Elməddin Hacılı
 Vikipediya
|
Xoş gəldiniz, Elməddin Hacılı! |
 Tez-tez soruşulan suallar
|
Salam, Elməddin Hacılı. Tamamilə könüllü istifadəçilərin səyləri ilə yaradılan Vikipediya azad ensiklopediyasının Azərbaycan dilindəki versiyasına xoş gəlmisiniz!
Sınaq məqsədilə etmək üçün qaralama dəftərinizi istifadə edin. Vikipediya beş əsas prinsip üzərinə qurulmuşdur. Fəaliyyətə başlamazdan əvvəl onları oxumanızda fayda var. Mövcud məqalələri etməyə və ya yeni məqalə yaratmağa tərəddüd etməyin, cəsur olun. Siz də Vikipediyada fəaliyyətə başlamaq istəyirsinizsə, edəcəyiniz tək şey yuxarıdakı düyməsinə basmaqdır. Əlavə etdiyiniz məlumatların stil kitabçasına uyğun olmasına diqqət edin. nizin vandalizmdən uzaq olmasına və müəllif hüquqları pozuntusu olmamasına diqqət etməlisiniz!  Məqalələrdə və bunlara köməkçi səhifələrdə (kateqoriyalar, şablonlar və s.) imzanızı və adınızı yazmayın. Əksinə, müzakirə, səsvermə, sual-cavab və s. formada olan yazılarınızın sonuna Əgər hansısa bir məqalə üzərində işləmək istəyirsinizsə, ancaq digər istifadəçilərin müdaxilə etməsini istəmirsinizsə, həmin məqaləyə İstifadəçi səhifənizə istifadəçi qutuları yerləşdirməklə digər istifadəçilərin sizin haqqınızda daha çox məlumat ala bilmələrini təmin edə bilərsiniz. Müəllif hüquqları ilə müdafiə olunan heç bir məlumatı bura əlavə etməməlisiniz! Yüklədiyiniz şəkilləri sizə aid olan qalereyada görə bilərsiniz. Suallarınızı Yardım masasında və ya Facebook/Telegram/Discord qruplarında verə bilərsiniz. Bundan əlavə, müzakirə səhifənizə {{kömək edin}} şablonunu yerləşdirib şablonun sonuna sualınızı qeyd edə bilərsiniz. Təcrübəli istifadəçilər sizə kömək etməkdən məmnun olacaqdır. Hello and welcome to the Azerbaijani Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Azerbaijani skills are not good enough, that’s no problem. We have an embassy where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!
|
 Məqalə adları
| |
 qaydaları
| |
 Vikipediya qaydaları
| |
 Beş əsas prinsip
| |
 Stil kitabçası
| |
 Fayl yüklə
| |
 Müəlliflik hüquqları
| |
 Yeni məqalə yarat
|
--Robert Langdon 16:41, 11 noyabr 2010 (UTC)
Elməddin Hacılı
Vətəndaş Cəmiyyəti Problemlərinin Tədqiqi Mərkəzinin Sədri
Azərbaycanda QHT-lərin yaranmasına tarixi baxış
Müasir dövrümüzdə fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatlarına (QHT-lər) aid xüsusiyyətləri özündə əks etdirən QHT-lərin Azərbaycanda yaranması və fəaliyyət hələ XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu dövrdə QHT-lər dövlətdən asılı olmayan sosial və ictimai sahədə fəaliyyət göstərərək cəmiyyətin həyatında mühüm rollardan birini oynayırdı. Tarixdən bəlli olduğu kimi, bu dövrdə Şimali Azərbaycan çar Rusiyasının əsarəti altında idi. Lakin müstəmləkə zülmünün mövcudluğuna baxmayaraq həmin illərdə Şimali Azərbaycnda milli QHT sistemi yaranıb formalaşa bilmişdir. Tarixi tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, sözügüdən dövrdə ictimai fəaliyyətin xeyriyyəçilik cərəyanı xüsusilə üstünlük təşkil edirdi. Təssüflə qeyd etmək lazımdır ki, tarixi və politoloji ədəbiyyatlarda bu gün də həmin dövrdə mövcud olan ictimai təşkilatlar bir QHT olaraq tədqiq olunmamış olaraq qalır. Bu baxımdan həmin təşklatların bir QHT olaraq günümüzdə öyrənilməsi mühüm elmi əhəmiyyət və aktuallıq kəsb edir. Həmçinin XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərində mövcud olan QHT-lərin yaranması və fəaliyyətinin araşdırılması bu günki QHT-lər üçün də maraqlıdır. Onların təcrübələrindən bəhrələnmək hər bir QHT üçün faydalı, əhəmiyyətli və örnək rolunu oynaya bilər. Tarixdən məlumdur ki, XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəlləri Şimali Azərbaycanda kapitalist münasibətlərinin yaranması və inkişafı dövrdür. Bu dövrdə sosial-iqtisadi, ictimai,mədəni inkişafın kökündə duran əsas amil neft amili idi. 1872-ci ildə iltizam sistemi ləğv edildikdən sonra neft sənayesi sürətlə inkişaf etməyə başladı. Görkəmli Azərbaycan maarifçi-demokrat Həsən bəy Zərdabinin yazdığı kimi “... hər tərəfdən buraya kapital və bilik axmağa başladı və keçmiş inzibati sürgün yerində həyat qaynadı”. Bütün inkişafın mərkəzi isə Bakı idi. Sözügedən dövrdə Azərbaycanda QHT-lərin yaranması və formalaşması əsasən neft sənayesi ilə bağlı idi. Həmin illərdə mövcud olan QHT-lərin böyük əksəriyyəti xeyriyyəçilik istiqamətində fəaliyyət göstərirdi. XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərin Şimali Azərbaycanın ictimai-iqtisadi həyatında baş verən dəyşiliklər burada yeni sosial təbəqənin – sahibkarlar təbəqəsinin formalaşması ilə nəticələndi. Yeni yaranan sahibkarlar təbəqəsi həm müxtəlf təşkliatlarda birləşərək, həm də fərd olaraq ictimai sektotrda fəaliyyət göstərirdilər. H.Z.Tağıyev, Ş.Əsədullayev, M.Muxtarov kimi milli sahibkarlar topladığı kapitalın bir hissəsini xeyriyyə işlərinə, əhalinin maariflənmənsinə, məktəb, teatr, xəstəxana tikintisinə yönəltmişdilər. Onların arasında arasında H.Z.Tağıyevin fəaliyyəti daha çox diqqəti cəlb edir. Azərbaycanda ilk qız məktəbini açılması, Şollar-Bakı su kəmərinin çəkilməsi, ilk teatr binasının, toxuculuq fabrikinin tikilməsi, bir sıra küçə və meydanların salınması məhz H.Z.Tağıyevin adı ildə bağlıdır. 1887-ci il noyabr ayının 5-də o, Bakının 80 nəfərə yaxın sahibkarını bir yerə toplayarq Bakı at-dəmiryolunu çəkmək üçün cəmiyyət yaratmağı təklif etdi. Məlum olduğu kimi, bu təklif real oldu və 1889-cu ildə Bakıda rels üzərində hərəkət edən at qoşqulu nəqliyyat vasitəsi – konka fəaliyyət göstərməyə başladı. Sözügedən dövrdə sahibkarlarla yanaşı bir sıra ictimai xadimlər də müxtəlif təşəbbüslərlər çıxış edir, əhalinin maariflənməsinə səy göstərirdilər. 1894-cü ildə Bakıda C.Vəlibəyov, H. Mahmudbəyov, S.M.Qənizadə, Ə.Axundov, Ə.Cəfərzadənin yaxından iştirakı ilə N.Nərimanov tərəfindən təşkil edilmiş ilik Azərbaycan qiraətxanası ölkənin ictimai-mədəni həyatında mühüm rol oynadı. Qiraətxana azərbaycanlı müəllilərin yardımları, xüsusən pyeslərin tamaşaya qoyulmasından əldə olunan gəlirlər və könüllü ianə, üzvülük haqqları hesabına fəaliyyət göstərirdi. 1905-ci ildən başlamış milli yüksəlişin geniş inkişaf yoluna düşməsi illərində mədəni – maarif işləri xeyli canlandı, müxtəlif ictimai təşkilatlar, cəmiyyətlər yarandı, qəzet və jurnalların fəaliyyəti genişləndi. 