İnsan dərisinin rəngi ən tünd qəhvəyi ilə ən açıq rənglər arasında dəyişir. Fərdlər arasında dərinin rəng fərqləri əsasən genetik (bioloji valideynlərdən irsən keçən) və böyüklərdə xüsusilə günəşə məruz qalma nəticəsində yaranır; bəzən isə bu fərqlər dəridəki bəzi xəstəliklər və ya digər amillərlə birləşir. Fərqliliklər populyasiyalar arasında təbii seçmə və cinsi seçmə nəticəsində inkişaf etmişdir; həmçinin sosial normalar, ətraf mühit fərqləri və UV şüalarının dəridəki biokimyəvi təsirləri də rol oynayır.[1]
Dərinin rənginə əsasən melanin miqdarı təsir edir. Melanin melanosit adlı hüceyrələrdə istehsal olunur və tünd dərili insanlarda dərinin əsas rəngini müəyyən edir. Açıq dərili insanlarda rəng əsasən dermis altındakı mavi-yaşıl birləşdirici toxuma və dermisdəki hemoglobin tərəfindən müəyyən olunur. Qırmızı rəng üzə daha çox görünür, xüsusən fiziki fəaliyyət, cinsi həyəcan və ya sinir sistemi stimullaşması (məsələn, qəzəb və ya utancaqlıq) zamanı arteriyaların genişlənməsi nəticəsində.[2]
Dərinin rəngi bədəndə bərabər paylanmayıb; məsələn, ovuc və ayaq altının dərisi digər nahiyələrdən daha açıqdır, bu xüsusilə tünd dərili insanlarda nəzərə çarpır.
Coğrafi paylanma ilə UV şüa intensivliyi arasında birbaşa əlaqə mövcuddur. Ekvatora yaxın və ya yüksək yüksəkliklərdə UV şüa daha güclü olduğundan əhalinin dərisi daha tünd olur. Tropiklərdən uzaq və qütblərə yaxın ərazilərdə isə dərilər daha açıqdır.[3] Müasir Homo sapiens ortaya çıxdığında bütün insanlar tünd dərili idi.[1][4] Son 50,000 il ərzində bəzi populyasiyalarda dərinin tünddən açığa dəyişməsi baş verib; belə dəyişikliklər 100 nəsildə (təxminən 2,500 il) baş verə bilər.[5] Dərinin rəngi həmçinin tanning nəticəsində də tündləşə bilər. Bu adaptasiya UV şüalarının DNA-ya zərər verən təsirlərindən qorunmaq üçün yaranmışdır.[6]
Dərinin rəng fərqləri sosial status və diskriminasiya kimi mədəni və tarixi aspektlərdə də əhəmiyyət kəsb etmişdir.
Melanin melanosit adlı hüceyrələrdə melanogenez prosesi ilə istehsal olunur. Melanin kiçik membranla əhatə olunmuş paketlər olan melanosomlarda hazırlanır. Melanosomlar melanositin nazik çıxıntılarına doğru hərəkət edir və oradan keratinositlərə ötürülür. Normal şərtlərdə melanosomlar keratinositlərin yuxarı hissəsini örtərək genetik zədələnmədən qoruyur. Bir melanosit otuzaltı keratinositə melanin təmin edir. Keratinositlər melanin istehsalını və melanositlərin çoxalmasını tənzimləyir.[5]
İnsanların dərisinin fərqli rəngdə olmasının əsas səbəbi melanositlərin fərqli miqdarda və növdə melanin istehsal etməsidir. Dərinin genetik mexanizmi əsasən enzim tirozinaz tərəfindən tənzimlənir; bu, dərinin, gözlərin və saçların rəngini müəyyən edir.
