İstifadəçi:Sevindiknesiboglu2008/Qaralama-4

Osman Qazinin oğlu Ələddin bəy ilk dəfə erkən Osmanlı mənbələrində, 1333-cü ilə aid olan və özü ilə bağlı olan vəqfnamədə xatırlanır. Bəzi mənbələrdə onun adı Osman oğlu Ərdən Əli və ya sadəcə Əli olaraq qeyd olunur. Rəvayətə görə, Ələddin və Osmanlı bəyliyinin gələcək başçısı olan Orxan Qazi eyni anadan - Şeyx Ədəbalının qızı Rəbia Bala Xatundan doğulmuşlar.^[1]

Ələddin bəyin həyatına dair Osmanlı dövlətinin quruluş dövründəki mənbələrdə çox az məlumat mövcuddur. Hətta, bu məlumatların az olması səbəbiylə tarixçilər arasında Osman Qazinin Ələddin adlı övladının olmaması, bunun xronikaya əsaslanan yazıçıların uydurması olduğu da irəli sürülmüş, ancaq tarixçilər arasında bu fikir qəbul olunmamışdır.^[2]Araşdırmaçı Hüseyn Hüsaməddin Yaşarın Ələddin bəy haqqındakı məqaləsində onun doğum tarixi, heç bir mənbəyə əsaslanmadan 1279-1280 olaraq qeyd edilmişdir.^[2] Anasının kim olduğu tarixçilərin mübahisəli bir mövzusudur. Bir çox mənbələrə görə anası Şeyx Ədəbalının qızı Rəbia Bala Xatundur. Bəzi tarixçilər isə Orxan Qazi ilə eyni anadan doğulduğunu, anasının Malhun Xatun olduğunu irəli sürürlər. Tarixən Ələddin bəyin Orxan Qazinin kiçik, yoxsa böyük qardaşı olması ilə bağlı mübahisələr getmişdir. Əksər mənbələr Orxan Qazini Ələddin bəyin kiçik qardaşı olaraq qeyd edirlər.^[1] Bununla belə, Ələddin bəyin kiçik qardaş olması versiyasını bir çox tarixçi müdafiə etmişdir.^[3] Ələddin bəyin uşaqlıq və gənclik illərinə aid bilinənlər azdır. Digər şahzadələr kimi mükəmməl dərəcədə təhsil aldığı bilinir. Bəzi tarixçilərə görə, babası Ərtoğrul Qazinin ölümünə qədər digər babası Şeyx Ədəbalı və anası Rəbia Bala Xatun ilə birlikdə Biləcikdə vaxt keçirmiş və şəhrin müdafiəsi ilə vəzifələndirilmişdi.^[2] Bir müddət isə Yenişehirdə atası Osman Qazinin yanında qalmışdır.^[1][4]

Şahzadə Ələddin bəy Osmanlı tarixində "paşa" titulunu alan ilk xanədan üzvü idi. Erkən Osmanlı bürokratiyasında ümumi olaraq vəzirlər tərəfindən istifadə olunan bu titul Səlcuqlu Dövlətinin son illərində və erkən Osmanlı dönəmində üləma və şeyxlər tərəfindən istifadə edilirdi.^[2] Osmanlı vəzir və sədrəzəmləri bioqrafiyalarını hazırlayan Osmanzadə Əhməd Taib "Hədiqətül-vüzəra" adlı bioqrafiya əsərində Ələddin Paşanın "paşa" adını almasını belə açıqlamaqdadır: "Türklər arasında böyük oğula "paşa" deyildiyindən Ələddin bəy ordu içində də bu adla anılmışdır".^[5]

Rəvayətə görə, Orxan Qazi Osman bəyin sağlığında bəyliyin ordu komandanı olmuşdur, lakin bu məlumdur ki, Ələddin bəy ən azı bir döyüşdə - Orxan Qazi ilə Bizans imperatoru III Andronik arasında gedən Maltəpə döyüşündə orduya başçılıq etmişdir.^[1]

Araşdırmaçı Hüseyn bəyə görə atası vəfat edəndə şahzadə Ələddin bəy 20 yaşında idi. İlk Osmanlı tarixçiləri Aşıqpaşazadə, Oruc bəy, Nəşri, İbn-i Kamal və digərləri ənənəvi şəkildə qəbul edilən rəvayətlərə görə, bəyliyin yüksək vəzifə sahibləri və Osman Qazinin uşaqları bir qurultay qurmuşdular. Bu qurultayda şahzadə Orxan qardaşı şahzadə Ələddinin başçı olmasını tövsiyə etmiş, ancaq Ələddin bəy bunu qəbul etməyib dövlətin yüksək vəzifə sahiblərinin uyğun gördüyük kimi bəylik taxtına böyük qardaşı Orxan Qazini münasib gördüyünü ifadə etmiş və beləcə, Orxan Qazi taxta keçmişdir.

