İran–Türkiyə proksi münaqişəsi

Münaqişənin kökləri İran İnqilabından sonra İran və Türkiyə arasında münasibətlərin gərgin olduğu bir dövrdədir. İki ölkənin müxtəlif sahələrdə (xüsusən də müstəqil kürd dövlətinin qurulmasına qarşı) əməkdaşlıq etməsinə baxmayaraq, İran və Türkiyə 1990-cı illərdən geosiyasi təsir uğrunda rəqabət aparır. 2011-ci ilin sentyabrında Türkiyə İranla böhrana səbəb olan NATO-nun raket qalxanının yaradılmasına ev sahibliyi etdi. Ali Rəhbər Əli Xamneyi raket qalxanını tənqid edərkən, Türkiyənin bir çox regional siyasətlərini yenidən nəzərdən keçirməli olduğunu da bildirib.^[1][2]

İran İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun komandiri Yəhya Rəhim Səfəvi türk hakimiyyətini “Amerikanın məqsədlərinə uyğun davranmaqda” günahlandırıb və Türkiyə öz siyasətini dəyişməsə, İran, İraq və Suriyanın “siyasi əlaqələrini yenidən nəzərdən keçirəcəklər”.^[1]

Vəkil münaqişəsi Türkiyə hökumətinin İraq və Suriyadakı regional mübahisələrdə fəal iştirakı və Azərbaycanla münasibətləri səbəbindən daha da pisləşib. İran Türkiyənin ABŞ-ın dəstəyi ilə Zəngəzur dəhlizində təsirini genişləndirməyə çalışmasından şübhələnirdi ki, bu da İranın şimalda və Qafqazda təsirini aşağı sala bilər.^[3][4]

Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın siyasi baxımdan Qərbdən uzaqlaşaraq Rusiya və İrana doğru istiqamətlənmə ritorikasına baxmayaraq, vəkil münaqişəsi davam edir.^[5]

Suriya vətəndaş müharibəsi zamanı İran Baasçı Suriyaya, Türkiyə isə müxaliflərə dəstək üçün müdaxilə etdi. Həm İran, həm də Türkiyə hərbi əməliyyatlarda iştirak edirdi. Türkiyə Suriya Milli Ordusuna, İran isə Suriya Ərəb Ordusuna, həmçinin Hizbullaha və digər şiə silahlılarına dəstək verib. Suriyada Hizbullah Türkiyə ordusu ilə toqquşdu.^[6] Türkiyənin “Yeni Akit” və “Yeni Şafak” kimi media qurumları da İranın Suriyadakı roluna görə anti-İran əhval-ruhiyyəsi yayıblar.^[7]

Kürdlər və İran arasında ortaq etnik və mədəni əlaqələr İran və İranın bir çox hallarda silah verdiyi İran və Suriyadakı kürd qrupları arasında əlaqələrin qurulmasında amil olub.^{[8][9][10][11]} İran və Türkiyə arasında kürdlərlə bağlı gərginlik əhəmiyyətli idi.^[12] Bundan əlavə, İran Türkiyənin Suriyada kürd qüvvələrinə qarşı başlatdığı bütün hərbi əməliyyatları pisləyib.^[13][14][15]

İran həmçinin Suriyanın müxtəlif kürd qrupları ilə, məsələn, Xalq Müdafiə Birlikləri (YPG) və Kürdüstan Fəhlə Partiyası ilə müəyyən qədər gizli əməkdaşlıq etmişdi ki, bu qrupların hər ikisi Türkiyə terrorçu qruplar hesab edirdi və türk mənbələri tez-tez İranı PKK və YPG ilə əlaqələndirirdi.^[9][16] Kürd Milli Şurası (ENKS) YPG-nin siyasi qolu Demokratik Birlik Partiyasını “Əsəd və İranın jandarmiyası” olmaqda ittiham edib və guya İranın YPG ilə hökumət arasında razılığın əldə olunmasına kömək etdiyini bildirib.^[17] ENKS-in Türkiyə ilə yaxşı əlaqələri var və 2025-ci ilə qədər Türkiyənin dəstəklədiyi Suriya İnqilabçı və Müxalifət Qüvvələri Milli Koalisiyasının üzvü olub.^[18][19]

2019-cu ildə Türkiyə Suriyanın şimalında Suriya Demokratik Qüvvələri və Suriya Ərəb Silahlı Qüvvələrinə qarşı hücuma keçdi və bu, İranın Türkiyəni tənqid etməsinə səbəb oldu.^[20] İranın xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif bunun Suriyanın suverenliyinin pozulması olduğunu iddia edib.^[21] Əli Laricani də Türkiyəyə səfərini ləğv edib.^[22]

