasını nəzərdə tutan doluya qarşı mübarizənin (DQM-in) ən geniş yayılmış texnologiyaları bunlardır:

2.1.Fəal təsirin aviasiya texnologiyası.

Doluya qarşı mübarizənin aviasiya texnologiyası qaldırıcı hava axınının kristallaşdırıcı reagentlə (AgI) və ya maye propanla və quru buzla səpilməsinə əsaslanır. Bir neçə variantdan istifadə edilir:

- aviasiyanın bortundakı pirotexniki və ya asetonlu generator vasitəsilə buludun aşağı əsasından başlayaraq qaldırıcı axına AgI aerozolu səpilir;

-dolu buludunun təpəsinə uyğun hündürlükdən dozatorların köməyi ilə Agİ-lu pirotexniki şaşkaları və ya CO2 qranulu atılır;

- buludun aşağı əsasına uyğun hündürlukdə “hava-hava ” raketləri atılır.Məsələn, ABŞ-ın Şimali Dakota ştatında sahəsi 26278 km2 olan qorunan ərazidə dolun buludunu səpilməsi səkkiz təyyarə (buludun təpəsi iki germetiklənmiş təyyarə ilə, buludun alt təbəqəsi isə altı təyyarə) vasitəsi ilə həyata keçirilir. Axırıncı illər Kanadada və Argentinada dolunun qarşısını almaq lahiyələrini Weather Modification Incorporated (WMI) firmas həyata keçirir.

Aviasiya texnologiyasının üstünlüyü az məsrəflə çox böyük ərazilərdə doluya qarşı mübarizə işlərinin aparılmasıdır.

Bu texnologiyanın çatışmayan cəhəti odur ki, səpilmə təyyarənin uçuş trayektoriyası boyunca aparıldığı üçün, səbilməsi tələb olunan həcm tam səpilmir. Növbəti səpmə üçün təyyarənin 3-5 dəqiədən sonra növbəti uçuşu tələb olunur və ya bir neçə təyyarədən istifadə edilməsi zərurəti yaranır. Çatışmayan cəhətlərdən biri də, təyyarənin uçuşu üçün meteoroloji şəraitin mürəkkəbliyidir.

Bu texnologiyadan ABŞ-da, Kanadada, Argentinada, Avstriyada, Almaniyada, Yunanıstanda istifadə edilir. Əvvəllər Keniyada və CAR-da istifadə edilmişdir.

2.2.Fəal təsirin artilleriya texnologiyası.

Artilleriya texnologiyasının üstünlüyü ondadır ki, dolu buludunun reagentlə səpilməsi tələb olunan hündürlüyə və buludun lazım olan hissəsinə yüksək dəqiqliklə həyata keçirilir. Artilleriya texnologiyasının çatışmayan cəhətləri:

- dolu buludunun diskret səpilməsi və mərmidən həddən çox istifadə edilməsi zərurətidir. Bu çatışmazlıq 1990-cı illərdən başlayaraq artilleriya texnologiyasının raket texnologiyası ilə əvəz edilməsinə səbəb olmuşdur.

- bir-birindən uzaq məsafədə yerləşən Artilleriya Məntəqələrinin və bu məntəqələrin infrastrukturlarının yaradılması zərurətidir;

- hava məkanında uçuşların sıxlığı böyük olan ərazilərdə doluya qarşı mübarizə işlərinin aparılmasında raket texnologiyasından istifadənin çətin olmasıdır;

- xidmət personalının, işçilərin sayının çox olmasıdır.

Bu texnologiyadan Çində və Monqolustanda istifadə edilir.

Əvvəllər Rusiyada, Azərbaycanda, Ermənistanda, Gürcüstanda, Özbəkistanda, Tacikistanda istifadə edilmişdir.

2.3.Fəal təsirin raket texnologiyası.

Doluya qarşı mübarizənin raket texnologiyası doluya qarşı mübarizə aparan ölkələrin əksəriyyətində istifadə edilir. Bu texnologiya dolu buludunun səpilmə zonasına reagentin dəqiq və operativ çatırılmasını təmin edir. Səpilmənin operativliyi istifadə olunan raketlərin və raketatar qurğuların texniki xarakteristikaları ilə müəyyən edilir.

Raket texnologiyasının çatışmayan cəhətləri:

- bir-birindən uzaq məsafədə yerləşən Raket Məntəqələrinin və bu məntəqələrin infrastrukturlarının yaradılması zərurətidir;

- hava məkanında uçuşların sıxlığı böyük olan ərazilərdə doluya qarşı mübarizə işlərinin aparılmasında raket texnologiyasından istifadənin çətin olmasıdır;

- xidmət personalının, işçilərin sayının çox olmasıdır.