1905-ci ilin payızında “Müdafiə və müsəlman kübarları və ziyallılarının ittifaqı” və “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti” təsis olundu. “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin sədri H.Z.Tağıyev, katibi isə Əhməd bəy Ağaoğlu idi. Cəmiyyət öz ətrafında xeyli sayda sahibkarlarla yanaşı görkəmli ictimai xadimləri birləşdirmişdi. Bu təşkilatın fəaliyyəti çoxşaxəli olmuşdur. Bunu aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: sənaye və ticarət Bakısı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən texniki və kommersiya məktəblərinin təşkili və tikintisi; Rusiyada ilkin olaraq Bakıda açılan və Güney Qafqazda yeganə olan müsəlman qız məktəbi, həmin məktəbin nəzninədə müsəlman qadınlar üçün təşkil edilən müəllim kursları; Bakıda “Səadət” məktəbinin tikintisində iştirak; toxuculuq fabirikinin fəhlələri üçün məktəb binasının tikintisi; Mərdəkanda bağçılıq məktəbinin inşa edolməsi; qəzalarda xalq təhsilinin inkişafına qayğı; Rusiyanın və xarici ölkələrin ali məktəblərində təhsil alan tələblərə edilən maddi yardım; İranda maarif müəsissələrinin yaradılmasına göstərilən kömək; kitab və qəzet nəşri, müxtəlif dərslik və ədəbiyyatların çapı; mətbuat orqanları üçün milli kadrların hazırlanmasına edilən maliyyə yardımı; incəsənətin inkişafına göstərilən dəstək; tikinti-abadlıq işləri ( Dağıstanın bəzi kəndlərinə çəkilən su kəmərlərinin tikintisinə yardım, Zəngəzur qəzasında körpünün inşa edilməsi); təbii fəlakətlərdən zərərçəkənlərə yardım edilməsi və s. Birinci Cahan Müharibəsi illərində “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin fəaliyyəti daha da genişlənmişdi. Cəmiyyət qaçqınları və aclıqdan əziyyət çəkən əhaliyə müxtəlif yardımlar edirdi. Cəmiyyət eyni zamanda Nargin adasında əsir saxlanılan türk əsgərləinə də öz köməyini əsirgəmirdi. 1906-cı ildə yaranan və tərkibi əsaən milli sahibkarlardan və görkəmli ictimai xadimlərdən ibarət olan “Nəşri - Maarif” və yenə həmin ildə Azərbaycanın tanınmış ziyallıları tərəfindən əsası qoyulan “Nicat” mədəni – maarif, 1910-cu ildə təşkil olunmuş “Səfa” cəmiyyətləri də əsasən əhalinin maariflənməsi, müxtəlif sosial-mədəni poblemlərin həllinə kömək və digər xeyriyyə işləri ilə məşğul olurdular. “Nicat” Cəmiyyəti Bakı qubernatorunun 1906-cı il avqustun 22-də təsdiq etdiyi nizamnamə əsasında fəaliyyətə başlamışdı. Nizamnamədən məlum olur ki, cəmiyyəti əsas məqsədi müsəlman əhali arasında maarifçilik işinin yaylması, ali, orta və ibtidai təhsil müsissələrində oxuyan müsəlmanlara yardım göstərilməsi, ana dili və ədəbiyyatın inkişafı idi. Bu məqsədlə cəmiyyət müxtəlif kitablar və dərsliklər nəşr edirdi. Cəmiyyətin kitabxanası və digər müsəlman quberniyalarında şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Mətbuat orqanı olan “Nicat” qəzeti İsa bəy Aşurbəylinin redaktorluğu ilə dərc edilirdi. Yuxarıda adları çəkilən ictimai təşkilatları məqsəd və vəzifələrinə, fəaliyyət prinsiplərinə və digər xarakterik xüsusiyyətlərinə görə zəmanəsinin QHT-ləri hesab etmək olar. XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərində QHT-lərin fəaliyyətində diqqəti cəlb edən məsələrdən biri də qadınların ictiami fəaliyyətə daha geniş şəkildə cəlb olunmasıdır. Onlar da bir sıra ictiami təşkilatların və xeyriyyə cəmiyyətlərinin yaradıcısı olmuşlar. Bu haqda 1908-ci il 1 fevral tarixli “Kaspi”qəzeti yazırdı: “Müsəlman qadınları arasında mütərəqqi hərəkat günü-gündən artır. Qabaqcıl müsəlman qızlarından biri, hal-hazırda tələbə, Usubbəyovu həyat yoldaşı öz qüvvəsi və məhəbbəti ilə Yelizavetpol (Gəncə - E.H.) şəhərində müsəlman zıyalı qadın və qızlardan ibarət qadın ittifaqı yaratmışdır ”. Bu təşkilat