İshaq ibn Rahaveyh

778-ci ildə Mərvdə dünyaya gəlib. 780-ci və ya 783-cü illərdə doğulduğu da söylənir. Təmim qəbiləsinin Hənzələ qoluna mənsubdur. Ləqəbi atası Məkkə yolunda doğulduğu üçün Rəhaveyhdir (yolda tapılan). İlk təhsilini Mərvdə alan İbn Rəhaveyh, iyirmi üç yaşı olanda elmi səfərlər etdi. İraq, Suriya, Hicaz, Yəmən kimi elm mərkəzlərində Abdullah ibn Mübarək, Vəki ibn Cərrah, Əbdürrəhman ibn Mehdi, Süfyan ibn Uyeynə, Şafei, İbn Uleyyə, Qundər, Yəzid ibn Harun kimi alimlərdən hədis rəvayət etdi. Ondan da başda müəllimləri Yəhya ibn Səid əl-Qəttan, Bəqiyyə ibn Vəlid, Yəhya ibn Adəm və Əbdürrəzzaq ibn Həmmam olmaqla, Yəhya ibn Main, Əhməd ibn Hənbəl, Buxari, Müslüm, Əbu Davud, Tirmizi, Nəsai, Həsən ibn Süfyan və Osman ibn Səid əd-Dərimi hədis rəvayət etdilər. Davud əz-Zahiri və İbn Quteybə də onun tələbələrindəndir. İbn Rəhaveyh təhsilini başa vurduqdan sonra Nişaburda məskunlaşmış və ömrünün sonuna qədər tədrislə məşğul olmuşdur.

İbn Rəhaveyh, 14 Şaban 238-ci (29 yanvar 853) ildə vəfat etmişdir. 243-cü (857) ildə öldüyü haqqındakı rəvayət doğru deyildir.

"Hafiz", "əmirül-möminin fil-hədis" və "Xorasanın fəqihi və mühəddisi" kimi titullarla adlandırılan İbn Rəhaveyh, təfsir və əqaid elmlərində də söz sahibi idi. Onun elmi fəaliyyətində hədis və fiqh ön planda olmuşdur. Hicri III (miladi IX) əsrə qədər ərsəyə gətirilmiş hədis məcmuəsi özündə səhih hədislərlə yanaşı həsən və zəif hədisləri də ehtiva edirdi. Bu səbəbdən Buxari onun təşviqi ilə "əl-Camius-səhih"inə sadəcə səhih hədisləri daxil etmişdir. O, rəvayət etdiyi hədisləri öz "Müsnəd" adlı əsərində cəmləmiş, cərh və tədil ilə iləlül-hədis sahələrində avtoritet qəbul edilmişdir. Başlanğıcda Əhli-Rəydən ikən İmam Şafii ilə elmi debatlardan sonra onun üsulunu mənimsəmişdir. Bəzi ictihadları Hənəfi məzhəbinə uyğun oluğu üçün Hənəfi, İmam Şafiinin üsulunu mənimsədiyi üçün Şafii, Əhməd ibn Hənbələ yaxınlığın ötrü Hənbəli hesab olunmuşdur. Lakin onun hər hansı bir məzhəbə mənsub olmadığı mütləq bir müctəhid olduğu məlum olur. İbn Rəhuyənin bəzi fiqhi görüşlərini tələbələrindən İshaq ibn Mənsur əl-Kəvsəc "Kitabül-Məsail"də, evlənmə və boşanma ilə bağlı görüşlərini Susan A. Spectorsky "Chapters on Marriage and Divorce Responses of Ibn Ḥanbel and Ibn Rāhwayh" adlı çalışmasında (Austin 1993) bir yerə cəmləmişdir. İbn Rəhuyə Allahın sifətləri, rüyətullah, qədər (tale), xəlqul-Quran kimi kəlam (əqidə) məsələlərində Mötəzilə başda olmaqla, Cəhmiyyə, Müəttilə, Mürciə kimi qruplarla mübarizə aparmış və Xorasanda Əhli-Sünnənin təmsilçisi olmuşdur. Onun rəvayətlərinə Buxari və Müslümin "əl-Camius-səhih"lərində, Əbu Davud, ət-Tirmizi və Nəsai "əs-Sünən"lərində yer verilmişdir. Güclü yaddaşı olan İbn Rəhaveyhin etibarlı olması haqqında hədis tənqidçiləri həmfikirdir. Onun ölümündən beş ay əvvəl yaddaşını itirməsi haqqında rəvayət zəif qəbul edilmişdir.^[3] Onun 100.000 hədis bildiyi və 70.000 hədisi tələbələrinə əzbərdən yazdırdığı rəvayət edilmişdir.

• Müsnəd. Altı cild olduğu qeyd edilən əsərin 2648 hədis ehtiva edən dördüncü cildi dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır.
• Kitabül-Məsail. Bu əsər, Əhməd ibn Hənbəl və İbn Rəhuyənin fiqhlə bağlı suallara verdikləri cavabların İshaq ibn Mənsur əl-Kəvsəc tərəfindən bir yerə cəmlənməsi ilə ərsəyə gəlmişdir. Əsər Məhəmməd ibn Abdullah əz-Zəhmin təhqiqi ilə nəşr edilmişdir (Qahirə 1992).^[2]

Müəllifin mənbələrdə adı çəkilən digər əsərləri bunlardır:

• ət-Təfsir,
• əs-Sünən,
• əl-Camiul-kəbir,
• əl-Camius-sağir,
• əl-Müsənnəf,
• Kitabül-İlm.