Bu texnologiyadan Rusiyada, Çində, Argentinada, Bolqarıstanda, Ukraynada, Moldovada, Gürcüstanda, Özbəkistanda, Tacikistanda, Serbiyada, Sloveniyada, Makedoniyada, Xorvatiyada, Çernoqoriyada istifadə edilir.

Əvvəllər Macarıstanda, Braziliyada, Azərbaycanda, Ermənistanda və b. istifadə edilmişdir.

2.4.Fəal təsirin yerüstü generator texnologiyası.

Doluya qarşı mübarizənin yerüstü generator texnologiyası asetonlu və ya pirotexniki generatorların köməyi ilə yerüstü atmosferin AgI aerozolunun kristallaşdırıcı hissəcikləri ilə səpilməsinə əsaslanır. Bu generatorlar Qorunan Ərazinin (QƏ) küləyin əsdiyi cinahına qoyuluyr və dolu proseslərinin inkişafa başlamasının proqnozlaşdırıldığı vaxtdan 4(dörd) saat əvvəl məsafədən işə qoşulur..

Yerüstü generator texnologiyası dolu buludlarının kristallaşdırıcı hissəciklərlə məqsədə yönlü səpilməsini təmin etmir və səmərəliliyi azdır. Bundan başqa, yerüstü generator öz ətrafındakı ərazinin AgI ilə həddən artıq çirklənməsinə səbəb olur ki, bu da mikrofloranın məhv olması və qabaqcadan deyilə bilinməyən mutasion proseslərin inkişafı ilə əlaqəli olan ekoloji problemlərin yaranmasına səbəb olur.

Məsələn, Fransanın bir neçə regionunda 55 min km2 qorunan ərazidə illik xərci 110 (yüz on) milyon ABŞ dollar ətrafında olan ANELFA layihəsi həyata keçirilir. Bu texnologiyanın tətbiqi nəticəsində doludan dəyən zərər təxminən 40% azalır. Şvesariya, İtaliya, Kanada, Braziliya və digər ölkələrdə də bu texnologiyanın səmərəliliyi elə bu cür aşağıdır. 1(bir) ha ərazinin qorunmasına çəkilən xərclər 20(iyirmi) ABŞ dolları ətrafındadır.

Bu üsulundan Fransada, Braziliyada, Kanadada, İtaliyada, İspaniyada, Şvesariyada, Macarıstanda, Xorvatiyada və b. istifadə edilir.

2.5.Fəal təsirin kombinasiyalı (raket-artilleria, aviasiya-yerüstü generator və s.) texnologiyası.

Yerüstü generatorla birlikdə aviasiyadan ABŞ-da, Almaniyada, Argentinada istifadə edilir.

3. Fəal təsirin “Akustik top” texnologiyası.

Doluya qarşı mübarizənin “Akustik top” texnologiyası buludda dolunun yaranmasının və böyüməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə xüsusi qurğuların generasiya etdiyi müəyyən gücə və tezliyə malik olan akustik dalğalarla dolu təhlükəli və dolu buludlarına atəş açılmasına əsaslanır.

Bu üsulundan Türkiyədə, Azərbaycanda, İranda, Çində, Hollandiyada və b. dövlətlərdə istifadə edilir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Milli Hidrometeorologiya Departamentinin Radiometeorologiya, aviameteorologiya və aerologiya mərkəzinin Radiometeoroloji müşahidələrin təşkili şöbəsinin rəisi Rəhim Ələkbər oğlu Qasımov

46.228.178.211Azərbaycanda radiometeoroloji müşahidələrin tarixi

Azərbaycanda radiometeoroloji müşahidələr 1967-ci ildən Azərbaycan Respublikasında doluya qarşı mübarizə işlərinin aparılması üzrə Xankəndi Doluya Qarşı Mübarizə üzrə Hərbiləşdirilmiş Dəstənin yaradılması ilə başlanmışdır.

Növbəti illərdə: 1968-ci ildə Şamaxı, 1972-ci ildə Göygöl, 1973-cü ildə Naxçıvan, 1974-cü ildə Füzuli, 1975-ci ildə Qazax-Tovuz, 1980-ci ildə Ağdərə, 1981-ci ildə İsmayıllı, 1982-ci ildə Zəngilan, 1984-cü ildə Tovuz, Şəki və Culfa-Ordubad, 1987-ci ildə Goranboy Doluya Qarşı Mübarizə üzrə Hərbiləşdirilmiş Dəstələri yaradılmış və radiometeoroloji müşahidələr bu dəstələrdəki radar qurğuları vasitələri ilə aparılmışdır.

