Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinİsaxan üsyanı 1920-ci illərin sonunda Sovet rejimi tərəfindən həyata keçirilən sürətli kollektivləşdirmə və kəndli əmlakının müsadirə edilməsinə cavab olaraq ortaya çıxan kəndli üsyanı idi. Əsasən Borçalı, Qazax və Lori bölgələrində baş verən bu üsyan, Sovet repressiyalarına qarşı kənd həyatının toxunulmazlığını və milli ənənələrin qorunmasını müdafiə edirdi. Hərəkat, həmçinin Qaçaq İsaxan Dastanı kimi epik əsərlərlə yerli şifahi mədəniyyətin bir hissəsinə çevrilmişdir.[1]
| İsaxan üsyanı | |||
|---|---|---|---|
| Qolçomaqlıqdan salınma | |||
 | |||
| Tarix | 1929–1930 | ||
| Yeri | Borçalı, Gürcüstan SSR, ZSFSR | ||
| Səbəbi | Sovet rejiminin kollektivləşdirmə və əmlak müsadirəsi siyasəti | ||
| Nəticəsi |
Sovet hakimiyyəti tərəfindən yatırıldı • Üsyançıların ilkin uğurları• Sülh müqaviləsi imzalandı, lakin Sovetlər tərəfindən pozuldu • 1930-cu ilin yay sonunda İsaxanın ölümü |
||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
.svg){kind=small}
XX əsrin əvvəllərində Sovetləşmə və kollektivləşdirmə dövründə Zaqafqaziya bölgəsində (o cümlədən şərqi və cənub-şərqi Gürcüstan, şimali Ermənistan və qərbi Azərbaycan) geniş sosial və siyasi iğtişaşlar baş verdi. Rusiya İmperiyasının süqutundan sonra bölgə ziddiyyətli güclərin və ideologiyaların mürəkkəb bir məkanına çevrildi. Üsyanın arxasında duran ən kritik amil 1920-ci illərin sonunda güclənən Sovet "Kollektivləşdirmə" siyasəti idi. Kəndlilər öz torpaqlarından, mal-qarasından və taxıllarından məhrum edilirdi. "Qoçomaqların ləğv edilməsi" kampaniyası yerli və yarımköçəri Qarapapaq Türkləri arasında qəzəb doğurdu. Özbaşına həbslər, məcburi müsadirələr və həddindən artıq vergitutma üsyan üçün zəmin yaratdı. Bu zülm mühitində Qaçaq İsaxan kimi tanınan İsaxan Hacıbayramlı (1897-ci ildə Qarayazı rayonunda anadan olub), xalqın hüquqlarını müdafiə edən bir lider kimi ortaya çıxdı. Onun hərəkatı passiv müqaviməti Sovet ədalətsizliyinə qarşı təşkilatlanmış silahlı mübarizəyə çevirdi.
1929–1930-cu illərdə baş verən İsaxan üsyanı Gürcüstanın Borçalı bölgəsində və ətraf ərazilərində ən diqqətçəkən anti-sovet üsyanlarından biri oldu. Gürcüstan Respublikası Prezident Arxivinin (keçmişdə: Sov. İKP Mərkəzi Komitəsi yanında Marksizm-Leninizm İnstitutunun Gürcüstan Şöbəsinin Partiya Arxivi) 12–16 mart 1930-cu il tarixləri arasında Tiflis və Moskva arasındakı təcili və məxfi yazışmalarla bağlı sənədləri İsaxan üsyanının miqyasını ortaya qoyur. (Sənədlər orijinal olaraq yazıldığı kimi Rus dilində təqdim olunur):
"В Грузии подготовляется операция против старой банды Исахана (Караязы), взявшего вчера обратно свое желание примириться, что объясняется повидимому организованным воздействием муссаватистов".[2]
"Санкционировать операции Закавказского ГПУ по ликвидации банды в Караязском району… Разработать проект практических мероприятий – участие КК Армии в борьбе с бандитизмом, в частности обсудить вопрос о передислокации частей КК Армии… Отпустить Зак. ГПУ из резервного фонда ЗСНК 200000 рублей сверх ранее отпущенных".[3]