Orxan Qazinin taxta keçməsi ilə bağlı fərqli fikirlər də irəli sürülmüşdür. 15-16-cı əsrlərə aid salnamələrə görə, 1326-cı ildə atasının ölümündən sonra Ələddin bəy liderlik iddiasında olsa da, Orxan Qazi bəyliyin məclisində ona səs verən əxi başçılar ilə qurduğu ittifaqın sayəsində hakimiyyətə gəlmişdir. Taxt uğrunda çəkişmələrin baş verməməsi üçün Ələddin bununla etiraz etməyərək razılaşdı və qardaşının onun vəziri olmaq təklifini qəbul etdi. Beləcə, Orxan Qazi bəyliyin başçısı, Ələddin bəy isə onun vəziri oldu. Bir müddət Ələddin bəy Qayı boyunun ordusuna başçılıq etdi, lakin sonra təqaüdə çıxdı və Kudra adlı bir ərazidə yerləşən mülkündə həyatına davam etdi.^[4] Tarixçi Hüsam-əl-din əslində, iki qardaşın liderlik üçün rəqib olduğunu və bu faktın Osmanlı tarixi mənbələrində bilərəkdən təhrif edildiyini irəli sürdü, çünki tarixçilər İbn Təğribirdi və İbn Həcər atasının yerinə Ərdən Əlinin, yəni Ələddin bəyin keçdiyini qeyd edirdilər.^[1]

Taxta Şahzadə Orxanın keçməsi ilə bağlı fərqli fikirlər də önə sürülmüşdür. Osman Qazinin oğlu Ələddin bəyin atasının ölümündən sonra qısa müddət də olsa bəyliyin başçılığını etdiyi fikrini irəli sürən və buna istinad edərək onun Osmanlı imperiyasının ikinci padşahı olduğunu yazan tarixçilər olmuşdur.^[2] Bizanslı tarixçi Laonikos Halkokondiles istinadsız qeyd edir ki, atasının ölümündən sonra Orxan Qazi Uludağa çəkilir və sonra yanına əsgər toplayaraq qardaşını ordu gücü ilə məğlub edir.

Ələddin bəyin inzibati fəaliyyəti hərbi təşkilatla bağlı idi. Rəvayətlərə görə, Ələddin bəy bir müddət vəzir və baş komandan vəzifələrində çalışmışdır. Onun baş komandan və vəzir olduğu 1333-cü ilə aid olan vəqfnamədə də qeyd edilmişdir. Ordu komandanlığı dövründə Ələddin bəy Osmanlı əsgərini döyüşdə qırmızı papaq geyən digər Anadolu bəyliklərinin əsgərlərindən fərqləndirmək üçün əsgərlərə ağ keçə papaq təqdim etdiyi iddia edilir. İlk dəfə olaraq Ələddin bəy Çandarlı Qara Xəlil Paşa ilə birlikdə Osmanlı ordusunda "Yaya" daimi piyada qoşununun yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etmişdir. Sonrakı müəlliflər onun həm ilk dəfə divanın təşkilində, həm də ilk dəfə Osmanlı sikkələrinin zərb edilməsində olan rolunu vurğulayırlar.^[1][4]

Osmanlı tarixçisi Mehmed Rəşid (1670-1735) Osman Qazioğlu Ələddin bəyin 1333-cü ildə Biqa qalasında vəfat etdiyini və Bursada Orxan Qazinin türbəsində dəfn edildiyini qeyd etmişdir. Nişancı və Beliqi kimi sonrakı müəlliflərin onun ölüm şəraiti ilə bağlı müxtəlif ifadələri inandırıcı olmamışdır.^[1]

Ələddin Paşa Bursanın Kükürdlü məhəlləsində bir təkkə və iki məscid tikdirmişdir. Lakin bu təkkə və məscidlərin onun tərəfindən yox, Hacıkəmaləddin oğlu Ələddin Paşa tərəfindən tikildiyi versiyaları da müdafiə edilir.^[1][4]

