İsmayıl ibn Məhəmməd əl-Əcluni (ərəb. اسماعيل بن محمّد العجلوني) və ya Əbül-Fida İsmayıl ibn Məhəmməd ibn Əbdilhadi əl-Cərrahi əl-Əcluni (1676, Əclun, Osmanlı dövləti — 1749, Dəməşq, Osmanlı dövləti) — "Kəşfül-xəfa" adlı əsəri ilə tanınan Şam mühəddisi.[2]
| İsmayıl əl-Əcluni | |
|---|---|
| ərəb. إِسْماعيلُ بْنُ مُحَمَّد الجَرّاحيّ | |
| Doğum tarixi | 1676[1] |
| Vəfat tarixi | 1748[1] və ya 1749 |
| Vəfat yeri | |
Hicri 1087-ci (1676) ildə Əclunda anadan olub. "Cərrahi" nisbəsini, nəslinin məşhur səhabə Əbu Ubeydə ibn Cərraha çatması səbəbilə almışdır. İlk təhsilini vətənində başa vurduqdan sonra təxminən on üç yaşında Şama gedərək dövrünün tanınmış alimlərindən İslam elmlərini öyrənmişdir. 1707-ci ildə xilafət mərkəzi olan İstanbula getmişdir. Bir il sonra Osmanlı dövləti tərəfindən Şam Əməvi məscidinə müdərris (müəllim) təyin edilmişdir. Vəfatına qədər qırx ildən çox bu vəzifəni icra etmişdir. Şafi fiqhi ilə yanaşı, şeirə və ərəb qrammatikasına da dərindən bələd idi. "Silkud-durər" adlı əsərində şeirlərindən müxtəlif nümunələr yer almışdır.[2] Əcluni 1749-cu ilin Məhərrəm ayında Şamda vəfat etmiş və Şeyx Arslan türbəsində dəfn edilmişdir.[3]
Əsasən hədis, təfsir, filologiya və bioqrafiya sahələrində əsərlər qələmə almış Əcluninin çalışmalarını tamamlanmış və yarımçıq qalmış olmaqla, iki yerə ayırmaq mümkündür. Tamamlanmış olanlar bunlardır:
- Kəşful-xəfa və Muzilul-İlbas əmməş-şuhira minəl-əhadisi əla əlsinətin-nas. Əcluninin elm dairələrində məşhur olan bu əsəri, xalq arasında geniş yayılmış hədisləri, hədis olaraq zənn edilən hikmətli sözləri və uydurma hədisləri əlifba sırasına görə təqdim edir. Əsərdə həmin hədis və sözlərin doğruluğu barədə izahlar da yer alır. Bu əsərlə bağlı daha ətraflı məlumat sonrakı bölmədə veriləcək.
- əl-Fəvaidud-dərari bi tərcəmətil-İmam əl-Buxari. Əsərin bir nüsxəsi İsgəndəriyyə Kitabxanasında saxlanılır.
- İdaətul-bədreyn fi tərcəmətiş-Şeyxeyn. İki böyük şəxsiyyətin tərcümeyi-halı haqqında əsər.
- Tuhfətu Əhlil-İmân fimə yətəalləqu bi-Rəcəb və Şəban və Ramazan. Möminlər üçün Rəcəb, Şəban və Ramazan ayları ilə bağlı yazılmış əsər.
- Nəsihətul-İxvan fimə yətəalləqu bi-Rəcəb və Şəban və Ramazan. Rəcəb, Şəban və Ramazan ayları ilə bağlı nəsihətləri özündə etiva edən əsər.
- Ərfuz-Zərnəb bi tərcəməti Seyyidi Mudrik vəs-Seyyidə Zeynəb. Əsərin bir nüsxəsi İsgəndəriyyə Kitabxanasında saxlanılır.
- əl-Fəvaidul-muharrara bi şerhi musəvviğatil-ibtidai bin-nəkira. Mənbəsiz sözlə başlamaqla bağlı ədəbi qaydaların şərhi.
