İran–Özbəkistan münasibətləri

Bir-birinə yaxın yaşayan xalqlar olmaqla, özbəklər və farslar da qədim dünya tarixindən qaynaqlanan uzunmüddətli münasibətlərə malikdirlər. Tarix, mədəniyyət, adət və ənənələr, iki xalqın mətbəxi bir-biri ilə sıx bağlıdır. Müxtəlif dövrlərdə iki ölkənin müasir əraziləri Fars və Orta Asiya imperiyalarının tərkibində olmuşdur. Xüsusilə indiki Özbəkistan ərazisi Əhəmənilər, Selevkilər, Sasanilər və Səfəvi imperiyalarının tərkibində idi. Müasir İranın ərazisi isə Xarəzmşahlar, Qəznəvilər, Temurilər, Şeybanilər dövlətlərinin və imperiyalarının bir hissəsi idi.

Hal-hazırda Özbəkistanda 50 mindən çox iranlı yaşayır. Onlar 17-19-cu əsrlərdə indiki Özbəkistan ərazində məskunlaşmış fars və İran köçkünlərinin nəsilləri. Orta Asiya iranlılarının əksəriyyəti Səmərqənddə və onun ətraflı, eləcə də Buxara və onun ətraflarında yaşayır. İranda XIX əsrdən XX əsrin 20-ci illərinin ortalarına qədər məskunlaşan özbəklərin kiçik bir icması vardır.

SSRİ-nin dağılması ilə Özbəkistan müstəqillik qazandıqdan sonra, 1992-ci ilin noyabrında Özbəkistan Respublikasının seçilmiş prezidenti İslam Kərimov ilk dəfə İran İslam Respublikasına səfər etdi. O zaman əlaqələrə başlamaq, inkişaf etdirmək və möhkəmləndirmək üçün bir sıra ikitərəfli sənədlər imzalanmışdır.

İki ölkə arasında nəqliyyat və rabitə, neft-kimya, enerji, bank, əczaçılıq, gömrük və s. sahələrdə əməkdaşlıq quruldu. Terrorizm, ekstremizm və narkotik ticarəti ilə mübarizə üçün də ikitərəfli əməkdaşlığın təməlləri atıldı. Hazırda əlaqələrin inkişafına və möhkəmləndirilməsinə yönəlmiş 50-dən çox müxtəlif ikitərəfli sənəd imzalanmışdır. Hal hazırda ikitərəfli münasibətlər iki ölkənin səfirlikləri və 8 sentyabr 1999-cu ildə birgə təşkil olunan Özbəkistan-İran Dostluq Cəmiyyəti vasitəsilə davam etdirilir. Özbəkistan İrana pambıq, əlvan metallar, metallurgiya məhsulları, neft və neft məhsulları, avtomobillər və nəqliyyat vasitələri, elektronika və kimya məhsulları və s. ixrac edir. İran da öz növbəsində Özbəkistana kənd təsərrüfatı məhsulları, bitki və heyvan yağları, qida, toxuculuq məhsulları, ayaqqabı, kimyəvi məhsullar, qəhvə, çay, əczaçılıq məhsulları və s ixrac edir. 2017-ci ilin sentyabr ayında Qazaxıstanın paytaxtı Astanada, Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyayev, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının Elm və Texnologiya üzrə Zirvə toplantısı çərçivəsində İran Prezidenti Həsən Ruhani ilə görüşdü. Danışıqlar zamanı iki ölkə arasında dostluq münasibətlərinin möhkəmləndiyi vurğulanmış və əəməkdaşlığın daha da genişləndirilməsinin vacibliyi qeyd olumuşdur^[2]

2025-ci ilin fevral ayında iki yan yük maşınının hər girişi üçün 400 dollarlıq tranzit haqqı qarşılıqlı olaraq ləğv edildi.^[3][4]