2022-ci ildə İran Türkiyənin Şimali İraq və Suriyada həyata keçirdiyi “Pəncə-Qılınc” əməliyyatını tənqid edib. Ayətullah Əli Xamenei Türkiyəyə xəbərdarlıq edib. Hərbi qarşıdurmanın Türkiyə, Suriya və bütün region üçün “zərərli” olacağını ifadə edib.^[23] 2022-2024-cü illər ərzində Türkiyə Astana danışıqları ilə bağlı Bəşər Əsədlə əlaqələri normallaşdırmağa çalışıb.^[24][25] Ərdoğan Əsədi istədiyi vaxt Türkiyədə görüşə dəvət edə biləcəyini bildirib.^[26] İran Suriyadakı hər hansı sünni və türk təsirini tənqid etməkdə davam edir, Türkiyə hökumətinin yüksək rütbəli rəsmisinə görə, Tehran Suriyada Türkiyəyə qarşı “antaqonistdir” və Türkiyəni barışığa sövq edən məhz Rusiyadır, İran deyil, lakin “heç bir irəliləyiş yoxdur”.^[27]

2024-cü ilin dekabrında Suriya müxalifətinin hücumlarından sonra Abbas Araqçı Türkiyənin hücuma icazə verdiyini iddia edərək Hakan Fidanla qızğın mübahisə edib.^[28][29] Eyni zamanda Ərdoğan Əsədin Türkiyənin uzatdığı əlin dəyərini anlamadığını bildirib.^[30][31]

2025-ci ilin yanvarında Türkiyə İranın SDQ-yə 1500-dən çox pilotsuz təyyarə göndərdiyini iddia etdi, SDQ bunu təkzib etdi.^[32]

2025-ci ilin martında Hakan Fidan İranı kürd silahlılarına dəstək verməkdə ittiham etdikdən sonra İran və Türkiyə səfirlərini çağırıb. Onun açıqlamaları İranda hiddətə səbəb olub.^[33] Bir çoxları Türkiyənin bəyanatlarını İran Suriyadakı kürd silahlılarına dəstəyi kəsməsə, İran azərbaycanlı separatçılarına dəstək təhdidləri kimi şərh edib.^[34]

İslam Dövləti məğlub olduqdan sonra İran şiə türkmənlərin, Türkiyə isə sünni türkmənlərin maraqlarını dəstəklədi. Onlar tez-tez qarşıdurmalara gəlirdilər.^[35] İran və Türkiyə İraqdakı müxalif siyasi qrupları dəstəkləyib. Onlar həmçinin müxalif silahlı qruplaşmaları dəstəkləyiblər. 2017-ci ildə İraq-Kürd qarşıdurması zamanı şiə milisləri Sincarı KDP Peşmərgəsindən ələ keçirdilər.^[36] Şiə milisləri də YBŞ və PKK ilə taktiki ittifaqa girdi.^[37] Türkiyə Kürdüstan Bölgəsini, xüsusilə KDP-ni dəstəklədiyi və PKK-ya qarşı çıxdığı üçün şiə milislərinə qarşı çıxdı. Münaqişə 2020-ci ilin oktyabrında BMT-nin vasitəçiliyi ilə KRG və İraq arasında həm PKK, həm də PMF-nin çıxarılmasını tələb edən Sincar razılaşmasından sonra kəskinləşdi.^[38] 2021-ci ildə Türkiyənin İraq Kürdüstanında PKK-ya qarşı əməliyyatlara başlamasından sonra müxtəlif şiə milisləri İraqdakı türk varlığına hücum etməyə başladı. Əsəd rejiminin devrilməsindən sonra Harakat Hizbullah əl-Nucaba İraqda 2024-cü ildə Suriya hücumlarına bənzər bir hücum təşkil etməyi planlaşdıran Türkiyənin dəstəklədiyi “əməliyyat otağı”nın mövcudluğu barədə xəbərdarlıq etmiş və NATO və İsrailin kəşfiyyatının iştirakı ilə əməliyyat otağına Böyük Britaniyanın rəhbərlik etdiyini vurğulamışdır.^[39]

Yəmən vətəndaş müharibəsi zamanı İran və Türkiyə rəqib qrupları dəstəkləyib, Rəcəb Tayyib Ərdoğan və Məhəmməd Cavad Zərif arasında rəsmi mübahisələrə səbəb olub. Ərdoğan “İran və terror qrupları geri çəkilməlidir”, Zərif isə “Türkiyə strateji səhvlər edir” deyib.^[40] Türkiyə həmçinin Yəməndəki husilərə qarşı Səudiyyə Ərəbistanına kəşfiyyat məlumatı və yardım verməkdə ittiham edilib.^[41]

