İrland xalq musiqisi

İrlandiya rəqs musiqisi izometrikdir və çağırış və cavab tərzində bar uzunluğunda melodik frazalardan ibarətdir. Tipik quruluş: A fraza, B fraza, A fraza, qismən həll, A fraza, B fraza, A fraza, final həll. Lakin bu, universal deyil. Mazurkalar, məsələn, qismən və final həll hissələrindən əvvəl təkrarlanan A frazası əvəzinə C frazasına malikdir. Bir çox melodiyalarda A və ya B hissələrinin başlanğıcına aparan keçid notları mövcuddur. Mazurkalar və hornpayplar "svinq" hissinə malikdir, digər melodiyalar isə düz hissə malikdir.^[2] İrlandiya melodiyalarının forması iki hissəlidir və hər hissə dörd-səkkiz ölçüdən ibarətdir. Bu hissələr: A-hissə, B-hissə və s. kimi adlandırılır. Hər hissə iki dəfə ifa edilir və bütün melodiya üç dəfə təkrarlanır (AABB, AABB, AABB). Çoxlu sayda melodiyalarda A və B hissələrinin eyni bitiş frazalarına malik olması yayğındır. Hornpayplarda hər hissənin ikinci yarısı tez-tez eyni olur. Hornpaypların hər hissəsinin sonunda üç səkkizlik və ya dörddəbir nota olur, bundan sonra A və ya B hissəsinin başlanğıcına aparan keçid notları gəlir. Bir çox hava mahnıları AABA formasına malikdir.^[3]

Havalar adətən tək ifa edilir, rəqs melodiyaları isə 2–4 melodiyadan ibarət medley şəklində ("set" adlanır) ifa olunur.^[3]

İrlandiya musiqisi ümumiyyətlə modaldır və aşağıdakı modları istifadə edir: İonian (major) Aeolian (təbii minor) və Dorian Miksolidian. Bəzi melodiyalar altı və ya beş notlu (hexatonik və pentatonik) versiyalarında olur. Bəzən isə təsadüfi dəyişən notlar da istifadə edilir.^[4]

İfaçılar və müğənnilər melodiyanı bəzəmək üçün müxtəlif ornamentlərdən istifadə edirlər:

• Qreys notlar (qısa keçid notları)
• Rolls (tez-tez təkrarlanan notlar)
• Kats (iti və sürətli keçidlər)
• Krans (İrland boruları üçün xüsusi texnika)
• Slayds (notlar arasında yumşaq keçidlər).^[3][4]

İrlan boru alətində dronlar və tənzimləyicilər harmonik fon təmin edir. Fidel ifaçıları tez-tez ikili not texnikasından (dabl stops) istifadə edirlər. İrlandiya musiqisində melodiyaya xüsusi əhəmiyyət verildiyi üçün harmoniya ya çox sadə saxlanır, ya da ümumiyyətlə istifadə edilmir.^[4] Ənənəvi ifalarda alətlər ciddi şəkildə unison ifa edir və həmişə aparıcı ifaçını izləyir. Həqiqi kontrapunkt (bir-birindən fərqli, amma uyğun melodiyaların birlikdə ifası) İrlandiya xalq musiqisində demək olar ki, yoxdur. Lakin bəzi bouzouki və gitara ifaçıları müşayiət üçün "improvizə olunmuş əks-melodiya" (kontrmelodi) texnikasından istifadə edirlər. Qərb xalq musiqisinin bir çox növündən fərqli olaraq: İrlandiya melodiyalarına əvvəlcədən müəyyən olunmuş akkord proqressiyaları aid deyil. Bir çox müşayiət ifaçıları güc akkordlarından istifadə edərək melodiyanın tonallığını müəyyən etməsinə şərait yaradırlar. Digərləri isə dron simlərindən istifadə edərək tonal mərkəzi vurğulayan qismən akkordlardan istifadə edirlər. Gitara ifaçıları üçün DADGAD (gitara üçün alternativ sazlama sistemlərindən biri) sazlaması yayğındır, çünki bu sazlama melodiyaya uyğun harmoniya yaratmaq üçün çeviklik təmin edir. Bouzouki ifaçıları isə tez-tez GDAD sazlamasından istifadə edirlər.^[5]

Bütün ənənəvi musiqilər kimi, İrlandiya xalq musiqisi də zamanla yavaş-yavaş dəyişmişdir. Əksər xalq mahnıları 200 ildən daha qədim deyil. Onun yaşını ölçməyin bir yolu istifadə edilən dildir. Müasir İrlandiya mahnıları ingilis və irland (Qədim İrlandiya) dillərində yazılır. Ən qədim mahnı və melodiyaların çoxu kənd mənşəlidir və köhnə İrlandiya dili ənənəsindən gəlir. Müasir mahnılar və melodiyalar isə əsasən şəhərlərdən və qəsəbələrdən qaynaqlanır. İrlandiya xalq mahnıları zamanla İrland dilindən İngilis dilinə keçmişdir. 1900-cü illərin sonlarında Frenk Hart şəhər pab mühitinə uyğun daha cəsarətli mahnılar bəstələmişdir. Bu janr kənd mühitindən şəhər həyatına problemsiz keçid etmişdir.