Melanin iki növdə olur: eumelanin (qəhvəyi-qara polimer) və feomelanin (çalarları qırmızı və çəhrayı). Eumelanin əsasən tünd dərili insanlarda çoxdur və saç, areola, dəri rəngini müəyyən edir. Feomelanin isə xüsusilə qırmızı saçlı insanlarda, dodaqlar, məmə ucu və cinsiyyət orqanlarında çox olur.[7][8]
Melanin miqdarı və növü bir neçə gen tərəfindən tənzimlənir və qismən dominantlıq prinsipi ilə irsən ötürülür. Hər bir gen valideyndən bir nüsxə şəklində alınır və müxtəlif allellər insan dərisinin böyük rəng çeşidinə səbəb olur.[9] Melanin dəridə günəşdən gələn UV şüanın miqdarını tənzimləyir; UV şüaları vitamin D istehsalına kömək etsə də, artıq miqdarda sağlamlığa zərər verə bilər.[10]
- Ətraflı bax: Melanocortin 1 receptor
Homo nəsillərində bədən tüklərinin itirilməsi termorequlyasiya ilə əlaqəlidir;[11] bu, isti və açıq mühitlərdə tər vasitəsilə istilik yayılması və uzunmüddətli qaçış üçün vacibdir.[12] İnsanlar primatlar kimi digər məməlilərdən fərqli olaraq carotid rete-yə malik deyillər, bu isə beyin qanını əvvəlcədən soyutmağa imkan verən və beynin temperatur dəyişikliklərinə həssas orqan olduğunu nəzərə alsaq, termorequlyasiyanın xüsusi əhəmiyyətini göstərir.[13] Uzunmüddətli qaçış və termorequlyasiyanın tələbləri H. erectus ilə yaranıb, buna görə də tüksüz dərinin yaranması təxminən 2 milyon il əvvəl H. erectus ilə bağlıdır.[11][13][14][15]
1.2–4 milyon il əvvəl hominidlər dəri tüklərini itirərək ter vasitəsilə istilik yayılmasını yaxşılaşdırdılar; çıplaq dəriləri isə günəş işığına məruz qaldı. Tropik ərazilərdə təbii seçmə tünd dərili populyasiyaları üstün tutdu, çünki yüksək dərinin piqmentasiyası ultrabənövşəyi şüanın zərərlərinə qarşı qoruma təmin edirdi. Yerlilər arasında dəri əksolma və müəyyən coğrafi bölgədə UV şüalarının miqdarı arasında güclü mənfi korrelyasiya mövcuddur. Genetik sübutlar da göstərir ki, təxminən 1.2 milyon il əvvəl Homo nəsillərində tünd dəri piqmentasiyası üçün güclü təkamül təzyiqi mövcud idi.[16] Tüklərin olmaması folatın dermis və subkutan toxumalarda UV şüaları ilə parçalanmasına məruz qalmasına səbəb olur.[17] Bu səbəbdən günəşin folat səviyyələrinə təsiri tünd dərinin yaranmasında və qoruyucu piqmentasiya mexanizminin inkişafında həlledici olmuşdur.[6][18]
2017-ci ildə aparılan bir tədqiqat göstərdi ki, həm tünd, həm də açıq dəri piqmentasiyası allelləri müasir insanlardan əvvəl yaranmışdır,[19] və bir çox hallarda allellərin qədim versiyaları açıq dərilərlə əlaqələndirilir.[20] İnsanların ən erkən hominid əcdadları çox güman ki, şimpanze və digər böyük meymunlar kimi açıq dərili və tünd tüklü idi.[21][22]
Tüksüz dəri, bol tər vəzisi və melaninlə zəngin dərinin təkamülü nəticəsində erkən insanlar isti günəş altında uzun müddət gəzib, qaçıb və qida toplaya bilirdilər, beynin həddindən artıq qızmasından qorunaraq digər növlər üzərində təkamül üstünlüyü əldə etdilər.[5] Melanocortin 1 receptor allelləri üzərində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, müasir Afrikalılarda mövcud olan tünd dəri alleli ən azı 1.2 milyon il əvvəl yaranmışdır.[23]
- ↑ 1 2 Muehlenbein, Michael. Human Evolutionary Biology. Cambridge University Press. 2010. 192–213.
- ↑ Jablonski, N.G. Skin: A Natural History. Berkeley: University of California Press. 2006.
- ↑ Webb, A.R. "Who, what, where, and when: influences on cutaneous vitamin D synthesis". Progress in Biophysics and Molecular Biology. 92 (1). 2006: 17–25. doi:10.1016/j.pbiomolbio.2006.02.004. PMID 16766240.
- ↑ Jablonski, Nina; Chaplin, George. "The colours of humanity: the evolution of pigmentation in the human lineage". Philosophical Transactions of the Royal Society B. 372 (1724). may 2017. doi:10.1098/rstb.2016.0349. PMC 5444068. PMID 28533464.
- ↑ 1 2 3 Jablonski, Nina. Living Color. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press. 2012. ISBN 978-0-520-25153-3.
- ↑ 1 2 Jablonski, N. G.; Chaplin, G. "Colloquium Paper: Human skin pigmentation as an adaptation to UV radiation". Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (Suppl 2). 2010: 8962–8. Bibcode:2010PNAS..107.8962J. doi:10.1073/pnas.0914628107. PMC 3024016. PMID 20445093.