İkinci Liviya münaqişəsi zamanı İran İsrail tərəfindən Türkiyə əleyhinə olan Xəlifə Haftara dəstək verməkdə və onun qüvvələrini tank əleyhinə raketlərlə təchiz etməkdə ittiham edildi.^[42][43][44] Bununla belə, İran 2020-ci ildə Türkiyənin dəstəklədiyi Milli Razılıq Hökumətinə dəstək verib.^[45]

Türkiyə rəsmiləri 2013-cü ildə Misirdə və 2019-cu ildə Sudanda baş vermiş dövlət çevrilişlərini Türkiyənin təsirini məhdudlaşdırmaq cəhdi kimi qiymətləndirdilər. “Müsəlman Qardaşlar”ın Liviyadakı Milli Razılıq Hökuməti və Türkiyənin dəstəklədiyi Suriya Milli Şurası və Suriyada Milli Qurtuluş Cəbhəsi ilə əlaqələri var idi.^[46]

Qətər diplomatik böhranının sona çatmasından sonra Səudiyyə-Türkiyə yaxınlaşması İrana qarşı vəziyyəti daha da çətinləşdirdi. Türkiyə Misir, Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri ilə münasibətlərini uğurla inkişaf etdirib, İran isə təcrid olunmuş vəziyyətdədir.^{[47][48][49][50]} Xəlifə Haftarın oğlu Səddam Haftar hərbi əməkdaşlıqla bağlı Türkiyəyə bir neçə dəfə səfər edib.^[51][52] Haftarın müttəfiqi Liviya Nümayəndələr Palatası Milli Razılıq Hökumətinin Türkiyə ilə imzaladığı dəniz müqaviləsini araşdırmaq üçün komissiya yaratmağa qərar verib.^[53][54]

İranın təsirinin İsrail hesabına azalması Türkiyənin həm Səudiyyə Ərəbistanı, həm də BƏƏ ilə barışması ilə yanaşı, Misir və Türkiyə arasındakı əlaqələri də müsbət istiqamətdə dəyişib. Hər iki ölkə Liviya və Sudan məsələsində yaxından əməkdaşlıq etmək barədə razılığa gəlib.^[55]

1990-cı illərdə həm dindən, həm də İran hökumətindən məyus olan iranlı azərbaycanlı dünyəvilər İran azərbaycanlıları arasında pantürkizm və Türkiyəyönlü siyasətin əsasını təşkil etdilər.^[56] 1993-1995-ci illərdə Türkiyə KDPİ və Komalaya dəstək verib.^[57] 2000-ci illərdən sonra Türkiyə mediasının yayılması ilə İran azərbaycanlıları arasında millətçilik gücləndi və İran hökuməti buna qarşı durmağa çalışdı. Traktor S.C. ifrat millətçiliyin, eləcə də xüsusilə farslara və kürdlərə qarşı irqçiliyin əsası kimi çıxış edirdi.^[58] Azarkeşlər də stadionun içərisində Azərbaycan Respublikasının bayrağını daşıyırlar.^[59] 2020-ci ildə Süleyman Soylu İran hökumətinin gizli razılığı ilə İranda 100 PKK döyüşçüsü olduğunu iddia edib.^[60]

PJAK İran üçün təhlükəyə çevrilməmişdən əvvəl İran hökuməti PKK-nın sadiq dəstəkçisi idi.^[61] Bununla belə, Türkiyə hökuməti İranı müxtəlif formalarda PKK-ya dəstəyini davam etdirməkdə ittiham edib.^[62] Türkiyə hökuməti həmçinin İranın Kürd Hizbullahını maliyyələşdirdiyini və onlara təlim verdiyini iddia edib və İranı Kürd Hizbullahından Türkiyəyə qarşı istifadə etməyi planlaşdırmaqda ittiham edib.^[63][64][65] 1993-cü ilin martında Abdullah Öcalan Suriyanı tərk etdikdən sonra Türkiyə hökuməti İranı kürd Hizbullahı ilə PKK arasında atəşkəs təşkil etməkdə ittiham etdi.^[66] Türkiyə parlamentinin hesabatında kürd Hizbullah əməliyyatçılarının İranda təlim keçdiyi də üzə çıxıb.^[67]

