Qazaxın kurqanları — Azərbaycan Respublikasının qərbində, Qazax rayonu ərazisində yerləşən və e.ə. II–I minilliklərə aid olan qədim torpaq təpə şəklində dəfn abidələri. Bu kurqanlar Azərbaycan arxeologiyasında Tunc və Dəmir dövrlərinə aid mədəniyyətlərin tədqiqində mühüm rol oynayır.^[1]

Qazax rayonu ərazisində yerləşən kurqanlar geniş bir coğrafi sahəni əhatə edir. Bu kurqanlar əsasən Daş Salahlı, Qıraq Kəsəmən, Xanlıqlar, Cəfərli, Yuxarı Salahlı, Aslanbəyli, Köçəsgər, Kəmərli, Abbasbəyli və digər kəndlərin ətrafında yerləşir. Bu ərazilərdə müxtəlif dövrlərdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində onlarla kurqan müəyyən edilmişdir.

Kurqanlar əsasən dairəvi formalı, torpaq təpə şəklində inşa olunmuş və müxtəlif ölçülərdədir. Bəziləri 3–4 metr, bəziləri isə 6–7 metrə qədər hündürlüyə malikdir. Kurqanların daxili strukturu müxtəlif dəfn adətlərinə uyğun olaraq dəyişir: yandırılma yolu ilə dəfn, bir neçə mərhələli dəfn və kollektiv dəfnlərə rast gəlinir.

Qazıntılar zamanı gil qablar, tunc və dəmir alətlər, silahlar, qadın bəzək əşyaları və insan skeletləri aşkarlanmışdır. Bu tapıntılar həmin dövr insanlarının sosial statusu, məişət həyatı və dini dünyagörüşü haqqında dəyərli məlumat verir.

Kurqanların yerləşdiyi ərazilərin qədim ticarət yolları üzərində olması onların yalnız dəfn yeri deyil, həm də mədəniyyətlərin qovuşma nöqtəsi olduğunu göstərir. Bəzi kurqanlarda Qafqaz Albaniyası dövrünə aid izlərə də rast gəlinmişdir ki, bu da onların tarixinin və mədəni təbəqələrinin çoxqatlı olduğunu sübut edir.

1961-ci ildə aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Daş Salahlı kəndi ərazisində bir neçə kurqan aşkar edilmişdir. Bu kurqanlardan biri oval formalı olub, diametri 6,6 və 7,4 metr, hündürlüyü isə 0,6 metrdir. Kurqan daş və qaratorpaqdan ibarət olub, Tunc dövrünə aid edilir.

Qıraq Kəsəmən kəndi ərazisində yerləşən kurqanlar 3–4 metr hündürlüyə malikdir və dairəvi formadadır. Qazıntılar nəticəsində burada iki mərhələli dəfn adətləri müəyyən edilmişdir: ilkin yandırılma və sonra torpağa dəfn.

Xanlıqlar kəndi ətrafında tapılmış kurqanlardan alınan nümunələr sübut edir ki, bu bölgə qədim ticarət yolları üzərində yerləşmiş və mədəni mübadilə nöqtəsi olmuşdur.

Aslanbəyli kəndinə gedən yolun sol tərəfində yerləşən beş kurqan Tunc dövrünə aiddir. Bu kurqanlar ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidələr siyahısına daxildir.

Avey Dağı ərazisində aparılan tədqiqatlar zamanı üç kurqan silsiləsi (QA008, QA022 və QA023) müəyyən edilmişdir. Bu kurqanlar əsasən çınqıl qalağından ibarət olub, diametrləri 4–5 metr, hündürlükləri isə 1–2 metr arasında dəyişir.

Karvan dərəsi ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılarda skif ox ucluqları, balıqqulağı və pasta muncuqlar, saxsı nümunələri, bişmiş heyvan sümükləri aşkarlanıb. Bu tapıntılar içərisində Tunc dövrünə aid keramika məmulatları və e.ə. VII əsrə aid skif ox ucluğu xüsusilə maraq kəsb edir.

Sultanbud meşəsi ərazisində yerləşən kurqanlar arasında diametri 75 metr, hündürlüyü 7 metr olan kurqan əla vəziyyətdə qalmışdır. Digər kurqanların diametrləri 54–60 metr arasında dəyişir və hündürlükləri 2,5 metrdir.