- ↑ Sturm, R. A. "A golden age of human pigmentation genetics". Trends in Genetics. 22 (9). 2006: 464–469. doi:10.1016/j.tig.2006.06.010. PMID 16857289.
- ↑ Sturm, R. A.; Teasdale, R. D.; Box, N. F. "Human pigmentation genes: Identification, structure and consequences of polymorphic variation". Gene. 277 (1–2). 2001: 49–62. doi:10.1016/s0378-1119(01)00694-1. PMID 11602344.
- ↑ Ito, S.; Wakamatsu, K. "Diversity of human hair pigmentation as studied by chemical analysis of eumelanin and pheomelanin". J Eur Acad Dermatol Venereol. 25 (12). dekabr 2011: 1369–1380. doi:10.1111/j.1468-3083.2011.04278.x. PMID 22077870.
- ↑ "pheomelanin". MetaCyc. 21 yanvar 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 fevral 2012.
- ↑ 1 2 Ruxton, Graeme D.; Wilkinson, David M. "Thermoregulation and endurance running in extinct hominins: Wheeler's models revisited". Journal of Human Evolution. 61 (2). 2011: 169–175. Bibcode:2011JHumE..61..169R. doi:10.1016/j.jhevol.2011.02.012. ISSN 0047-2484. PMID 21489604.
- ↑ Bruner, Emiliano; Mantini, Simone; Musso, Fabio; De La Cuétara, José Manuel; Ripani, Maurizio; Sherkat, Shahram. "The evolution of the meningeal vascular system in the human genus: From brain shape to thermoregulation". American Journal of Human Biology. 23 (1). 30 noyabr 2010: 35–43. doi:10.1002/ajhb.21123. ISSN 1042-0533. PMID 21120884.
- ↑ 1 2 Bramble, Dennis M.; Lieberman, Daniel E. "Endurance running and the evolution of Homo" (PDF). Nature. 432 (7015). 2004: 345–352. Bibcode:2004Natur.432..345B. doi:10.1038/nature03052. ISSN 0028-0836. PMID 15549097.
- ↑ Branda, Richard F.; Eaton, John W. "Skin Color and Nutrient Photolysis: An Evolutionary Hypothesis". Science. 201 (4356). 18 avqust 1978: 625–626. Bibcode:1978Sci...201..625B. doi:10.1126/science.675247. ISSN 0036-8075. PMID 675247.
- ↑ Ruxton, Graeme D.; Wilkinson, David M. "Avoidance of overheating and selection for both hair loss and bipedality in hominins". Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (52). 12 dekabr 2011: 20965–20969. Bibcode:2011PNAS..10820965R. doi:10.1073/pnas.1113915108. ISSN 0027-8424. PMC 3248486. PMID 22160694.
- ↑ Nina, Jablonski. "The evolution of human skin and skin color". Annual Review of Anthropology. 33. 2004: 585–623. doi:10.1146/annurev.anthro.33.070203.143955.
- ↑ Rocha, Jorge. "The Evolutionary History of Human Skin Pigmentation". Journal of Molecular Evolution LLC. 88 (1). 30 iyul 2019: 77–87. doi:10.1007/s00239-019-09902-7. ISSN 0022-2844. PMID 31363820.
- ↑ Muehlenbein, Michael. Human Evolutionary Biology. Cambridge University Press. 2010. 192–213.
- ↑ Crawford, Nicholas G.; Kelly, Derek E.; Hansen, Matthew E. B.; Beltrame, Marcia H.; Fan, Shaohua; Bowman, Shanna L.; Jewett, Ethan; Ranciaro, Alessia; Thompson, Simon; Lo, Yancy; Pfeifer, Susanne P.; Jensen, Jeffrey D.; Campbell, Michael C.; Beggs, William; Hormozdiari, Farhad. "Loci associated with skin pigmentation identified in African populations". Science (ingilis). 358 (6365). 17 noyabr 2017. doi:10.1126/science.aan8433. ISSN 0036-8075. PMC 5759959. PMID 29025994.
- ↑ "Penn-led Study Identifies Genes Responsible for Diversity of Human Skin Colors". Penn Today (ingilis). 12 oktyabr 2017. İstifadə tarixi: 16 aprel 2024.
- ↑ Wade, Nicholas. "Why Humans and Their Fur Parted Ways". The New York Times (ingilis). 19 avqust 2003. ISSN 0362-4331. İstifadə tarixi: 13 yanvar 2024.
