İrtış çayı döyüşü və ya Buqdarma boyunca döyüş Monqol imperiyası ilə Merkidlər və Naymanların qalıqları arasında Buqdarma çayının İrtışla birləşdiyi nöqtədə, 1208-ci ilin sonu və ya 1209-cu ilin əvvəllərində baş vermişdir. Merkidlər uzun müddət Çingiz xanın ailəsi olan Borçiginlər ilə rəqabətdə olmuşdular və Naymanlarla birlikdə Çingiz xanın hakimiyyətə yüksəlişinə qarşı çıxmışdılar. 1204-cü ildə baş vermiş Çakırmaut döyüşü Merkid–Nayman ittifaqının qüvvələrini darmadağın etdi və sağ qalanlar Qərbi Sibirin cənubuna qaçdılar. Çingiz xanın oğlu Cuci Sibirə yürüş edərək Monqolların “Meşə Xalqları” adlandırdığı tayfaları itaət altına almağa çalışdı və burada Merkid və Nayman qalıqları ilə İrtış çayı yaxınlığında qarşılaşdı. Monqollar onları tamamilə məğlub etdilər və ittifaqı dağıtdılar. Merkid komandanı Toqto’a döyüşdə öldürüldü, Nayman lideri Küçlük isə qaçdı.
Borçigin Monqolları ilə Merkidlər arasındakı rəqabət Xamaq Monqol konfederasiyasının nüfuzlu başçısı olan Yesugeyin, Hö’elünü merkid əri Çiledu ilə toylarından evə dönərkən qaçıraraq onunla evlənməsi ilə başlamışdı.[1] Onilliklər sonra, Yesugey və Hö’elünün oğlu Temucin Börtə ilə evləndi. Qısa müddət sonra Merkidlər Hö’elünün qaçırılmasının əvəzini çıxmaq üçün Börtəni qaçırdılar.[2] Temucin, dostu Camuqa və Kereit hökmdarı Toğrulun köməyi ilə Börtəni xilas etdi. Temucin hakimiyyətə yüksəldikcə, Camuqa və Toğrul ona qarşı çıxdılar.[3] Bu qarşıdurma Camuqanın qoşunlarının Kereit, Merkid və Naymanlarla ittifaq qurmasına səbəb oldu. Kereitlər 1203-cü ildə məğlub edildi.[4] Merkidlərin dəstəklədiyi Naymanlar 1204-cü ildə Çakırmaut döyüşündə məğlub edildi[5] və Merkidlər 1205-ci ildə Qaradal Hucaar döyüşündə yenidən məğlub edildilər.[6] Camuqa da 1205-ci ildə məğlub edildi və əsir alındı.[4] Monqollarla döyüşlərdə sağ qalan Merkidlər və Naymanlar Qərbi Sibirə qaçaraq sonunda İrtış çayı ətrafında toplandılar.[7] Temucinin bu ittifaq üzərindəki qələbəsi ona bölgədəki Monqol və Türk tayfaları üzərində nəzarəti təmin etdi. 1206-cı ildə o, yeni qurulmuş Monqol imperiyasının xanı seçildi və “Çingiz xan” adını aldı.[8] Merkidlərin Qo’as fraksiyası Çingiz xana təslim oldu və Qo’as Merkidlərinin başçısı Dayir Usunun qızı Qulan Çingiz xanla evləndi.[9]
Birləşmiş imperiyanın ilk hərbi addımlarından biri Sibirə edilən yürüş oldu. Orada olan Merkid və Naymanlar yeni qurulan imperiya üçün təhlükə təşkil edirdi və Çingiz xan onlara müxaliflik yaratmağa fürsət vermədi.[10] Digər məqsəd Monqolların “Meşə Xalqları” adlandırdığı tayfaları itaət altına almaq idi. Yürüşə Çingiz xanın böyük oğlu Cuci rəhbərlik edirdi.[7] Daha öncə Çingiz xana qarşı çıxmış Oyrat lideri Qutuqa Beki Cucinin ordusunu qarşılayaraq imperiyaya tabe oldu və 10,000 əsgər verdi.