Türkiyədəki bəzi islamçılar Türkiyə hökumətinə qarşı İranyönlü fikirlər səsləndirirlər. Səadət Partiyası Ərdoğanı və Türkiyənin xarici siyasətinin bəzi elementlərini İranın xeyrinə tənqid edib. Səadət Partiyası Suriyada Amerikanın müdaxiləsinə qarşı Bəşər Əsədə dəstək verib.^[68][69][70] Yeni Rifah Partiyası da İsrail-Türkiyə münasibətlərinə görə Türkiyə hökumətini tənqid edib. Bir çox İranyönlü şəbəkələr 2025-ci ildə Türkiyə etirazları zamanı müxalifətyönlü mövqe tutdu və Ərdoğanı günahlandırdı.^[71]

Türkiyədəki ələvilərin əksəriyyəti dünyəvi dəyərləri mənimsəsələr, Türkiyəyə sadiq olsalar və Cümhuriyyət Xalq Partiyasını dəstəkləsələr də, İran Ələvilər üzərində təsirini artırmağa, eyni zamanda onları İran, İraq, Livan, Bəhreyn və Azərbaycanda tətbiq olunan əsas On iki şiəliyə çevirməyə cəhd göstərdi. Bəzi türk ələvi nümayəndələri İranın ələviliyi sarsıtmasından şikayət etmişdilər.^[72][73] Türkiyə hökuməti 2012-ci ilin iyununda Qüds Qüvvələrinin gizli planını üzə çıxardı. İstintaq Türkiyə hökumətini Qüds Gücü və onun aktivlərinin Türkiyədəki şiə, ələvi və etnik kürd icmalarında İranın təsirini artırmaq məqsədi daşıyan planını üzə çıxartdı. Bu sui-qəsdin məqsədi şiələri və ələviləri dini cəhətdən Türkiyəyə qarşı üsyana sövq etmək idi. Bu həm də kürdləri Türkiyədə separatçı üsyana başlamağa etnik motivasiya etmək məqsədi daşıyırdı. Bu planlaşdırılmış üsyanların hər ikisində İran separatçılara dəstək verəcəkdi. İranın ələviləri şiə islamına çevirmək cəhdləri də planda idi. 2014-cü ildə Türkiyə hökuməti Ərdoğanın yüksək səviyyəli köməkçilərinin sui-qəsddə iştirak etdiyi zaman işə qarışmışdı.^[74]

Türkiyə və ABŞ NATO-nun üzvüdür. Gərgin münasibətlərə baxmayaraq, onlar İranın maraqlarına zidd əməkdaşlığı davam etdiriblər.^[75] Türkiyə ABŞ-ın İrana qarşı müxtəlif siyasətlərini, xüsusən də Bağdadda Qasım Süleymaninin öldürülməsini dəstəklədi.^{[76][77][78][79][80]}

1990-cı illərdə Sovet İttifaqının dağılması ilə Ermənistan və Azərbaycan Sovet İttifaqından ayrılaraq müstəqilliklərini elan etdilər. İran və Türkiyə hər iki ölkənin müstəqilliyini tez bir zamanda tanıdı, lakin İran Azərbaycanı oxşar teokratik islam rejiminə çevirmək istəyirdi və o, Azərbaycan silahlı qüvvələrini maliyyələşdirməyə və Dağlıq Qarabağ müharibəsində onlar üçün döyüşmək üçün adamlar göndərməyə qədər gedib çıxdı.^[81][82][83] Lakin Azərbaycan rəhbərliyi bunun əvəzində İranla deyil, Türkiyə ilə əməkdaşlıq etdi.^[84] 1992-ci ildə azərbaycanlılar Türkiyəpərəst və anti-İran ritorikası ilə İranı özündən uzaqlaşdıran Əbülfəz Elçibəyi seçdilər.^[85][86] Türkiyə Azərbaycanı hərbi texnika ilə təmin edib, o cümlədən Ermənistanla müharibədə Azərbaycana yardım edib, “Boz Qurdlar”ın türk üzvləri isə Azərbaycan tərəfində Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsində açıq şəkildə iştirak ediblər. İran Ermənistanla əməkdaşlıq edir, Ermənistana və Artsaxa yardım edirdi.^[87][88][89]

