İnsani, həddən artıq insani

Fridrix Nitsşe “İnsani, həddən artıq insani” kitabında hələ də romantizmdən və Rixard Vaqnerin ideyalarından təsirləndiyi “Musiqi ruhundan tragediyanın doğuşu” kimi əvvəlki əsərlərindən daha cəsarətli bir addım atır. Bu mətndə Nitsşe öz fəlsəfi inkişafında yeni mərhələyə qədəm qoyur, bu mərhələni pozitivizm və rasionalizm dövrü kimi xarakterizə etmək olar. O, fəlsəfəni insan varlığının daha dünyəvi və elmi dərkinə yönəltmək üçün onu mistisizmdən və metafizik möhtəkirlərdən azad etməyə çalışır. Kitab ənənəvi əxlaqi və dini dəyərlərə şübhə ilə dolu bir çox aforizm və qısa mülahizələrdən ibarətdir. Nitsşe dini həqiqətin ali mənbəyi kimi deyil, insanın zəif cəhətlərini, əzablar və ölüm qarşısında qorxusunu, hakimiyyətə can atmasını əks etdirən psixoloji fenomen kimi qiymətləndirərək tənqid edir. O, dini inancları ilahi vəhy deyil, “həddindən artıq bəşəri” – insan psixikasının məhsulu kimi görür. Kitabda əxlaqın təhlilinə xüsusi diqqət yetirilir. Nitsşe əxlaq normalarının və dəyərlərin dəyişməz və universal olmadığını müdafiə edir. Bunun əvəzinə onlar konkret tarixi və mədəni kontekstlərdən asılıdırlar. Onun fikrincə, əxlaq instinktdən və sosial şərtlənmədən qaynaqlanır və rasional düşüncə və ya ilahi istiqamət deyil, insan ehtirasları ilə formalaşır. Əxlaqın bu tənqidi “İnsani, həddən artıq insani” əsərini Nitsşenin digər əsərlərindən fərqləndirir, çünki bu, onun daha sonra Xeyirdən və Şərdən kənarda və Əxlaqın şəcərəsi kimi əsərlərində inkişaf etdirəcəyi daha radikal ideyaların əsasını qoyur.

Kitabın digər mühüm cəhəti romantizm və idealizmin tənqididir. Nitsşenin dionisian başlanğıcı təriflədiyi əvvəlki əsərindən fərqli olaraq, burada həqiqət mənbələri kimi dahilik və ilhamlanma ideyasını rədd edir. Bunun əvəzinə o, dünyanın həqiqi dərk edilməsinin rasional araşdırma və elmi yanaşma ilə əldə olunduğunu müdafiə edir.

Kitabda insan psixologiyası və davranışına da diqqət yetirilir. Nitsşe insanları hərəkətə gətirən motivləri araşdıraraq iddia edir ki, insan ilk növbədə hakimiyyət və özünüqoruma iradəsi ilə idarə olunur. Bu ideya onun sonrakı əsərlərinin mərkəzinə çevriləcək, lakin o, yalnız “İnsani, həddən artıq insani” əsərində ortaya çıxmağa başlayır. Nəhayət, Nitsşe incəsənət və elm mövzusunu nəzərdən keçirir, onları həyatda məna yaratmaq üçün vacib yollar kimi görür. O, onları ziddiyyətlər kimi deyil, daha çox insana varlığın xaosunu idarə etməyə kömək edən bir-birini tamamlayan qüvvələr kimi görür.

Beləliklə, "İnsani, həddən artıq insani" Nitsşenin romantik illüziyaları tərk edərək dünyaya daha ayıq və realist baxışı üçün səy göstərdiyi zaman fəlsəfəsində keçid məqamını qeyd edən kitabdır.