İqtisadi liberalizm – siyasi və iqtisadi ideologiya olub, bazar iqtisadiyyatını, individualizmi və istehsalın istehsal vasitələrinin özəl mülkiyyətinə əsaslanan sistemi müdafiə edir.[1] Adam Smit iqtisadi liberalizmin ilkin əsas müəlliflərindən biri hesab olunur və onun əsərləri XIX əsr liberalizminin iqtisadi ifadəsi kimi qəbul edilir; bu xətt Böyük Depressiyaya qədər davam etmiş, XX əsrdə isə Keynsçilikin yüksəlişi ilə dəyişmişdir. Tarixi baxımdan iqtisadi liberalizm feodalizmə və merkantilizmə qarşı reaksiyanın nəticəsi kimi yaranmışdır.
| Liberalizm | |
 | |
| İdeyalar | |
| Siyasi azadlıq | |
| Kapitalizm • Bazar iqtisadiyyatı | |
| İnsan hüquqları | |
| Hüquqi dövlət | |
| İctimai müqavilə | |
| Bərabərlik • Millət | |
| Plüralizm • Demokratiya | |
| İdeyadaxili hərəkatlar | |
| Libertarianlıq | |
| Neoliberalizm | |
| Sosial liberalizm | |
İqtisadi liberalizm bazarlara və kapital aktivlərinin özəl mülkiyyətinə əsaslanır. İqtisadi liberallar, azad ticarəti və rəqabəti məhdudlaşdırdığı hallarda dövlət müdaxiləsinə və proteksionizmə qarşı çıxır, lakin dövlətin mülkiyyət hüquqlarını qoruduğu, yeni bazarlar açdığı və ya bazarın inkişafını stimullaşdırdığı, habelə bazar uğursuzluğunu aradan qaldırdığı müdaxilələri dəstəkləyə bilirlər.[2] Onlar həmçinin kartellərə, monopoliyalara, iqtisadiyyatın maliyyələşdirilməsinə, rent axtarışı davranışına və renta, aktivlər və ya dövlətin verdiyi imtiyazlar əsasında gəlir qazanan səmərəsiz təbəqələrə qarşı çıxırlar. Bu prinsiplərlə idarə olunan iqtisadiyyat liberal iqtisadiyyat və ya liberal kapitalizm adlandırıla bilər. İqtisadi liberallar adətən aşağı vergilər, dövlət xərclərinin azaldılması və minimum dövlət borcu kimi vasitələrlə məhdudlaşdırılmış fiskal siyasəti və balanslaşdırılmış büdcəni müdafiə edirlər.[3] Azad ticarət, dərəcəsizləşdirmə, vergi azaldılması, özəlləşdirmə, əmək bazarının elastikliyi və həmkarlar ittifaqlarına qarşı çıxmaq da geniş yayılmış mövqelərdir.[4]
İqtisadi liberalizm proteksionizmlə ziddiyyət təşkil edir, çünki o, azad ticarəti və açıq iqtisadiyyatı müdafiə edir; həmçinin planlı iqtisadiyyatlara və qeyri-kapitalist iqtisadi sistemlərə, o cümlədən kommunizmə qarşı alternativ kimi formalaşmışdır.[5] Müasir dövrdə iqtisadi liberalizm çox zaman klassik liberalizm, neoliberalizm, sağ-libertarizm və bəzi konservatizm məktəbləri, məsələn, liberal konservatizm və fiskal konservatizmlə əlaqələndirilir. İqtisadi liberalizm klassik liberalizm və fiskal konservatizm ilə eyni fəlsəfi yanaşmanı izləyir.[6]
Maarifçilik dövründə, xüsusilə də Adam Smit tərəfindən inkişaf etdirilən iqtisadi liberalizm liberalizmin iqtisadi nəzəriyyəsi kimi formalaşmış və hökumətin iqtisadiyyata minimal müdaxiləsini müdafiə etmişdir. İqtisadi liberalizmə dair arqumentlər Maarifçilik dövründə Smit və digər müəlliflər tərəfindən feodalizmə və merkantilizmə qarşı irəli sürülmüşdür.[2] İqtisadi liberalizm ilk dəfə Adam Smit tərəfindən Xalqların Sərvətinin Təbiəti və Səbəbləri haqqında Tədqiqat (1776) əsərində irəli sürülmüşdür. Smit burada dövlətin iqtisadiyyata minimal müdaxiləsini müdafiə etsə də, dövlətin bəzi əsas ictimai nemətləri təmin etməsinə tam qarşı çıxmırdı.[7] Smitin fikrincə, əgər hər kəs dövlət nəzarətinə məruz qalmadan öz iqtisadi fəaliyyətini sərbəst həyata keçirsə, nəticədə daha harmonik və daha bərabər bir cəmiyyət formalaşar və rifah durmadan artar.[1] Bu yanaşma XVIII əsrin sonlarında kapitalizmə keçidi və merkantilist sistemin tənəzzülünü sürətləndirdi. Özəl mülkiyyət və fərdi müqavilələr iqtisadi liberalizmin əsasını təşkil edir.[8]
