İohann Fridrix Blumenbax (ing. Johann Friedrich Blumenbach; 11 may 1752[1][2][…], Qota[d][3][4] – 22 yanvar 1840[1][2][…], Göttingen[3][4]) — alman təbiətşünas, antropoloq, anatom və zooloq.[7] O, müasir fiziki antropologiyanın banilərindən biri hesab olunur və insan irqlərinin erkən elmi təsnifatları ilə tanınır. Blumenbax xüsusilə “Qafqaz irqi” anlayışını elmi dövriyyəyə daxil etməsi ilə məşhurdur.[8]
| İohann Fridrix Blumenbax | |
|---|---|
| alm. Johann Friedrich Blumenbach | |
 | |
| Doğum tarixi | 11 may 1752[1][2][…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 22 yanvar 1840[1][2][…] (87 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahəsi | antropologiya |
| Elmi adı | |
| İş yeri | |
| Təhsili | |
| Üzvlüyü |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
İohann Fridrix Blumenbax 1752-ci ildə Almaniyanın Qota şəhərində anadan olmuşdur. Təhsilini əvvəlcə Yena Universitetində, daha sonra isə Göttingen Universitetində almışdır. 1775-ci ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etdikdən sonra Göttingen Universitetində professor kimi fəaliyyətə başlamış və ömrünün sonuna qədər bu universitetlə bağlı qalmışdır.[9]
Blumenbax anatomiya, təbii tarix və antropologiya sahələrində mühazirələr oxumuş, Avropanın müxtəlif elmi dairələri ilə sıx əlaqələr saxlamışdır. O, dövrünün aparıcı alimləri ilə yazışmalar aparmış və beynəlxalq elmi nüfuza malik olmuşdur.
Blumenbax insan müxtəlifliyinin sistemli şəkildə öyrənilməsində mühüm rol oynamışdır. Onun əsas əsərlərindən biri olan De generis humani varietate nativa (“İnsan növünün təbii müxtəlifliyi haqqında”) ilk dəfə 1775-ci ildə nəşr edilmiş və sonrakı onilliklərdə dəfələrlə yenidən işlənmişdir.[10]
O, insanları ilkin olaraq dörd, daha sonra isə beş əsas qrupa (irqlərə) ayırmışdır:[11]
- Qafqaz (ağ)
- Monqoloid (sarı)
- Efiop (qara)
- Amerika (qırmızı)
- Malay
Bu təsnifat sonradan geniş yayılmış, lakin müasir elmdə elmi əsasdan məhrum olduğu qəbul edilmişdir.
Blumenbax “Qafqaz irqi” terminini işlədərək Avropa, Qərbi Asiya və Şimali Afrikanın bir hissəsinin əhalisini bu qrupa daxil etmişdir. O, bu adlandırmanı Qafqaz bölgəsindən əldə etdiyi bir gürcü qadın kəlləsi əsasında irəli sürmüş və bu formanın estetik baxımdan “ən mükəmməl” olduğunu düşünmüşdür.[12]
Bununla belə, Blumenbax irqlər arasında ierarxik üstünlük ideyasını qəti şəkildə müdafiə etməmiş, bütün insanların eyni bioloji növə mənsub olduğunu vurğulamışdır.
Blumenbax monoqenizm tərəfdarı olmuşdur. O hesab edirdi ki, bütün insanlar vahid mənşəyə — ilkin insan formasına malikdir. Onun fikrincə, irqi fərqlər iqlim, qidalanma, həyat tərzi və ətraf mühit faktorlarının təsiri nəticəsində sonradan yaranmışdır.[13]
Bu yanaşma “deqenerasiya nəzəriyyəsi” kimi tanınırdı. Blumenbax inanırdı ki, uyğun mühit şəraiti yaradıldıqda bu dəyişikliklər geri dönə bilər.
Blumenbaxın ideyaları sonradan XIX əsr elmi irqçilik nəzəriyyələrində istifadə olunsa da, onun öz mövqeyi bu cərəyanlardan fərqlənirdi. O irqlərin bioloji bərabərliyini qəbul edirdi, qulluqçuluğu və irqçi üstünlük ideyalarını tənqid edirdi, mədəni və intellektual fərqlərin bioloji deyil, sosial amillərlə bağlı olduğunu bildirirdi.[14]
Bu səbəbdən müasir tədqiqatçılar Blumenbaxı elmi irqçiliyin yaradıcısı deyil, erkən antropologiyanın kontekstində fəaliyyət göstərmiş alim kimi qiymətləndirirlər.