Müşayiətsiz vokal ifası sean-nós ("köhnə üslubda") adlanır və ənənəvi oxumanın ən yüksək ifadəsi hesab olunur. Bu ifa adətən solo (çox nadir hallarda duet şəklində) həyata keçirilir. Sean-nós oxuma tərzi yüksək dərəcədə bəzəkli olur və səs diapazonun yuxarı hissəsində yerləşdirilir. Həqiqi sean-nós ifaçısı, məsələn Tom Lenihan, hər bəndin melodiyasını dəyişdirir, lakin bunu sözlərə müdaxilə edəcək qədər etməz, çünki sözlər melodiya qədər vacib hesab olunur. Sean-nós oxuma tərzi qeyri-leksik vokal səslər (sözlərsiz ifalar) də ehtiva edə bilər ki, bu da "liltinq" adlanır və "diddli day-dilay" kimi səslərlə tanınır. Sean-nós olmayan ənənəvi oxuma tərzləri, hətta müşayiət olunduqda belə, bəzək və melodik sərbəstlik baxımından sean-nós üslubundan təsirlənir və ümumiyyətlə oxşar səs yerləşdirməsindən istifadə edir.

Kaoyneadx iİrlandcadan tərcümədə "ağı", yəni kədər və iztirabı vurğulayan mahnı mənasını verən İrlandiya xalq musiqisi janrıdır. Bu söz ingiliscəyə "kininq" kimi keçmişdir. Ənənəvi Kaoyneadx mahnılarında müğənni siyasi və ya iqtisadi səbəblərlə İrlandiyanı tərk etməyə məcbur edildikdən sonra ölkəsinə olan həsrətini ifadə edir. Bu mahnılar həmçinin ailə üzvünün ölümünə, sevilən insanlardan xəbər gəlməməsinə, ümumiyyətlə itki hissinə həsr oluna bilər. İrlandiya musiqisində Kaoyneadx ənənəsi bir zamanlar geniş yayılmışdı, lakin XVIII əsrdən etibarən tənəzzülə uğradı və XX əsrin ortalarına qədər demək olar ki, tamamilə yox oldu.

Kaoyneadx janrına aid məşhur mahnılardan bəziləri:

• "Avstraliyada Uzaqlarda" (Far Away in Australia)
• "Çox Sevdiyim Şəhər" (The Town I Loved So Well)
• "Doneqala Geri Dönüş" (Going Back to Donegal)
• "Dörd Yaşıl Çöl" (Four Green Fields).^[6]
• Keçmişdə Kaoyneadx ifaçıları dəfn mərasimlərində ölənlərin arxasınca ağı demək üçün ödəniş qarşılığında muzdla işləyirdilər. Bu barədə bir sıra İrlandiya mənbələrində məlumat mövcuddur.

İrlandiya ənənəvi musiqisi və rəqsi müxtəlif mühitlərdə ifa edilmişdir – ev məclisləri, kənd rəqsləri, keyli rəqsləri, səhnə çıxışları və müsabiqələr, toy mərasimləri, müqəddəslərin günləri və digər dini və mədəni tədbirlər. İrlandiya rəqs musiqisinin ən yayılmış ifa mühiti isə seisiún adlanan məclisdir. Maraqlıdır ki, sessiyalarda çox vaxt heç bir rəqs olmur.

Ənənəvi rəqs musiqisinə aşağıdakılar daxildir: Ril (2/2 və ya 4/4 ölçüsündə), hornpayp (4/4 ölçüsündə, "sving" səkkizlik notlarla), ciqs (İkiqat və tək cigs 6/8 ölçüsündə ifa olunur). Ciqs müxtəlif rəqs formalarında mövcuddur: Slip ciq və hop ciq ən çox rast gəlinən növlərdir və adətən 9/8 ölçüsündə yazılır.^[3][4]

"Üslub" anlayışı İrlandiya ənənəvi musiqiçiləri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. XIX əsrin əvvəllərində fərqli bölgələrə məxsus ifa üslubları mövcud idi. Lakin, Amerikada İrlandiya ənənəvi musiqiçilərinin lentə alınmış ifalarının (məsələn, Maykl Koulman, 1927) yayılması nəticəsində bölgələrarası üslub fərqləri zamanla standartlaşmağa başlamışdır. Buna baxmayaraq, regional ifa tərzləri hələ də qorunub saxlanılır. Bunun sübutu Doneqal (Tommi Piplz), Kler (Con və Ceyms Kelli qardaşları) və Sliabh Luaçra (Ceki Deyli) bölgələrindən olan musiqiçilərin çox fərqli ifa üslublarına malik olmasıdır.