Erkən iqtisadi liberalizm nəzəriyyəsi fərdlərin iqtisadi fəaliyyətlərinin əsasən şəxsi maraqlara uyğun formalaşdığı (görünməz əl) və onların məhdudiyyətsiz fəaliyyətinə icazə verildikdə hamı üçün ən yaxşı nəticələrin yaranacağı (spontan nizam) fərziyyəsinə əsaslanırdı. Bu, yalnız o halda mümkün hesab edilirdi ki, cəmiyyətdə ən azı minimal səviyyədə ictimai məlumatlılıq və ədalət təmin olunsun, heç kəsin başqasını məcbur etməsinə, oğurluğa və ya fırıldaqçılığa yol verilməsin və söz və mətbuat azadlığı mövcud olsun. Bu ideologiya İngilis hüququnda da öz əksini tapırdı; Desmond Ceyms Konrad Akner İngilis müqavilə hüququnda yaxşı niyyət öhdəliyinin mövcud olmadığını bildirərək danışıqlarda tərəflərin “əks-maraqlı mövqedə” olduğunu vurğulayırdı.[9]
İlk dövrlərdə iqtisadi liberallar feodal aristokratiyanın imtiyazlarını, zadəganlıq ənənələrini və monarxların milli iqtisadiyyatları öz şəxsi maraqlarına uyğun idarə etmək hüququnu müdafiə edən arqumentlərlə mübarizə aparmalı olmuşdular. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərinə gəldikdə, bu müxalifət Qərbin əsas kapital bazarlarında demək olar ki, aradan qalxdı.
XVIII əsrdə Osmanlı imperiyası artıq liberal xarici ticarət siyasəti yürüdürdü. Bu siyasətin mənşəyi XVI əsrdə Fransayla imzalanmış ilk kommersiya müqavilələrinə — Osmanlı kapitulyasiyalarına əsaslanırdı. Daha sonra 1673 və 1740-cı il kapitulyasiyaları ilə idxal və ixrac rüsumları cəmi 3%-ə endirilmiş və liberal ticarət münasibətləri genişləndirilmişdi. Osmanlı ticarət siyasəti azad ticarəti müdafiə edən britaniyalı iqtisadçı Con Ramsey Mak-Kullox tərəfindən 1834-cü ildə nəşr olunan Dictionary of Commerce əsərində yüksək qiymətləndirilsə də, azad ticarətə qarşı çıxan Britaniya siyasətçiləri, xüsusilə də Benjamin Dizraeli, tərəfindən tənqid olunurdu. Dizraeli 1846-cı il qarğıdalı qanunları debatında Osmanlı imperiyasını “nəzarətsiz rəqabətin vurduğu zərərin nümunəsi” kimi göstərmiş və 1812-ci ildə “dünyanın ən yaxşı istehsallarından bəzilərini məhv etdiyini” iddia etmişdi.[10]
Tarixçi Ketlin Donohyü iddia edir ki, XIX əsr ərzində ABŞ-də klassik liberalizm Britaniyadan fərqli olaraq xüsusi xüsusiyyətlərə malik idi: “Avropada klassik liberal nəzəriyyənin mərkəzində laissez-faire ideyası dayanırdı. Lakin Amerika klassik liberallarının böyük əksəriyyətinə görə, laissez-faire tamamilə heç bir hökumət müdaxiləsi demək deyildi. Əksinə, onlar istehsalçıların xeyrinə olan tariflərə, dəmir yolu subsidiyalarına və daxili inkişaf layihələrinə hökumətin dəstək verməsinə tamamilə hazır idilər. Onların pislədiyi isə istehlakçıların xeyrinə edilən müdaxilələr idi.”[11]
İlkin formalaşması dövründə iqtisadi liberalizm özəl mülkiyyət və ticarət ideyasını irəli sürməyə yönəlmişdi; lakin siyasətlə bağlı narahatlıqların artması ilə iqtisadi liberalizmin yüksəlişi hökumət müdaxiləsinə müəyyən qədər yer verən yeni bir liberalizm forması — sosial liberalizm üçün zəmin yaratdı. Smitin iqtisadi nəzəriyyələrinin bir hissəsi — azad ticarət, əmək bölgüsü və fərdi təşəbbüs prinsipi — sonrakı müəlliflər tərəfindən geniş şəkildə təbliğ edilərək populyarlaşdırıldı və bu da Smitin ümumi siyasi liberalizm konsepsiyasındakı digər məqamların kölgədə qalmasına səbəb oldu. Məsələn, onun əsərlərində adi insanın öz mülkiyyətinə sahib olub ticarət aparmaq hüququ xüsusi vurğulanırdı və Smit belə hesab edirdi ki, bu hüquq insanların cəmiyyətdəki mövqelərini tədricən öz əllərinə almalarına imkan verəcək.