İlk illərdə hərbi təyinatlı (“DON”, “SON”, “Qrom” və s.) radiolokatorlardan istifadə edilmiş,1970-ci ildən başlayaraq radiometeoroloji müşahidələrin aparılmasında sırf meteoroloji müşahidə təyinatlı bir dalğalı (3,2 sm) “MRL-1” və “MRL-2” tipli, 1977-ci ildən isə iki dalğalı (3,2 sm və 10 sm) “MRL-5” tipli meteoroloji radiolokatorlardan istifadə olunmağa başlanmışdır. Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş 13 (on üç) Doluya Qarşı Mübarizə üzrə Hərbiləşdirilmiş Dəstələrin hamısı “MRL-5” tipli meteoroloji radiolokatorlarla təmin edilmiş və istehsalata tətbiq edilmişdi.

Füzuli, Zəngilan, Ağdərə və Xankəndi Hərbiləşdirilmiş Dəstələrindəki meteoroloji radiolokatorlar Azərbaycanın Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərində qalmışdır. Goranboy Hərbiləşdirilmiş Dəstəsindəki “MRL-5” tipli meteoroloji radiolokator ermənilər tərəfindən bütünlüklə məhv edilmişdir. Ümummilli liderimiz, Azərbaycan Respublikasının mərhum Prezidenti Heydər Əlirza oğlu Əliyevin 23 may 2001-ci il tarixli fərmanı ilə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi və onun tərkibində Milli Hidrometeorologiya Departamenti yaradıldıqdan sonra 2002-ci ildə Ağstafa və Şamaxı, 2011-ci ildə Göygöl, 2012-ci ildə Şəki Radiometeoroloji Stansiyalarındakı MRL-5 tipli meteoroloji radiolokatorlar əsaslı təmir edildikdən, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (“AİS-MRL”) quraşdırılaraq istifadəyə verildikdən sonra radiometeoroloji müşahidələr Ağstafa, Göygöl, Şamaxı və Şəki RMS-larında MRL-5 tipli meteoroloji radiolokatorunun bazasında və müvafiq proqram-texniki kompleksin tətbiqi ilə yaradılmış Avtomatlaşdırılmış İdarəetmə Sisteminin (AİS-MRL) köməyilə aparılır.

Tovuz və İsmayıllı Radiometeoroloji Stansiyalarındakı «MRL-5» tipli meteoroloji radiolokatorlar uzun müddət istismar olunduğu və əsaslı təmir olunmaq üçün ehtiyat hissələri ilə təmin olunmadığı üçün 1995-ci ildən bu radiolokatorların işi dayandırılmışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Heydər oğlu Əliyevin sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında Hidrometeorologiyanın İnkişaf Proqramı"nın icrası ilə əlaqədar Milli Hidrometeorologiya Departamentinin 2019-cu ilin inkişaf layihəsində investisiya olaraq dopler radar qurğularının alınması planlaşdırılmışdır.

Bu məqsədlə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən Milli Hidrometeorologiya Departamentinin “Atmosferdə baş verən hidrometeoroloji proseslərin və onlarla əlaqədar olan təhlükəli hava hadisələrinin radar müşahidəsi sisteminin modernləşdirilməsi”nə dair 2019-cu ildə keçirilmiş açıq tenderdə qalib gələn Amerika Birləşmiş Ştatlarının "Baron" şirkətinin Azərbaycanda "Vahid milli hidrometeoroloji sistemin yaradılması" Proqramı çərçivəsində Baron GEN3-250CM-DP Dopler radarlarının 2(iki) komplekti (ABŞ-ın Milli Hava Xidmətində istifadə olunur) birinci növbədə Şamaxı Radiometeoroloji Stansiyasında və Göygöl Radiometeoroloji Stansiyasında 2019-cu ilin sonunadək quraşdırılacaqdır.

Sonrakı mərhələlərdə Azərbaycan Respublikasının ərazisinə daxil olan hidrometeorolji prosesləri və onlarla əlaqədar olan təhlükəli hava-atmosfer hadisələrinin Azərbaycanın sərhədlərinin perimetri boyunca sərhədlərindən kənarda ən azı 150-250km məsafədə və Xəzər dənizi uzərində radar müşahidələrinin aparılmasını təmin etmək üçün Abşeron rayonu ərazisində, Ağstafa Radiometeoroloji Stansiyasında, Şəki Radiometeoroloji Stansiyasında, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Qarabağlar Radiometeoroloji Stansiyasında və Lənkəran-Masallı zonalarında quraşdırılması nəzərdə tutulmuşdur.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Milli Hidrometeorologiya Departamentinin Radiometeorologiya, aviameteorologiya və aerologiya mərkəzinin Radiometeoroloji müşahidələrin təşkili şöbəsinin rəisi Rəhim Ələkbər oğlu Qasımov tel. iş: 566-62-15; mobil: (051) 757-21-74, (050) 263-82-88.