Fidel ifa üslubları arasında da fərqlər var:

• Doneqal fidel üslubu – Sürətli və enerjili yay hərəkətləri ilə xarakterizə olunur. Ornamentlərin əksəriyyəti yay texnikası ilə yaradılır.
• Kler fidel üslubu – Daha yavaş yay hərəkətləri var. Ornamentlərin çoxu barmaq texnikası ilə ifa edilir.
• Doneqal üslubunda – "boued triplet" (üç notun yay istiqaməti dəyişdirilərək çalınması) çox yayılmışdır.
• Kler üslubunda – "barmaqla ifa edilən triplet (üçlük)" və "bamaqla ifa edilən rolls" (beş notun bir yay hərəkəti ilə ifa edilməsi) geniş istifadə olunur.

1970–1980-ci illərdə səhnə musiqiçiləri (Ze Boti Bənd kimi qruplar və Kevin Berk kimi solistlər) ənənəvi repertuardan istifadə edərək öz unikal musiqi tərzlərini yaratmışlar. Bu musiqiçilər klassik "set" anlayışına və ya rəqs üçün ifa qaydalarına bağlı qalmamışdır. Kevin Berkin ifası fərdi, unikal və fərqləndirici bir üslubun nümunəsidir – o, klassik musiqi təhsili, Sliqo fidel üslubu və digər müxtəlif təsirləri özündə birləşdirir.

Bir neçə təşkilat ənənəvi İrlandiya musiqisinin toplanması və təşviqi ilə məşğuldur. Bunlara aşağıdakılar daxildir: İrland musiqiçiləri assosiasiyası

• İrlandiya xalq musiqisi cəmiyyəti
• İrlandiya ənənəvi musiqi arxivi
• İrlandiya Musiqi və Rəqs Akademiyası.^[7]

Bölgəyə yönəlmiş təşkilatlar arasında Ballivurni, Kork qraflığında yerləşən mədəniyyət mərkəzi də var. Bu, ənənəvi və müasir incəsənət üçün regional mədəniyyət mərkəzidir.^[8] Bu təşkilat həmçinin musiqi və vizual incəsənətlə bağlı tədbirlər təşkil edir.

Pab sessiyaları indi İrlandiya ənənəvi musiqisinin əsas məkanlarından biridir və kənd və şəhər pablarında qeyri-rəsmi məclislər şəklində keçirilir. Müasir dövrdə ilk məlum pab sessiyası 1947-ci ildə Londonda, Kemden Taun bölgəsindəki Devonşir Arms barında baş tutmuşdur. Lakin bəzi etnomusiqişünaslar hesab edirlər ki, İrlandiya immiqrantları bu cür sessiyaları bundan əvvəl ABŞ-də keçirmiş ola bilərlər. Bu ənənə İrlandiyaya yalnız daha sonra gətirilmişdir. 1960-cı illərə gəldikdə isə Dublindəki O'Donoxyus kimi pablar öz pab sessiyalarını təşkil etməyə başlamışdılar.

1. ↑ A History of Irish Music: Chapter III: Ancient Irish musical instruments, William H. Grattan Flood (1905)
2. ↑ Mac Aoidh, Caoimhin. From Mazovia to Meenbanad. Ceo Teo. 2006. səh. 16. ISBN 9780955903106.
3. ↑ ^{1 2 3 4} Cranitch, Matt. The Irish Fiddle Book. Music Sales Corporation. June 1996. ISBN 0825693845.
4. ↑ ^{1 2 3 4} Breathnach, Breandan. Folk Music and Dance of Ireland. The Mercer Press, Lmtd. 1977. ISBN 0853425094.
5. ↑ Smith, Chris. Celtic Back-up for all instrumentalists. MelBay. 1999. ISBN 9780786688746.
6. ↑ Lysaght, Patricia. "Caoineadh os Cionn Coirp: The Lament for the Dead in Ireland". Folklore. UK: Taylor & Francis. 108 (1–2). 1997: 65–82. doi:10.1080/0015587X.1997.9715938. JSTOR 1260709. Preview
7. ↑ "Music – Links – Irish Traditional Music". nli.ie. National Library of Ireland. İstifadə tarixi: 31 December 2021.
8. ↑ "Ionad Culturtha Arts Centre, Baile Mhuirne, Cork: Music, Classes & Arts Events". ionadculturtha.ie.