Keşikçidağ Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğunun ərazisində yerləşən Kurqanlar Vadisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində çoxlu sayda zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri aşkarlanmışdır. Bu artefaktlar qoruq tərəfindən qorunur və nümayiş olunur.

Qazax kurqanları Azərbaycanın qədim tarixinin öyrənilməsində mühüm yer tutur. Bu kurqanlar təkcə arxeoloji əhəmiyyət daşımır, həm də bölgənin qədim mədəniyyətlərini, dünya görüşünü və adət-ənənələrini əks etdirən canlı izlərdir. Onlar min illər əvvəl bu ərazilərdə yaşamış tayfaların sosial həyat tərzini, dini inanclarını və dəfn mərasimlərini əks etdirən mədəni abidələr kimi qiymətləndirilir.

Kurqanlar üzərində aparılan qazıntılar nəticəsində əldə edilən maddi-mədəniyyət nümunələri (gil qablar, tunc alətlər, silahlar, bəzək əşyaları və s.) həmin dövr insanlarının estetik zövqünü və gündəlik yaşayış səviyyəsini əks etdirir. Bu tapıntılar həm də qədim əhalinin sənətkarlıq bacarıqları və texniki bilik səviyyəsi haqqında dəyərli informasiya verir.

Eyni zamanda, kurqanlar Azərbaycan ərazisində qədimdə mövcud olmuş etno-mədəni birliklər, tayfa ittifaqları və onların qarşılıqlı əlaqələri haqqında da məlumat verir. Bəzi kurqanlarda Qafqaz Albaniyası, Skif, Saka və digər qədim mədəniyyətlərə məxsus elementlərə rast gəlinməsi bölgənin müxtəlif mədəniyyətlərin qovşağı olduğunu sübut edir.

Qazax kurqanları həm də xalq yaddaşında iz buraxmış, əfsanələrə və şifahi xalq ədəbiyyatına mövzu olmuşdur. Yerli əhali arasında bu kurqanlarla bağlı yayılan rəvayətlər, onların qədim qəhrəmanlar və ya hökmdarlarla əlaqələndirilməsi, kurqanların mədəni identiklik üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir.

Kurqanların müasir dövrdə öyrənilməsi və qorunması həm də milli kimliyin və tarix şüurunun formalaşması baxımından əhəmiyyətlidir. Onlar Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələrinin, ərazidəki yerli və regional mədəni inkişaf mərhələlərinin aydınlaşmasına xidmət edir. Bu baxımdan, Qazax kurqanları yalnız keçmişə dair məlumat vermir, həm də bu günümüzə və gələcəyimizə işıq tutur.

• Əliyev, Tofiq. Azərbaycan Arxeologiyası. Bakı: Elm, 2002, səh. 115-118.
• Məmmədov, Ənvər. “Qazaxda tunc dövrü kurqanları.” Tarix və Arxeologiya Jurnalı, 2014, №2, səh. 65-70.
• Hüseynov, Rasim. “Erkən dəmir dövrü arxeoloji abidələri Qazax rayonunda.” Azərbaycan Arxeologiyası, 2008, №3, səh. 45-53.
• Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VII cild, Bakı, 2009, səh. 513.
• Qasımzadə, Fərid. Azərbaycanın qədim yaşayış yerləri. Bakı: Elm, 2005, səh. 123-130.
• Səfərov, Əli. “Qazax rayonunda erkən tunc dövrü kurqanları.” Arxeologiya və Etnoqrafiya Jurnalı, 2010, səh. 78-85.
• Əliyev, Tofiq. Azərbaycan Arxeologiyası. Bakı: Elm, 2002, səh. 119-121.
• “Qazaxda tunc dövrünə aid yeni arxeoloji tapıntılar.” turkustan.az. İstifadə tarixi: 2025-05-28.
• “Kəsikçidağda elmi arxeoloji qazıntılar zamanı yeni nümunələr aşkarlanıb.” oxu.az. İstifadə tarixi: 2025-05-28.

1. ↑ Əliyev, Tofiq. Azərbaycan Arxeologiyası. Bakı: Elm. 2003. 115–118.