- əl-Əcvibətul-muhəqqaqa ənil-əsilətil-mufərraqa. Müxtəlif suallara verilmiş təsdiqlənmiş cavablar.
- əl-Kəvakibul-miniratul-muctəməa fi təracimil-əimmətil-ərbaa. Dörd böyük imamın bioqrafiyalarını əhatə edən əsər.
- İqdul-Cəvhəris-Səmin fi Ərbəinə Hədisən min Əhadisi Seyyidil-Mürsəlin. Bu əsər "Ərbəun əl-Əcluni" və ya "İqdul-Cəvhəri" adları ilə də tanınır. Qırx ayrı kitabdan seçilmiş qırx hədisi əhatə edir. Qahirədə çap olunmuşdur və müxtəlif nəşrləri mövcuddur. Cəmaləddin əl-Qasımi tərəfindən yazılmış "əl-Fazlul-Mubin alə İqdul-Cəvhəris-Səmin" adlı şərhini Asım Bəhcət əl-Beytar nəşr etmişdir (Beyrut, 1983).
- İqdul-Cəvhəris-Səmin bi şərhil-Hədisil-Müsəlsəl bid-Diməşqiyyin. Dəməşqli rəvayətçilər zənciri ilə gələn "müsəlsəl" hədisin şərhi.
Yarımçıq qalmış əsərləri:
- əl-Feyzul-Cari bi şərhi Səhihil-Buxari. Əcluninin yazdığı, lakin tamamlanmamış "Səhih Buxari" şərhidir. Əvvəlki Buxari şərhlərinin bir növ xülasəsi olmaqla birlikdə, müəllifin vəfatı səbəbilə "Kitabut-Təfsir" bölməsində yarımçıq qalmışdır. Əcluni, "Kəşfül-xəfa" əsərində bu şərhin bir neçə yerinə istinad edir.
- Hilyətü Əhlil-Fəzl. Aclûnînin müəllimlərinin tərcümeyi-halı ilə bağlı yazdığı bu əsərin 68 vərəqlik bir nüsxəsi Süleymaniyyə Kitabxanasında (Darülməsnəvi, nr. 63) saxlanılır.
- Əsnəl-Vəsail bi-şərhiş-Şəmail. Şemail (Peyğəmbərin xarakter və zahiri xüsusiyyətləri) mövzusunda yazılmış, amma tamamlanmamış bir şərh əsəridir.
- İstirşadül-Müstərşidin li-Fəhmil-Fəthil-Mübin alə şərhil-Ərbain. Qırx hədisin şərhində istifadə olunan "əl-Fəth əl-Mübin"i başa düşmək üçün yazılmış bələdçi.
- İsaf'n-Nüfus bi-Təfsiri Münfəriçətir-Riy. Qəlbləri rahatladan ayələrin təfsiri.
- İqdül-Ləali bi-şərhil-Qazzali. əl-Qəzzalinin əsərinə yazılmış, lakin natamam qalmış bir şərhdir.
- Fəthül-Məvla əl-Cəlil alə Ənvarit-Tənzil və Əsrarit-Təvil lil-Bəyzavi. Tanınmış təfsir alimi Beyzavinin əsərinə yazılmış, lakin tamamlanmamış təfsir şərhidir.[4]
- ↑ 1 2 Ismāʿīl Ibn-Muḥammad al- Ǧarrāḥī // CERL Thesaurus (ing.). Consortium of European Research Libraries.
- ↑ 1 2 "اسماعيل بن محمّد العجلوني". 07.04.2025 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Acluni, Açıklayıcı notlarla çeviren: Dr. Mustafa Genç. Keşfül-hafa: Halk arasındakı rivayetlerin ilmi değeri (türk). I. İstanbul: Beka Yayıncılık. 2019. 8.
- ↑ Acluni, Açıklayıcı notlarla çeviren: Dr. Mustafa Genç. Keşfül-hafa: Halk arasındakı rivayetlerin ilmi değeri (türk). I. İstanbul: Beka Yayıncılık. 2019. 9.