Rəvayətə görə, Osmanlı bəyliyinin ilk vəziri Osman Qazinin oğlu Ələddin Paşa olmuşdur. Lakin İsmail Haqqı Uzunçarşılıya görə erkən Osmanlı tarixçiləri Hacı Kəmaləddinin oğlu Ələddin Paşa ilə Osman Qazinin kiçik oğlu Ələddin bəyi qarışdırmışlar.^[6] H. Hüsaməddin hesab edirdi ki, Osman Qazinin oğlunun şəxsiyyəti vəzir Ələddinlə birləşdirilib və ya qarışdırılıb, belə ki, Osmanın oğlu Ələddin sərkərdə olub, lakin heç vaxt vəzir olmayıb.^[7] 1323-cü il Asporça xatunun vəqfnaməsində vəzir Ələddin Hacı Kəmaləddinin oğlu kimi qeyd olunduğu üçün o, Osman Qazinin oğlu ola bilməzdi.^[6] Tarixçi E. Alderson qeyd edirdi ki, Osman Qazinin oğlu Ələddinlə eyni dövrdə yaşamış vəzir Ələddini qarışdırmaq olmaz.^[8]

Orxan Qazinin anası olduğu iddia edilən Şeyx Ədəbalinin qızı Malhun Xatun Orxan Qazinin 1324-cü il tarixli vəqf sənədində Ömər bəyin bir qızı kimi qeyd olunur.^[7] Bundan əlavə, hətta Osman Qazinin həqiqətən də Ələddin adlı bir oğlu olduğuna inanan müasir tarixçilər onun anasının Osman Qazinin başqa həyat yoldaşı olan Rəbia Bala Xatun olduğunu bildirirlər.^[8]

Son zamanlar tarixçilər arasında belə bir fikir yaranmışdır ki, Osmanlı imperiyasının yaranmasının ilk əsrlərinə aid rəvayət mənbələrində qeyd olunan bütün hadisələr və inasnlar müstəsna olaraq əfsanəvi xarakter daşıyır. Bu versiyaya görə Osman Qazioğlu Ələddin uydurma personajdır.^[9][10][11] Osmanlı araşdırmaçısı Kolin İmberə görə, Ələddin Paşa Osman Qazi əfsanəsinin yalnız bir hissəsidir və Osman Qazinin belə bir oğlu olduğuna dair heç bir dəlil yoxdur. İmber qeyd edir ki, Osmanın Orxan olmayan oğlunun adı ilk dəfə yalnız XVI əsr tarixçisi Oruc bəy tərəfindən və eyni dövrə aid olan "Osmanlı səltənətinin anonim salnaməsi"ndə çəkilir. Onlar bu əhvalatı 1422-1423-cü ildə yazılmış Yaxşı Fəqihin (Orxanın tabeliyində olan imamın oğlu) hələ qorunmamış salnaməsindən də götürmüşlər. Lakin bütün bu erkən salnamələr Osmanın ikinci oğlu Əli Paşa barəsində idi.^[12] “Osman Qazioğlu Ələddin” əhvalatı ilk dəfə Oruc bəylə eyni əhvalatı nəql edən Aşıqpaşazadənin salnaməsində qeyd olunmuşdur. Kolin göstərmişdir ki, Əli Paşa hekayəsi salnamələrə gec daxil edilmişdi.^[13]

1. ↑ ^{1 2 3 4 5 6 7 8} Sakaoğlu, 2015, səh. 713. (#cite_web_url)
2. ↑ ^{1 2 3 4 5} "Dərvişliyi səltənətə dəyişən bir şahzadə: Osman Qazinin oğlu Ələddin bəy" (PDF). www.bursa.bel.tr (türk). 27 oktyabr 2020. 31 oktyabr 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 28 may 2023.
3. ↑ Kinross, 1999, səh. 40. (#cite_web_url)
4. ↑ ^{1 2 3 4} Özcan, 1989. (#cite_web_url)
5. ↑ Osmanzadə Əhməd Taib, "Hədiqətül-vüzəra", İstanbul, səh. 6 (Osmanlı türkcəsində). (#cite_web_url)
6. ↑ ^{1 2} Uzunçarşılı, 1988. (#cite_web_url)
7. ↑ ^{1 2} Stern, 1986. (#cite_web_url)
8. ↑ ^{1 2} Alderson, 1956, səh. 163—164. (#cite_web_url)
9. ↑ Imber, 1987. (#cite_web_url)
10. ↑ Imber, 1993. (#cite_web_url)
11. ↑ Sabev, 2002. (#cite_web_url)
12. ↑ Imber, 1993, səh. 68—69. (#cite_web_url)
13. ↑ Imber, 1993, səh. 70—71. (#cite_web_url)