İohann Fridrix Blumenbax antropologiya tarixində mühüm mərhələ hesab olunur. Onun insan müxtəlifliyini elmi şəkildə izah etməyə cəhd etməsi, monogenist yanaşması və bioloji determinizmdən uzaq mövqeyi müasir antropologiyanın formalaşmasına təsir göstərmişdir.[15]
Bununla yanaşı, onun irqlərə dair terminologiyası və təsnifatları müasir elmdə istifadə edilmir və tarixi kontekst daxilində dəyərləndirilir.[16]
- De generis humani varietate nativa (1775)
- Handbuch der Naturgeschichte (1779)
- Decades craniorum diversarum gentium (1790–1828)
- Institutiones physiologicae (1787)
- ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 3 4 Johann Friedrich Blumenbach // KNAW Past Members (ing.).
- ↑ 1 2 3 4 Блуменбах Иоганн Фридрих // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ 1 2 3 4 5 www.accademiadellescienze.it (it.).
- ↑ 1 2 Фокин С. И. Н.П. Вагнер. Воспоминания о Казанском университете, N.P. Wagner. Memories of Kazan University (rus.). // Историко-биологические исследования 2021. Т. 13, вып. 1. С. 89–108. ISSN 2076-8176; 2500-1221 doi:10.24411/2076-8176-2021-11004
- ↑ 1 2 3 Blumenbach, Johann Friedrich, 1752-1840 // Biodiversity Heritage Library. 2006.
- ↑ Schmidt, Ryan W. "American Indian Identity and Blood Quantum in the 21st Century: A Critical Review". Journal of Anthropology (ingilis). 2011. 15 yanvar 2012. doi:10.1155/2011/549521. ISSN 2090-4045.
- ↑ Gould, Stephen Jay. "The Geometer of Race". Discover. noyabr 1994. 65–69. ISSN 0274-7529.
- ↑ Painter, Nell. The History of White People. New York, NY: W. W. Norton & Company. 2010. səh. 72. ISBN 978-0-393-04934-3.
- ↑ "Former Fellows of the Royal Society of Edinburgh 1783–2002" (PDF). Royal Society of Edinburgh. səh. 94. 19 sentyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 aprel 2015.
- ↑ Blumenbach, Johann Friedrich. A Manual of Comparative Anatomy (ingilis). W. Simpkin and R. Marshall. 1827.
- ↑ "Fellow details". Royal Society. 8 iyul 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 may 2016.
- ↑ "Book of Members, 1780–2010: Chapter B" (PDF). American Academy of Arts and Sciences. İstifadə tarixi: 28 iyul 2014.
- ↑ "APS Member History". search.amphilsoc.org. İstifadə tarixi: 31 mart 2021.
- ↑ "Johann Friedrich Blumenbach (1752–1840)". Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. İstifadə tarixi: 22 may 2016.
- ↑ Rupke, Nicolaas and Lauer, Gerhard (Editors) (2019) Johann Friedrich Blumenbach - Race and Natural History, 1750–1850 Routledge, London, UK and New York, USA
- Blumenbach, Johann Friedrich. The Elements of Physiology. translated by John Elliotson (4th). Longman, Rees, Orme, Brown, and Green. 1828.
- Schmidt-Wiederkehr P. "[J. F. Blumenbach–Chr. Girtanner–C. F. Becker: precursors of tissue theory of warmth production]". Medizinische Monatsschrift für Pharmazeuten (alman). 27 (3). mart 1973: 122–6. PMID 4579732.
- McLaughlin P. "Blumenbach und der Bildungstrieb. Zum Verhältnis von epigenetischer Embryologie und typologischem Artbegriff". Medizinhistorisches Journal. 17 (4). 1982: 357–72. PMID 11620622.
- Wiesemann C. "[Johann Friedrich Blumenbach (1752–1840)]". Der Pathologe (alman). 11 (6). noyabr 1990: 362–3. PMID 2290797.
- Bhopal R. "The beautiful skull and Blumenbach's errors: the birth of the scientific concept of race". BMJ. 335 (7633). dekabr 2007: 1308–9. doi:10.1136/bmj.39413.463958.80. PMC 2151154. PMID 18156242.
- Klatt N. (2008). "Klytia und die "schöne Georgianerin" – Eine Anmerkung zu Blumenbachs Rassentypologie". Kleine Beiträge zur Blumenbach-Forschung 1: 70–101. urn:nbn:de:101:1-2008112813
- Chemistry Tree: Johann Friedrich Blumenbach Details
- Blumenbachiana, Göttingen State and University Library Digitised works
- Johann Friedrich Blumenbach – Online, project of the Göttingen Academy of Sciences and Humanities, providing a complete bibliography of Blumenbach's works (with digitised versions) as well as biographical information and sources on his life and career
- Əsərləri və ya müəllifi olduğu işlər: İohann Fridrix Blumenbax İnternet arxivində
- Blumenbach, Johann Friedrich // Britannika Ensiklopediyası (XI). 1911.