CAHİT123

• İstinad-hərəkət aparatı.
• Skelet əzələləri və onların funksiyaları.

İstinad-hərəkət aparatına sümüklər,onların birləşmələri,bu birləşmələrdə hərəkət törədən skelet əzələləri və başqa yerləşən visseral əzələlərin bir qismi aiddir.Hərəkət,istinad və qoruyucu funksiyalarla yanaşı,dayaq-hərəkət aparatı yerin cazibə qüvvəsindən asılı olaraq məkanda insanın vəziyyətinə təsir edir.Sümük və birləşmələr dayaq-hərəkət aparatının passiv,əzələlər isə aktiv hissəsini təşkil edir.

İnsa skeleti-skeleton,yəni yunancada qurudulmuş deməkdir.Yaşlılarda 200-dən bir qədər çox sümük və onların birləşmələrindən təşkil olunmuşdur.Bunlardan 34-ü tək,yerdə qalanı cüt sümüklərdir.Skeletin ümumi çəkisi bədən ağırlığının 15 faizini təşkil edir və kişilərdə 9.5-10 kq,qadınlarda isə 6.5-7.5 kq bərabərdir.Yenidoğulmuşlarda və uşaqlarda skeleti təşkil edən sümüklərin sayı çoxdur.

İnsan skeleti orqanizmin quruluşuna uyğun olaraq kəllə,gövdə,yuxarı ətraf və aşağı ətrafdan ibarətdir.Kəllə,onurğa sütunu və döş qəfəsinin skeleti ox skelet,yuxarı və aşağı ətraf sümüklərinin skeleti isə əlavə skelet adlanır.

Hər bir sümük müəyyən inkişafa,quruluşa,formaya və funksiyaya malikdir.Sümüklər xaricdən sümüküstlüyü ilə örtülmüşdür.Onların daxilində sümük iliyi yerləşir.Sümüklərin üzərində yerləşən oynaq səthləri isə oynaq qığırdağı ilə örtülmüşdür.

Sümüklərin elastikliyi onun tərkibində olan üzvi,sərtliyi isə qeyri-üzvi maddələrdən asılıdır.Sümüyün tərkibindəki üzvi maddələri çıxarmaq üçün sümüyü yandırmaq,qeyri-üzvi birləşmələri -duzları çıxarmaq üçün onu bir sutka ərzində 10 faizli HCİ məhlulunda saxlamaq kifayətdir.Bu zaman mineral maddələr həll olunduğundan sümük o qədər elastikləşir ki,hətta onu spiral şəklində əymək olur.Üzvi maddələr sümüyə elastiklik,qeyri-üzvi maddələr isə sərtlik verir.

Sümüklərin əksəriyyəti xaricdən sərt,daxildən süngər maddədən təşkil olunmuşdur.Sümüklər ölçülərinə görə formalarına görə müxtəlif olur.Bazu,said,bud,baldır sümükləri uzun;əldarağı,ayaqdarağı,falanqlar qısa;döş,qabırğalar,kəllə qapağı,kürək və çanaq sümükləri yastı olurlar.

Sümüklərin həm eninə,həm də uzununa böyüməsi 22-25 yaşa qədər davam edir.Sümüklərin eninə böyüməsinə səbəb onun üzərini örtən sümük- üstlüyünün daxili tərəfindəki hüceyrələrin bölünüb çoxalmasıdır.Sümük toxumasının struktur vahidi osteon hesab edilir.Osteon-sümük lövhəcikləri sisteminə aid olub,damarların ətrafında bir-birinə söykənən yeni müxtəlif diametrli silindrlər kimidir.Əgər osteonlar bir-birinə sıx birləşirlərsə,o zaman sümüyün sərt,əgər boş birləşirsə sümüyün süngər maddəsi əmələ gəlir.Sümüklərin uzununa böyüməsində onların başcıqlarını örtən qığırdaq toxuması hüceyrələrinin bölünüb çoxalması əsas rol oynayır.Sümüklərin eninə böyüməsi yaşlı insanlarda daim davam edir.

İnsanın skeletini təşkil edən kəllə alt çənədən başqa,sümüklər bir-birilə hərəkətsiz,qabırğalar,dğş sümüyü,fəqərələrin bir-birilə qığırdaq vasitəsilə birləşməsi yarımhərəkətli,ətrafların oynaqlar vasitəsilə birləşməsi hərəkətli birləşmələr əmələ gətirir.

Hərəkətli sümük birləşmələrinə oynaqlar deyilir.Məsələn,bud-çanaq,diz,dirsək oynaqları.Hər bir oynaqda birləşən sümüklərin birində oynaq çuxuru,digərində isə formaca ona uyğun gələn oynaq başı olur.Oynaq başı oynaq çuxuruna girir.Oynaq çuxuru və oynaq başının üzəri parlaq və hamar qığırdaq qatı ilə örtülür.Bu da oynaqda hərəkət zamanı oynaq başının oynaq çuxurunda asanlıqla sürüşməsinə kömək edir.