Qutuqa Beki Cucinin yürüşünə rəhbərlik edərək Merkid və Naymanların izinə düşdü. Ulun keçidindən keçdikdən sonra onların orduları İrtış çayının Buqdarma qolu yaxınlığında qarşılaşdı.[7][11] Onların dəqiq qarşılaşma tarixi bəlli deyil, 1208-ci ilin sonu və ya 1209-cu ilin əvvəlləri sayılır.[12] Merkid və Naymanların birləşmiş qüvvələrinin sayı 30,000-ə qədər ola bilərdi. Monqollar döyüşü qazandılar və Merkid–Nayman ittifaqı dağıldı.[13] Merkid komandanı Toqto’a oxla vurularaq öldürüldü, əsgərlərinin bir çoxu isə qaçarkən çayda boğuldu.[7] Toqto’anın oğulları Qudu, Qaltoqan, Cila’un və Macar, eləcə də Nayman komandanı Küçlük qaçmağı bacardılar.[7] Onlar Toqto’anın cəsədini apara bilmədikləri üçün başını kəsib özləri ilə apardılar.
Döyüşdən sağ çıxan Merkid və Naymanlar qaçdılar. Onlar Çu çayı yaxınlığında yenidən birləşsələr də, orada da məğlub oldular. Sağ qalan Merkidlər əvvəlcə Uyğurlara, Uyğurlar Monqollarla ittifaqa girdikdən sonra isə Qıpçaq torpaqlarına qaçdılar. Nayman lideri Küçlük isə Qara Xitaya sığındı.[14] 1211-ci ildə Küçlük taxtı ələ keçirərək hakimiyyəti öz əlinə aldı. Yeddi il sonra, Monqollar Qara Xitaya yürüş edərək Küçlüyü məğlub edib edam etdilər. 1209 ilə 1219-cu illər arasında, çox güman ki, 1217 və ya 1218-ci illərdə Subutay, Cəbə və Tuqaçar Barlasın başçılığı ilə Merkidlərin qalıqlarını məhv etmək üçün hərbi dəstə göndərildi və onlar, bəlkə də Uyğur qüvvələri ilə birlikdə, Merkid ordusunu Çem çayı yaxınlığında (indiki Qazaxıstanın qərb hissəsi) məhv etdilər.[15] Toqto’anın sağ qalan oğlu Qudu indiki Qazaxıstanın şimalına qaçdı, lakin Subutay və Cəbə tərəfindən təqib olunaraq məğlub edildi.
- ↑ Broadbridge, 2018. səh. 43-47; May, 2016. səh. 225-226.
- ↑ Broadbridge, 2018. səh. 58-64; May, 2016. səh. 226.
- ↑ Broadbridge, 2018. səh. 64-66
- ↑ 1 2 May, 2016. səh. xxv
- ↑ May, Timothy. The Mongol Art of War (ingilis). Havertown, Pennsylvania: Casemate Publishers. 2007-03-22. 157. ISBN 978-1-78159-721-7. 2023-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-11.
- ↑ May, 2016. səh. 226
- ↑ 1 2 3 4 5 May, 2016. səh. 382
- ↑ Hope, Michael. Power, Politics, and Tradition in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran. Oxford University Press. 2016-10-06. 39. doi:10.1093/acprof:oso/9780198768593.001.0001. ISBN 978-0-19-876859-3. 2022-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-02.
- ↑ May, Timothy. Seven: The Conquest of Qara Khitai and Western Siberia // May, Timothy; Hope, Michael (redaktorlar ). The Mongol World (ingilis). Taylor & Francis. 2022-05-25. 193. ISBN 978-1-351-67631-1. 2023-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-02.
- ↑ Buell, Paul D. The A to Z of the Mongol World Empire (ingilis). Scarecrow Press. 2010-02-12. 25–26. ISBN 978-1-4617-2036-2. 2023-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-01.
- ↑ Sverdrup, Carl Fredrik. The Mongol Conquests: The Military Operations of Genghis Khan and Sübe'etei (ingilis). Casemate Publishers. 2017-05-04. 111–112. ISBN 978-1-913118-22-8. 2023-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-02.
- ↑ Buell, 1992; May, 2018. səh. 58.
- ↑ May, 2016. səh. 226, 382
- ↑ May, 2016. səh. 382; May, 2018. səh. 58.
- ↑ Favereau, Marie. The Horde: How the Mongols Changed the World (ingilis). Harvard University Press. 2021-04-20. səh. 47. ISBN 978-0-674-24421-4. 2023-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-01.