əsasən müsəlman qadınların maariflənməsiının ehtiyacı olanlara ianə toplanması kimi xeyriyyə vəzifələrini qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Həmin qəzetin 30 oktyabr nömrəsində “oktyabrın 26-da R.X.Qasımovanın mənzilində məşhur müsəlman ictimai xadimi H.B.Məlikovun dul qadını Hənifə xanım Məlikovan sədrliyi ilə ziyalı müsəlman qadınların yığıncağı keçirildiyi” göstərilir. Onlar da əsasən maarifçilik və xeyriyyəçilik vəzifəsini qarşısına məqsəd qoyaraq həmin məqsədi müdafiə edən “Nicat” cəmiyyətinin Bakıda daimi fəaliyyət göstərən qadın şöbəsinə çevrilməsini xahiş edirdilər. Qeyd olunan dövrdə adıları çəkilən ictimai təşkilatlarla yanaşı müxtəlf sosial təbəqələrin maraqlarını müdafiə edən təşkilatlarda yaranmışdı. 1884-cü ildə Bakıda neft sənayesi sahsində fəaliyət göstərən sahibkarların qurultayı keçirildi. Neft sənayeçilərinin qurultayında sahibkarların qarşlıaşdıqları problemlər müzakirə olundu, dövlət qarşısında müxtəlif təkliflər və tələblər irəli surüldü. Qurultayın nəticəsi olaraq “Qurultay Şurası” yaradıld . Yeni yaranan qurumun əsas vəzifəsi neft sənayesi sahəsində fəaliyyət göstərən sahibkarların maraq və mənafelərini, hüquqlarını müdafiə etmək idi. Azərbaycan müəllimlərinin 1906-cı ilin avqust ayında keçrilən qurultayında təhsil sahəsində mövcud olan problemlər müzakirəyə çıxarıldı. Dövlət qarşısında rus-tatar məktəbləridə Azərbaycan-dilinin icbari fənn kimi keçirilməsi, yeni dərs proqramlarının yazılması və tərtibi, yeni dərsliklərin çap edilməsi, müəllimlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması və s. kimi tələblər irəli sürüldü. XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərində QHT-lərin yaranması və əsas fəaliyyət dairəsi, xeyyriyəçilik işləri Bakı şəhərini əhatə etsə də, bölgələrdə də ictimai sahədə aktiv insanlar müxtəlif təşkilatlar təsis edir. Əhalinin müxtəilf problemlərinin həll olunmasında onlara yardım edilməsinə səy göstərir və bu məqsədlə müəyyən tədbirlər həyata keçirirdilər. Gəncəbasar bölgəsində İsmayıl xan Ziyadxanının rəhbərliyi yardılmış “Müdafiə” təşklatının əsas vəzifələrində biri kənd həyatının yaxşılşdırılması, kənddə mədəniyyətin inkişafı, kəndlilərin mülkədarlara verdikləri bəhrə vergisində azad olunması və s. idi. XX əsrin əvvələrində Qarabağda “Hidaəyət” müsəlaman xeyriyyə cəmiyyəti də fəaliyyət göstərirdi. Adında göründüyü kimi bu təşkilat da bölgədə müxtəlif xeyriyyə tədbirləri həyata keçirir, əhalinin müxtəlif problemlərinin həllinə səy göstərirdi. Sonda bir məqamı da qeyd etmə yerinə düşərdi ki, XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərində ictimai sektorda fəaliyyət göstərən bir çox insanlar və təşkilatlar Azərbaycan dövlətçiliyinin bərpasında və Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yaranmasında əsas, fəal rol oynadılar. Beləliklə, XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixində bir tərəfdən müstəmləkə əsarəti, digər tərəfdən cəmiyyətimzin həyatında baş verən sosial-iqtisadi dəyişliklərlə yanaşı milli QHT sektorunun da formalşaması kimi dövrü kimi də xarakteizə etmək olar. Müasir dövrümüzdə həmin illərdə mövcud olan QHT-lərin yaranması və formalaşması prosesinin, onların məqsəd və vəzifələrini, fəaliyyət dairəsinin tədqiqatçılar tərəfindən tərtərəfli araşdırılması və öyrənilməsi aktual olaraq qalır.