Oynağı əmələ gətirən sümüklər çox möhkəm bağlarla birləşmişdir.Oynağın üzərinə oynaq kisəsi örtür.Onun içərisində oynaq mayesi olur.Həmin maye oynaqda hərəkət zamanı sürtünməni azaldaraq oynaq başının oynaq çuxurunda sürüşməsinə şərait yaradır.

İnsan 3 hissə ayırd edilir;başın,gövdənin,ətrafların və onların qurşaqları.

Kəllənin beyin şöbəsinə 8 sümük daxildir.Bura 2 cüt təpə və gicgah sümükləri,4 ədəd alın,ənsə,təlbir,paz sümükləri aiddir.Kəllənin üz şöbəsi 15 sümükdən ibarətdir.Bura 6 cüt üst çənə,almacıq,burun,göz yaşı,damaq sümükləri,aşağı burun balıqqulağı,3 ədəd tək sümük,alt çənə,xış sümüyü,dilaltı sümüklər aiddir.Alt çənə sümüyü kəllənin yeganə hərəkətli sümüyüdür.Hər iki çənədə yuvalar vardır ki,burada dişlərin kökləri yerləşir.

Gövdə skeleti - onurğa,qabırğalar və döş sümüyündən ibarət olub döş qəfəsini əmələ gətirir.Gövdənin skeleti onurğa sütunu,döş və ya köks qəfəsindən təşkil olunub.Onurğa sütunu 33-34 fəqərə və 5 şöbədən əmələ gəlib.Bura 7 ədəd boyun,12 ədəd döş,5 ədəd bel,5 ədəd oma,4-5 ədəd büzdüm fəqərələri daxildir.Fəqərələr bir-biri üzərində yerləşib,onurğa kanalını əmələ gətirirlər.Boyun və bel şöbələrində əyrilər yana doğru,döş və oma şöbələrində isə əyrilik arxaya doğru olur.Bunlar normal və patoloji ola bilər.Onurğada olan əyriliklər onurğaya elastiklik verir və gövdənin müvazinətini təmin edir.Onurğanın içərisində-onurğa kanalında onurğa beyni yerləşir.

İnsanda 12 cüt qabırğa vardır.Bunlardan 7 cütü həqiqi qabırğalar adlanıb,arxadan fəqərələrlə,öndən isə döş sümüyü ilə birləşir.3 cütü -8,9,10-cu cütlər döş sümüyü ilə birləşmir,yalnız qığırdaqda bir-biri ilə əlaqələnir.Bunlara isə yalançı qabırğalar deyilir.Nəhayət ki,11-12-ci cüt nə döş sümüyünə,nə də qabırğalar birləşmir,bunlar sərbəst və çoxhərəkətli olurlar.Hər döş fəqərəsinə bədənimizdəki 12 cüt qabırğadan bir cütü birləşmişdir.Döş sümüyü hərəkətsiz olur və döş qəfəsinin ön hissəsini tutur.

Ətrafların skeleti yuxarı və aşağı ətrafların skeletinə ayrılır.Aşağı ətrafların skeleti qurşaq və sərbəst ətrafların skeletindən ibarətdir.Yuxarı ətrafların skeletinin çiyin qurşağı kürək və körpücük sümüklərindən təşkil olunmuşdur.

Yuxarı ətrafın sərbəst hissəsini bazu,əlvan mil və dirsək sümüyü və pəncədə olan 8 bilək,5 əldarağı və 4 barmaq falanqaları sümükləri təşkil edir.Çanaq sümüklərinin hər birinin oynaq çuxuruna bud sümüyünün girdə başı daxil olur.

Aşağı ətrafın sərbəst hissəsi bud,diz qapağı,baldır,qamış,incik və ayaq sümüklərindən ibarətdir.Ayaq skeleti 7 ədəd ayaqdaraq arxası,5 ədəd ayaqdaraq sümüklərindən və 14 ədəd falanqa sümüklərindən ibarətdir.

İnsan və heyvanların orqanizmində struktur və funksiyasına görə 3 tip əzələ müşahidə edilir.1-ci eninəzolaqlı əzələ,2-ci daxili orqanlar,3-cü damarların saya əzələsi və ürək əzələ toxuması.

Eninəzolaqlı əzələ toxumasına skelet,dil və qida borusunun yuxarı 3-də 1 hissəsinin əzələləri aiddir.Onların sayı 600-ə qədərdir.Bu sümük sistemini hərəkətə gətirir.İnsana tabe olduğu üçün eninəzolaqlı əzələlərə iradi əzələlər deyilir.

Saya əzələlər daxili orqanların -mədənin,bağırsaqların,sidik kisəsinin,qan damarlarının divarlarını örtür.Bu əzələlər qeyri-iradi əzələlərdir.

Ürək əzələsi xüsusiyyət təşkil edir.İş prinsipinə görə saya əzələlərinə,quruluşuna görə eninəzolaqlı əzələ toxumasına bənzəyir.

Hər bir əzələ hüceyrəsi və ya əzələ lifi mikroskopik örtük -sarkolemadan və sitoplazmadan ibarətdir.Bunun da uzunluğu bir neçə millimetrdən bir neçə santimetrə qədər olur.