"С первых же дней коллективизация встретила резкое сопротивление не только со стороны кулачества, но и середняков… Наличие отдельных бандитских групп в Караязском районе, также в районах бывшего Борчалинского уезда под руководством бывшего примиренного бандита Исахана"[4]
1929-cu il dekabrın 16-da hökumət qüvvələri üsyançılar üzərinə hücuma keçdi. Baş vermiş toqquşmalar nəticəsində İsaxanın rəhbərlik etdiyi dəstə qarşı tərəfə ciddi itkilər yetirdi; bir çox milis üzvü həlak oldu və bəziləri əsir alındı. Bu hadisədən sonra kommunist qüvvələr Qarayazının inzibati mərkəzi olan Qaratəpəni (indiki Qardabani şəhəri) tərk etməyə məcbur qaldılar. Nəticədə bölgə üsyançıların nəzarətində qaldı.[5] Qarayazıdakı hərəkatın idarəsi İsaxan Hacıbayramlının rəhbərliyi altında idi. O, Borçalı, Qazax, Axalkələk, Qaraçöp, Lori və Zaqatala bölgələrindəki sovet rejimindən narazı qüvvələrlə əlaqə saxlayır, onların nümayəndələrini qəbul edirdi. Əsasən kəndlilərdə yaranmış narazılıqdan faydalanan İsaxan Tiflisdəki təmsilçilər və qeyri-türk xalqlarından olan üsyançılarla da əlaqə quraraq üsyanın genişlənməsini təmin edirdi. 1930-cu ilin mart ayının 10-u gecə, Qarayazı meşəsində üsyançılar müdafiə mövqeyi tutdu. Onların əsas dayağı Kür çayı idi. Dərhal arxalarınca düşən yardımçı dəstələr Qızıl Ordu ilə qarşılaşdılar. Döyüşə hərbi təyyarə, tank, yaxınlıqdakı dəmiryolu üzərində dayanan zirehli qatar, eləcə də piyada və süvarilərdən ibarət cəza dəstələri cəlb edilmişdi. Beriya şəxsən döyüşü müşahidə edərək vəziyyətin ciddiliyini dərhal Moskvaya, QPU-ya bildirmişdir. QPU təhlükənin miqyasını dərk edərək geniş hazırlıq işləri aparmışdır. Martın 10-u gündüz Moskva ilə danışıqlar aparılarkən, axşam isə İsaxanla görüş təşkil etmək üçün təqib yeganə yol olaraq qəbul edilmişdir. Beriyanın zəif nöqtəsi kimi qiymətləndirdiyi Qarayazı ətrafında əksinə hücuma keçməyi planlaşdırırdı. Lakin sürətli hücumun qarşısı alındı. Qızıl Ordu tərəfindən piyada, süvari və zirehli dəstələrlə fasiləsiz atəş və hücum təşkil edilirdi. Üsyançılar əvvəlcədən düşünülmüş taktika, əzmkarlıq və cəsarətli döyüş bacarıqları ilə fərqlənirdilər. Bəzən hətta tüfənglə, soyuq silahla da döyüşə girirdilər. Üsyançılar müdafiəni möhkəmləndirib, düşmənə böyük itkilər verirdilər. Üsyanın rəhbərləri düşmənə böyük tələfat vermiş və bir sıra zabitləri sıradan çıxarmağa müvəffəq olmuşdular. Üsyanın sürətlə genişlənməsi Tiflisdəki sovet hakimiyyət orqanlarında və Zaqafqaziya rəhbərliyində ciddi narahatlıq doğurdu. Bu toqquşmada üsyançılar itkisi 3, Qızıl ordunun isə təxminən 100 idi.[6][7] Bir neçə həftə ərzində üsyançılar Borçalıda Sarvan, Koraxı və Qızılhacılı ətrafındakı kəndlərə, həmçinin Qarayazının bəzi hissələrinə nəzarəti ələ aldılar.[8] Sovet itkiləri haqqında hesabatlar həm Tiflis, həm də Moskvanı narahat etdi. Buna cavab olaraq, Sovet hakimiyyəti Qafqaz Ordusu və OGPU birliklərindən gələn əlavə qüvvələrlə genişmiqyaslı əməliyyatlara başladı. Hətta yüksəkrütbəli rəsmilər arasında vəziyyətin daha da gərginləşməsinin qarşısını almaq üçün üsyançı liderlə sülh danışıqları aparmaq barədə müzakirələr də olmuşdur.[9] İsaxan və tərəfdarları sərt relyefdən — Madış, Saz Dağı, Ceyrançöl, Göy Tomtu və Keşiş Dağından Sovet qüvvələrinə qarşı uğurlu partizan müharibəsi aparmaq üçün istifadə etdilər və uğurlu oldular.[10]
