İran xalq musiqisi –nəsildən-nəslə ötürülən və müxtəlif variantlarda mövcud olan İran xalqına məxsus ənənəvi musiqi janrı.
İranın xalq musiqisinin çoxşaxəli olması, ölkənin etnik və regional qruplarının mədəni müxtəlifliyi ilə izah edilir.[1] İran musiqisinin təsiri, məsələn, qədim folklor nəğmələri, qrup rəqsləri və təbiət hadisələrinə ünvanlanmış dualar, Qafqaz regionunda da müşahidə olunur.[2]
İranın xalq, mərasim və populyar mahnıları "xalq dili"ndə (vernakular) hesab edilə bilər, çünki cəmiyyətin böyük hissəsi tərəfindən tanınır və dəyərləndirilir. Bunun əksinə, İranın sənət musiqisi əsasən intellektuallara məxsusdur.[1]
İranın xalq nağılları, tapmacaları, mahnıları və gündəlik həyatla bağlı hekayələri, qədim İran dini mətnlərinin toplusu olan Avestanın araşdırılması və tərcüməsi ilə toplanmışdır.[3]
Klassik İran dövründə minstrellər (ozanlar, huniyagar) cəmiyyətdə mühüm rol oynayırdılar.[4] Onlar krallıq saraylarında və ictimai teatrlarda tamaşaçılar üçün ifa edirdilər.[3]
Qədim yunan tarixçisi Plutarx, "Krassusun həyatı" (32.3) əsərində, İranlı minstrellərin öz milli qəhrəmanlarını təriflədiyini və Roma rəqiblərini məsxərəyə qoyduğunu yazmışdır. Strabonun "Coğrafiya" əsərində isə Parfiya gənclərinin tanrılar və nəcib insanların şücaətləri haqqında mahnılarla tərbiyə olunduğu qeyd edilir.[5]
İran xalq musiqisindəki modal anlayışlar, İranın klassik musiqisi ilə sıx bağlıdır. İranın bir çox xalq mahnıları mayor və minor tonallıqlara uyğunlaşdırıla bilər.[6] Həm xalq, həm də klassik İran müğənniləri, uyğun musiqi rejimi daxilində improvizasiya edə bilərlər.[7] İran xalq musiqisinin təsiri təsnif janrında da özünü göstərmişdir. Təsnif – İran klassik musiqisində xüsusi vokal bəstə növüdür.[8] XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində bəstəkarlar, öz ölkələrinin xalq musiqisindən ilhamlanaraq bəstələr yaratmışlar. İran xalq mahnıları, klassik İran musiqisinin modal strukturları daxilində işlənərək, qərb musiqisinin harmoniyası ilə birləşdirilmişdir.[6] İranın xalq və klassik musiqisindən alınan elementlər pop musiqidə də istifadə olunmuşdur.[1]
İran xalq musiqisi müxtəlif tarixi, sosial, dini və nostalji mövzulara bölünür. Xalq mahnıları toylar, məhsul yığımı, laylalar, uşaq mahnıları və tapmacalar kimi xüsusi hadisələrlə əlaqəlidir.[9] İki beytdən ibarət poeziya forması olan do-beyti, İran xalq musiqisi ilə xüsusilə sıx bağlıdır və "avaz-e dəşti" vokal rejimində oxunur.[10]
İranın ənənəvi teatrında ruhouzi adlı musiqili komediya janrı mövcuddur. Bu tamaşalarda xalq nağılları və klassik ədəbiyyatdan götürülmüş hekayələr sərbəst şəkildə improvizə edilərək səhnələşdirilir. Bu hekayələr adətən ictimai və mədəni mövzulara satirik yanaşmalar ehtiva edir. Ənənəvi olaraq, ruhouzi tamaşaları kiçik hovuzun (hovuz) üzərinə döşənmiş taxta lövhələrdə keçirilirdi.[11]
İranın xalq musiqisində müxtəlif musiqi alətlərindən istifadə olunur. Üç növ alət ölkənin bütün bölgələrində geniş yayılmışdır: zurna (gərənay) ney (fleyta) Dohol (ikiüzlü zərb aləti).