- ↑ Greaves, Mel. "Was skin cancer a selective force for black pigmentation in early hominin evolution?". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 281 (1781). 22 aprel 2014. doi:10.1098/rspb.2013.2955. ISSN 0962-8452. PMC 3953838. PMID 24573849.
- ↑ Rogers, Iltis və Wooding, 2004b. səh. 107.
- Harding, R; Healy, E; Ray, A; Ellis, N; Flanagan, N; Todd, C; Dixon, C; Sajantila, A; Jackson, I; Birch-Machin, MA; Rees, JL. "Evidence for Variable Selective Pressures at MC1R". The American Journal of Human Genetics. 66 (4). 2000: 1351–61. doi:10.1086/302863. PMC 1288200. PMID 10733465.
- Holick, Michael F. "Sunlight and vitamin D for bone health and prevention of autoimmune diseases, cancers, and cardiovascular disease". The American Journal of Clinical Nutrition. 80 (6 Suppl). 2004: 1678S–88S. doi:10.1093/ajcn/80.6.1678S. PMID 15585788.
- Jablonski, Nina G. Living Color: The Biological and Social Meaning of Skin Color. University of California Press. 10 yanvar 2014. ISBN 978-0-520-28386-2. JSTOR 10.1525/j.ctt1pn64b.
- Jablonski, Nina G. "The Evolution of Human Skin and Skin Color". Annual Review of Anthropology. 33. 2004: 585–623. doi:10.1146/annurev.anthro.33.070203.143955.
- Jablonski, Nina G.; Chaplin, George. "Skin Deep". Scientific American. 287 (4). 2002: 74–82. Bibcode:2002SciAm.287d..74J. doi:10.1038/scientificamerican1002-74. PMID 12271527.
- Lamason, RL; Mohideen, MA; Mest, JR; Wong, AC; Norton, HL; Aros, MC; Jurynec, MJ; Mao, X; Humphreville, VR; Humbert, J. E.; Sinha, S; Moore, J. L.; Jagadeeswaran, P; Zhao, W; Ning, G; Makalowska, I; McKeigue, P. M.; O'Donnell, D; Kittles, R; Parra, E. J.; Mangini, N. J.; Grunwald, D. J.; Shriver, M. D.; Canfield, V. A.; Cheng, K. C. "SLC24A5, a Putative Cation Exchanger, Affects Pigmentation in Zebrafish and Humans". Science. 310 (5755). 2005: 1782–6. Bibcode:2005Sci...310.1782L. doi:10.1126/science.1116238. PMID 16357253.
- Millington, G. W. M. "Proopiomelanocortin (POMC): the cutaneous roles of its melanocortin products and receptors". Clinical and Experimental Dermatology. 31 (3). 2006: 407–412. doi:10.1111/j.1365-2230.2006.02128.x. PMID 16681590.
- Millington, George W. M.; Levell, Nick J. "From genesis to gene sequencing: historical progress in the understanding of skin color". International Journal of Dermatology. 46 (1). 2007: 103–5. doi:10.1111/j.1365-4632.2006.03068.x. PMID 17214732.
- Rees, J.L.; Flanagan, N. "Pigmentation, melanocortins and red hair". QJM. 92 (3). 1999: 125–31. doi:10.1093/qjmed/92.3.125. PMID 10326071.
- Relethford, JH. "Human skin color diversity is highest in sub-Saharan African populations". Human Biology; an International Record of Research. 72 (5). 2000: 773–80. PMID 11126724.
- Robins, AH. Biological Perspectives on Human Pigmentation. Cambridge University Press. 1991. ISBN 0-521-36514-7.
- Wade, Nicholas. "Why Humans and Their Fur Parted Ways". The New York Times. 19 avqust 2003. səh. F1. Summary of clues to the saga in which humans evolved to lose their hair and had to adjust, including turning from light skin to dark skin, together with an estimation of the time when humans invented clothing.
- Walters, KA; Roberts, MS. Dermatologic, Cosmeceutic, and Cosmetic Development: Therapeutic and Novel Approaches. New York: Informa Healthcare. 2008. ISBN 978-0-8493-7589-7.
- Weller, R; Hunter, J; Savin, J; Dahl, M. Clinical Dermatology (4th). Malden, MA: Blackwell Publishing. 2008. səh. 268. ISBN 978-1-4051-4663-0.
- "Key gene 'controls skin colourŞablon:'", BBC News. SLC24A5 gene controls up to 38% of the tonal range in people with mixed European and West African ancestry
- "The Biology of Skin Color: Black and White"—PBS
- "The Biology of Skin Color — HHMI BioInteractive Video"—YouTube