Üsyanın miqyası və Qızıl Ordunun itkiləri Sovet hakimiyyətini sülh axtarmağa məcbur etdi. İsaxanı hərbi əməliyyatları dayandırmağa razı salan beş ağır bəndlik sülh sazişi əldə edildi. Lakin, Sovetlər qısa müddət sonra sazişi pozdular. İki ay ərzində, hazırlıqsız olduqları bir vaxtda, İsaxanın qrupuna qarşı qəfil əməliyyat başlatdılar. 1930-cu ilin yayında yenidən başlayan toqquşmalarda Qarapapaq türkləri arasında qəhrəman kimi qəbul edilən İsaxan 33 yaşında döyüşdə şəhid oldu. Qurban Hacıbayramlı və qardaşı Nağı Hacıbayramlı üsyanın bəzi iştirakçıları ilə birlikdə Türkiyəyə getdilər və orada Bayramgil soyadı altında yaşadılar. Üsyançıların əksəriyyəti Sovet hökuməti tərəfindən məhv edildi. Onun ölümü mütəşəkkil müqavimətin sonu olsa da, yerli yaddaşda cəsarət və Sovet xəyanətinin simvolu kimi dərin iz buraxdı.[11]
İsaxan üsyanı Cənubi Qafqazda anti-sovet müqavimətinin diqqətəlayiq simvolu olaraq qalır. Bu, yerli türk və gürcü kəndlilərinin ənənəvi həyat tərzlərini məcburi kollektivləşdirmədən qorumaq əzmini əks etdirirdi. Onun xatirəsi Borçalı və Qazax bölgələrində xalq şeirləri və şifahi rəvayətlərdə yaşayır.[12]
- ↑ İsaxanlı, Hamlet. Mərkəzi Zaqafqaziyanın Sovetləşməsi və Kollektivləşdirilməsi dövrünün ictimai-siyasi mənzərəsi və İsaxan üsyanı (PDF). Xəzər Universitəsi. 1996. 1.
- ↑ Записка по прямому проводу – Москва ОГПУ, Ягода, Евдокимов, от Реденца – Берии. Ф.13, д.38, опись 8, кор.4, л.120
- ↑ Особая папка заседания секретариата ЗКК ВКП(б), секретарь ЗКК ВКП(б) Криницкий. Ф.13, д.38, опись 8, кор.4, л.120
- ↑ Совершенно секретно, Москва – Секретариат ЦК ВКП(б), от секретаря ЦК КП(б) Грузии – Кахиани. Ф.14, д.10, опись 6, кор.3, л.68–74
- ↑ İsaxanlı, Hamlet. Mərkəzi Zaqafqaziyanın Sovetləşməsi və Kollektivləşdirilməsi dövrünün ictimai-siyasi mənzərəsi və İsaxan üsyanı (PDF). Xəzər Universitəsi. 1996. 5.
- ↑ İsaxanlı, Hamlet. Mərkəzi Zaqafqaziyanın Sovetləşməsi və Kollektivləşdirilməsi dövrünün ictimai-siyasi mənzərəsi və İsaxan üsyanı (PDF). Xəzər Universitəsi. 1996. 7, 8.
- ↑ İsaxanlı, Hamlet. Alim və Qurucu ömrü (PDF). 1998. 42.
- ↑ İsaxanlı, Hamlet. Alim və Qurucu ömrü (PDF). 1998. 41.
- ↑ İsaxanlı, Hamlet. Merkezi Zaqafqaziyanın Sovetleşmesi ve Kollektirivleştirmesi dövrünün ictimai-siyasi menzeresi ve İsaxan üsyanı (PDF). Khazar University. 1996. 9.
- ↑ İsaxanlı, Hamlet. Merkezi Zaqafqaziyanın Sovetleşmesi ve Kollektirivleştirmesi dövrünün ictimai-siyasi menzeresi ve İsaxan üsyanı (PDF). Khazar University. 1996. 8.
- ↑ Hamlet İsaxanlı. Kafkasya’da Sovyet Totalitarizmi (1920’ler-1930’lar): Bilimsel Konferans Materyalleri. 6–7 Kasım 1998. Bakı, Xəzər Universiteti Nəşrləri, 1998, s. 55–58
- ↑ İsaxanlı, Hamlet. Alim və Qurucu ömrü (PDF). 1998. 44.