İran xalq musiqiçiləri adətən ailələri vasitəsilə bu sənəti öyrənirlər. İranın xalq musiqisində müxtəlif etnik və regional qruplara aid olan ənənəvi ifaçılar mövcuddur. Peşəkar xalq musiqiçiləri və vokalistlər (motreb) – rəsmi mərasimlərdə, xüsusilə toylar və digər tədbirlərdə ifa edirlər. Naqqallar və ozanlar – Şahnamə kimi epik poeziyanı ənənəvi melodiyalarla səsləndirən hekayətçilərdir. Bu ifa forması Mərkəzi Asiya və Balkan ənənələri ilə oxşarlıq təşkil edir. Bəxşilər – dotar çalan və döyüşçülər və sərkərdələr haqqında balladalar oxuyan səyyah minstrellərdir. Rovzəxanlar – dini şəxsiyyətlərin şəhidliyini anmaq üçün mərasimlərdə oxuyan ağıçılardır.[1] İran xalq musiqisini araşdıran etnomusiqişünaslar və tədqiqatçılar arasında: Murtəza Hannaneh, Bəhmən Kazemi, Məhəmmədrzza Dərvişi xüsusi yer tutur.[12]
İranın qədim folklor mahnılarının bir çoxu 1965-ci ildə "Uşaqların və gənclərin İntellektual İnkişafı İnstitutu" tərəfindən həyata keçirilən layihə çərçivəsində yenidən canlandırılmışdır. Bu mahnılar Pəri Zəngənə, Munir Vəkili və Mina Cavan kimi peşəkar İran müğənniləri tərəfindən ifa edilərək lentə alınmış və həm xalq, həm də pop musiqisinə böyük təsir göstərmişdir.[13] Beynəlxalq səviyyədə İran xalq musiqisinin təsiri 1997-ci ildə Amerika caz-füzyon qrupu Pet Meteni Qrup "Xəyali gün" adlı albom buraxdı və bu albom İran xalq musiqisindən ilhamlanmışdı. Bu albom 1999-cu ildə ən yaxşı müasir caz albomu nominasiyasında Grammy mükafatı qazandı. 2006-cı ildə İranlı bəstəkar Hüseyn Əlizadə və erməni musiqiçi Djivan Qasparyan İran və Ermənistan xalq mahnılarından ibarət Sonsuz Vizyon adlı albom buraxdılar.[14][15] Bu albom 2007-ci ildə Ənənəvi Dünya Musiqisi Albomu nominasiyasında Grammy mükafatına namizəd oldu.[16] 2007-ci ildə İranın Bəlucistan bölgəsinə aid xalq musiqisi ifaçısı Molla Kamal Xan, tanınmış musiqiçi Məhəmmədrzza Şəcəryan tərəfindən İran xalq musiqisinə verdiyi töhfələrə görə mükafatlandırıldı.[17]
- ↑ 1 2 3 4 IRAN xi. MUSIC // Encyclopædia Iranica. XIII. March 30, 2012. 474–480.
- ↑ DĀḠESTĀN // Encyclopædia Iranica. VI. November 11, 2011. 568–576.
- ↑ 1 2 GŌSĀN // Encyclopædia Iranica. Xi. February 17, 2012. 167–170.
- ↑ DĀSTĀN-SARĀʾĪ // Encyclopædia Iranica. VII. November 18, 2011. 102–103.
- ↑ Strabo. Geography. 7. London: Harvard University Press. 1983. səh. 179. ISBN 9780674992665.
- ↑ 1 2 ḴĀLEQI, RUḤ-ALLĀH // Encyclopædia Iranica. XV. April 19, 2012. 377–380.
- ↑ BADĪHA-SARĀʾĪ // Encyclopædia Iranica. III. August 22, 2011. 379–380.
- ↑ TAṢNIF // Encyclopædia Iranica (online). March 9, 2016.
- ↑ FOLK POETRY // Encyclopædia Iranica. X. January 31, 2012. 66–71.
- ↑ ĀVĀZ // Encyclopædia Iranica. III. August 17, 2011. 32–35.
- ↑ RUḤAWŻI // Encyclopædia Iranica (online). December 5, 2017.
- ↑ "Traditional / Folk music of Iran - Information and songs".
- ↑ KĀNUN-E PARVAREŠ-E FEKRI-E KUDAKĀN VA NOWJAVĀNĀN vi. Music and Sound Production // Encyclopædia Iranica. XV. April 20, 2012. 512–515.
- ↑ Jurek, Thom. "Endless Vision". AllMusic. İstifadə tarixi: September 26, 2016.
- ↑ "Endless Vision". World Village Records. December 16, 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 14, 2014.
- ↑ "Salutes this year's GRAMMY Independent Label Nominees". Billboard. 119 cild. January 6, 2007. səh. 63.
- ↑ "Shajarian laments neglect of Iranian regional music". Tehran Times. October 20, 2007.