Müharibə bitdikdən sonra İranın Azərbaycandakı fəaliyyəti də Azərbaycanın Türkiyə ilə güclü müttəfiqliyinə görə İran və Türkiyə arasında gərginliyə səbəb olub.^[90] Türkiyə və Azərbaycanın İranda türk millətçi separatizminə dəstək verməsi Azərbaycan, Türkiyə və İran arasında gərginliyin mənbəyi olmuşdur.^[91][92] İranın iranlı azərbaycanlılara qarşı repressiv siyasəti İran və Türkiyə münasibətlərini tez-tez sual altına qoyur.^[93][94] İranın dəstəklədiyi Hüseyniyyun iddia edirdi ki, onların məqsədi İran inqilabını təkrarlamaqdır, amma Azərbaycanda.^[95][96][97]

Eyni zamanda, 1990-cı illərdəki müharibədə ermənilərin qələbə çalmasından sonra İran və Ermənistan əsas ticarət tərəfdaşlarına çevrilib, Ermənistanın Türkiyə ilə münasibətləri Türkiyədə “erməni soyqırımı”nın inkarı ilə əngəllənib. İran öz erməni azlığını azərbaycanlı azlığından üstün tutmaqda ittiham olunurdu.^{[98][99][100]} İran Artsaxa kömək etmək üçün Qarabağ bölgəsində tez-tez yük maşınlarını yerləşdirib və Azərbaycan tərəfindən qınanıb.^[101]

İkinci Dağlıq Qarabağ Müharibəsi zamanı İran Türkiyəni tənqid edərək, Türkiyənin bütün işinin “oda yanacaq tökmək” olduğunu iddia edirdi.^[102] İran həmçinin Türkiyə və Azərbaycanın Dağlıq Qarabağda suriyalı cihadçılardan istifadə etməsinə işarə edərək, sərhədi yaxınlığında “terrorçuların” olmasını tənqid edib.^[103] İran İran şəhərlərində bir neçə azərbaycanyönlü fəalı, o cümlədən bəzi Türkiyə vətəndaşlarını həbs edib.^[104] Dekabrın 12-də Ərdoğanın oxuduğu şeirə İranın “aqressiv” reaksiyası ilə əlaqədar Türkiyə İran səfirini çağırıb.^[105] İran türk məhsullarını şeirə görə boykot edib.^[106] İkinci Dağlıq Qarabağ Müharibəsindən sonra İranın Cənubi Qafqazda nüfuzu azaldı və Türkiyə dominant oldu.^[107] Rusiyanın Azərbaycanla bağlı siyasətini dəyişdiyi üçün Türkiyə Rusiya ilə işləməyə davam etdi, İran isə kənarda qaldı.^[108] Rusiyanın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı siyasətini Azərbaycanın xeyrinə dəyişməsi İranı qəzəbləndirdi.^[109] İranın ali dini liderinin baş müşaviri Əli Əkbər Vilayəti TRIPP-ə (Donald Trampın Zəngəzur dəhlizinin versiyası) qarşı olduğunu bildirib.^[110]

Ermənistan və Azərbaycan arasında ABŞ-ın dəstəklədiyi sülh planından sonra İran daha bir zərbə aldı, İran bu planı pislədi. Ermənistan və İran infrastruktur, mədəniyyət, səhiyyə, nəqliyyat və turizmdən tutmuş ABŞ və Türkiyənin təsirinə qarşı mübarizə aparmaq üçün on saziş imzalayıb.^[111]

Pakistan Türkiyənin yaxın müttəfiqi və strateji tərəfdaşı olub və İranın Şimal Alyansını, Pakistanın isə Talibanı dəstəklədiyi 1992-1996-cı illər Əfqanıstan vətəndaş müharibəsində müxalif qrupları dəstəklədiyinə görə İranla gərginlik yaşayıb. Türkiyə Pakistanla yaxşı münasibətlərinə mane olmasa da, Taliban əleyhinə olan Əbdül Rəşid Dostumu dəstəkləyib.^{[112][113][114]} 2000-ci ildən sonra İran Pakistan şiələrini Türkiyənin maraqlarına zidd olaraq Suriya və İraqda müharibələrə sövq etməyə cəhd göstərərək, Pakistan hakimiyyətinin İranın ölkəyə müdaxiləsini araşdırmasını tələb edərək Pakistanda qəzəb doğurdu.^{[115][116][117]} Pakistan, həmçinin Pakistan kəşfiyyatının Hindistanın Pakistan daxilində üsyançı fəaliyyətlər aparmaq üçün kəşfiyyat bazası kimi istifadə etməsindən şübhələndiyi Zahedandakı Hindistanın baş konsulluğundan istifadə etməsi ilə bağlı İran hakimiyyətinə şikayət edib. Pakistan Qafqaz və Suriyadakı münaqişələrdə Türkiyənin maraqları ilə üst-üstə düşürdü.^[118]