İqtisadi liberalizm, ABŞ-də fiskal konservatizm və ya iqtisadi libertarizm adlandırılan fiskal liberalizmdən daha geniş anlayışdır.[12] İqtisadi liberalizmin maliyyə aspektini vurğulayan ideologiya fiskal liberalizm adlanır və o, əsasən azad ticarəti dəstəkləmək kimi müəyyənləşdirilir.[13]
İqtisadi liberallar dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinə, əgər bu müdaxilə onların qeyri-səmərəli hesab etdikləri nəticələrə gətirib çıxarırsa, qarşı çıxırlar.[14] Onlar mülkiyyət hüququnu qoruyan və müqavilələrin icrasını təmin edən güclü dövləti dəstəkləyirlər.[2] Həmçinin, bazar uğursuzluqlarını aradan qaldırmaq üçün dövlət müdaxiləsini dəstəkləyə bilərlər.[2] Ordoliberalizm və klassik liberalizmə əsaslanan müxtəlif sosial liberalizm məktəbləri dövlətin daha geniş rolunu qəbul edir, lakin özəl sahibkarlığı və azad bazarları dövlət müəssisələri və iqtisadi planlaşdırma ilə əvəz etməyə çalışmırlar.[15][16] Sosial bazar iqtisadiyyatı sərbəst qiymət sisteminə və özəl mülkiyyətə əsaslanan, eyni zamanda bazarlarda rəqabəti təşviq edən və bazar nəticələri səbəbindən yaranan sosial bərabərsizlikləri azaltmaq üçün sosial rifah proqramlarını dəstəkləyən geniş azad bazar modelidir.[15][16]
- ↑ 1 2 Adams, 2001. səh. 20
- ↑ 1 2 3 4 Oatley, Thomas. International Political Economy: Sixth Edition (ingilis). Routledge. 2019. 25, 34–35. ISBN 978-1351034647. 21 iyul 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2021.
- ↑ Simmons, Beth A.; Dobbin, Frank; Garrett, Geoffrey. "Introduction: The International Diffusion of Liberalism". International Organization. 60 (4). 2006: 781–810. doi:10.1017/S0020818306060267. ISSN 1531-5088.
- ↑ Boudreaux, Don. "Milton Friedman on the Real World Effects of Labor Unions". Cafe Hayek. 31 mart 2015. 25 noyabr 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 oktyabr 2020.
- ↑ Brown, Wendy. Edgework: Critical Essays on Knowledge And Politics (ingilis). Princeton University Press. 2005. 39.
- ↑ Gamble, Andrew. Neo-Liberalism and Fiscal Conservatism // Thatcher, Mark; Schmidt, Vivien A. (redaktorlar ). Resilient Liberalism in Europe's Political Economy. Cambridge University Press. 2013. 53–77. ISBN 978-1107041530.
- ↑ Aaron, Eric (2003). What's Right?. Dural, Australia: Rosenberg Publishing. p. 75.
- ↑ Butler, 2015. səh. 10
- ↑ Walford v Miles [1992] 2 A.C. 128
- ↑ Paul Bairoch. Economics and World History: Myths and Paradoxes. University of Chicago Press. 1995. 31–32. 12 oktyabr 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 avqust 2017 – Scribd vasitəsilə.
- ↑ Donohue, Kathleen G. Freedom from Want: American Liberalism and the Idea of the Consumer. Johns Hopkins University Press. 2005. səh. 2. ISBN 978-0801883910. 1 fevral 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2016.
- ↑ Fujii, George (2013). "Liberalism". Encyclopedia of the Cold War. Routledge. ISBN 978-1135923112.
- ↑ Peter Ghosh, Lawrence Goldman, redaktorPolitics and Culture in Victorian Britain: Essays in Memory of Colin Matthew. OUP Oxford. 2006. səh. 56. ISBN 978-0191514449.
Hence the emphasis today on the study of political economy, and the identification of Gladstone with 'fiscal liberalism', defined above all as the liberalism of free trade.
- ↑ Turner, 2008. səh. 60–61
- ↑ 1 2 Turner, 2008. səh. 83–84
- ↑ 1 2 Balaam, Dillman, 2015. səh. 48
- Adams, Ian. Political Ideology Today. Manchester University Press. 2001. ISBN 978-0719060205.
- Balaam, David N; Dillman, Bradford. Introduction to International Political Economy. Routledge. 2015. ISBN 978-1317347309.
- Butler, Eamonn. Classical Liberalism – A Primer. Do Sustainability. 2015. ISBN 978-0255367080.
- Turner, Rachel S. Neo-Liberal Ideology: History, Concepts and Policies. Edinburgh University Press. 2008. ISBN 978-0748688685.